Cechy i funkcje motywacji nadające jej miano wartości

Co to jest wartość? Czym jest? Co oznacza? Gdzie występuje? Czego dotyczy? Jaką pełni rolę w życiu człowieka w wychowaniu i nauczaniu? Odpowiedzi na te pytania są kluczem do zrozumienia dlaczego proces motywacji urasta do rangi wartości. W każdym z nich słowem kluczowym jest wartość. Ze względu na wielość dyscyplin naukowych zajmujących się tą kategorią filozoficzną np. pedagogika, psychologia, socjologia, etyka, antropologia, teologia można wyróżnić liczne definicje i próby jego określenia.
Sięgając do korzeni tego zagadnienia, należy zaznaczyć, że nie jest czymś nowym, gdyż było ono przedmiotem zainteresowania wielu mędrców zaczynając od Sokratesa, Platona aż po Locke’a, chociaż nigdy nie zostało jednoznacznie zdefiniowane. Obecnie stanowi ono odrębny obiekt badań, którym zajmuje się aksjologia, rozumiana jako teoria wartości i wartościowania. Jest nauką, która mimo, iż opisuje ich naturę, pochodzenie, strukturę, sposób istnienia, funkcjonowania zasady zmienności w czasie i przestrzeni nie konstruuje ostatecznych werdyktów ale pozwala człowiekowi na dokonanie samodzielnego wyboru, jednej drogi spośród możliwych .
Słowo wartość jako pierwsze zostało użyte w języku łacińskim valor lub valare i było tłumaczone jako to co ma znaczenie, jest wartościowe. Następnie w języku niemieckim Wert, Wuerde i oznaczała honor, godność, powagę. W słowniku hasło to pojawiło się pod koniec XIX w., do tego czasu w użyciu codziennym było używane zamiennie z pojęciem ,,dobro” . Zdefiniowanie wartości jest rzeczą trudną, Władysław Tatarkiewicz twierdzi, że niemal niemożliwą, gdyż to co wydaje się być definicją jest w rzeczywistości zastąpieniem wyrazu przez synonim lub jego omówieniem.
Najogólniej definiując pojęcie wartość można uznać, że jest to wszystko to, co uruchamia ludzką motywację, co człowiek w znaczeniu indywidualnym albo zbiorowym postrzega jako cenne, dobre, ważne i w taki sposób przeżywa to, co stanowi przedmiot dążeń, potrzeb, postaw, akceptacji i aspiracji człowieka . Może to odnosić się do przedmiotów istniejących realnie lub abstrakcyjnie, osób, instytucji, idei, sądów egzystencjalno-normatywnych, działalności, sytuacji, zjawisk, a także do ich określonych właściwości, cech.
Według Mieczysława Łobockiego wartość to ,,wszystko to, co uchodzi za ważne i cenne dla jednostki i społeczeństwa oraz jest ze wszech miar godne pożądania, co łączy się z pozytywnymi przeżyciami i stanowi jednocześnie cel dążeń ludzkich. Nierzadko nazwa ,,wartość’’ uchodzi za miernik (kryterium) oceny interesujących nas osób, rzeczy, zjawisk lub norm. W takim przypadku wartość stanowi podstawę lub istotny punkt odniesienia do uznania czegoś za dobre lub złe” . Z kolii Henryk Borowski definiuje ją jako to: ,,wszystko co cenne, godne pożądania
i posiadania, wszystko, do czego ludzie dążą, co chcieliby mieć i przeżywać . Na koniec cytuje za słownikiem języka polskiego: ,,wartością są cechy, które stanowią
o walorach ludzi, rzeczy oraz to, ile coś jest ważne pod względem materialnym” .
Proces motywowania niesie za sobą wiele pożądanych skutków, które świadczą o jego wartości i ważności. Najistotniejszym z nich jest podniesienie poziomu efektywności procesu kształcenia . Działania przyczyniające się do urzeczywistnienia tego zjawiska to: uwzględnienie potrzeb i możliwości uczniów w procesie projektowania działalności dydaktycznej, włączenie ich w opracowywanie przebiegu zajęcia, rozwijanie zainteresowań, zamiłowań, uatrakcyjnianie lekcji poprzez wykorzystanie pomocy dydaktycznych (multimedialnych, audiowizualnych), umożliwiających poglądowość i nauczanie żywe. Zajęcia stają się cenne, kiedy uczeń wynosi z nich jak najwięcej informacji, wzbogaca swoją wiedze i umiejętności, aby tak było nauczyciel stara się jak najdłużej podtrzymać ich uwagę na przedmiocie podejmowanych działań. Czyni to stosując różnego rodzaju środki: nagrody, pochwały, pobudza aktywność (aktywizuje) wykorzystując rozmaite metody pracy (problemowe) w swym działaniu nie zapomina o podmiotowym traktowaniu .
Osiągane wyniki w nauce zapewniają młodemu człowiekowi przyszłość zgodnie z starym przysłowiem ,,czego Jaś się nie nauczy, tego Jan nie będzie umiał”. Zadaniem nauczycieli jest wprowadzić dzieci w krąg dóbr: wiedzy, informacji i umiejętności. Ich obecność w procesie nauczania i wychowania kształtuje młodą osobowość od wewnątrz, tworzy określone postawy, potrzeby, upodobania, inspiruje do szukania prawdy, tworzy człowiekowi szanse na poznanie i wybór między dobrem, a złem. Świat w którym żyjemy przepełniony jest wartościami decydującymi o naszej kondycji, wpływającymi na to kim jesteśmy, jak traktujemy innych ludzi. Proces kształcenia urzeczywistnia się podczas akceptacji lub odrzucenia proponowanej wartości . Możliwość wyboru dokonuje zmianę w postawie ludzkiej, umożliwia podjęcie decyzji, rozwiązanie problemu lub zaspokojenie potrzeby.
Nie można zapomnieć o funkcjach jakie pełnią wartości, upatruje się w nich bowiem czynnik kształtujący rozwój: społeczny, moralny, estetyczny, fizyczny, psychiczny. Motywacja ukierunkowuje stosunek jednostki do zagadnień społecznych, politycznych, religijnych. Teoria Maslowa mówi, iż najważniejszą regułą, która dotyczy wszystkich ludzkich motywów jest chęć zaspokojenia potrzeb. Pod pojęciem potrzeba, rozumieć będziemy względnie stałą właściwość osobowości wyrażającą się emocjonalnie jako stan braku, pustki. Psycholog prezentuje drogę osiągania wyższych wartości w sposób graficzny, tworząc piramidę zbudowaną z pięciu kategorii . Zgodnie z jego schematem dążenia do urzeczywistnienia swych oczekiwań rozpoczynają się od potrzeb niższych: fizjologicznych stopniowo przechodząc na wyższe szczeble, aż po potrzebę bezpieczeństwa, przynależności, szacunku. Po ich zaspokojeniu motywacja kieruje się w stronę samorealizacji, dając obraz człowieka samokierującego swoim życiem. W procesie zaspokajania naszych potrzeb ważny jest stosunek do innego człowieka, nasze relacje ze społeczeństwem, przyrodą .
Wartości można określić jako czynnik motywujące, nadające kierunek naszym działaniom. Umożliwiają one poznanie świata, przeżywanie rzeczywistości poprzez pobudzenie procesów poznawczych: wyobrażeń, spostrzeżeń, wrażeń, myślenia, mowy, emocji. Ciągła systematyczna motywacja utrzymująca proces uczenia się na stałym poziomie wpływa na wybór odległych celów, umożliwia konstruowanie trwałych planów życiowych. Podniety ukierunkowują działanie, regulują postępowanie, a także wyznaczają postawy wobec innych ludzi czy obiektów przez co stają się wartością . Brak motywacji w edukacji sprawiłby, że cały wysiłek, trud nauczyciela włożony
w kształtowanie postaw, poglądów zachowań byłby nietrwały, ulotny, bez wartości, bowiem nie jest cenne to, co trwa chwile, nie przynosi oczekiwanych skutków, zostaje zapomniane lub w ogóle nie opanowane.
Motywowanie uczniów do nauki, kiedy jest prawidłowo przeprowadzane może przynosić korzyści dla różnych stron procesu edukacyjnego: dla uczniów, nauczycieli,
a także rodziców i szkoły jako instytucji oświatowej. Aktywne, otwarte na nowe możliwości dziecko wyzwala w prawnych opiekunach satysfakcje, dumę, sprawia mniejsze problemy wychowawcze przynosząc mniej zmartwień. Przed wychowankiem rozpościerają się jasno wytyczone cele, staje się samodzielny i odpowiedzialny przez co rośnie jego samoocena i poziom pewności siebie. Tak prosperujący uczeń jest źródłem satysfakcji nauczyciela ze swej pracy, podmiotem motywującym do dalszych wysiłków, nowych wyzwań, poszukiwań innych form działań. Ukazana sytuacja buduje w wychowawcy przekonanie, że to co robi ma sens i należy zadbać o efektywniejsze wykorzystanie czasu pracy. Obraz szkoły tworzą uczestnicy procesu kształcenia, w wyniku istnienia w placówce procesu motywacyjnego rośnie jej prestiż, podnosi się jakość pracy czemu towarzyszy dobra atmosfera, uznanie w oczach organów prowadzących i nadzorujących.
Wychowanie do wartości ma prowadzić do doskonalenia się, jest to istotne w dzisiejszych czasach, erze rozwiniętej technologii, mobilności, ruchliwości przestrzennej. Współczesność daje człowiekowi wiele możliwości: produkowania skomplikowanych maszyn naukowo- technicznych, ingerowania w prawa natury. Uwidacznia się w tym miejscu potrzeba autorytetów moralnych, ukierunkowujących podopiecznych, kształtujących właściwe postawy. Zgodnie z zasadą lepiej zapobiegać niż usuwać skutki działań podejmowanych przez osoby niewłaściwie przygotowane do życia . Wniosek jest jeden: ,,ceną porzucenia w edukacji i poza nią busoli aksjologicznej w postaci wartości w świecie XXI wieku prowadzi do zakłócenia stosunku logos do etos, niepokojących swymi rozmiarami zjawiskami brutalizacji życia, kryzysu świadomości, zaniku sacrum, ekspansji profanum na czele z nauką, która przestaje być narzędziem, a staje się swoistą wartością” .
Wartości są wielopostaciowym zjawiskiem, istnieją w każdej kulturze i społeczeństwie, narzucają przy tym konkretne formy ujmowania rzeczywistości. Praca w grupie wielokulturowej niesie za sobą strach i obawę przed zagubieniem się w tej różnorodności stanowisk i poglądów. Jednak z drugiej strony daje możliwość poznania innego świata: tradycji, obyczajów, poprzez bezpośredni kontakt z osobami odmiennej narodowości, religii. Taki układ uczy szacunku, akceptacji, tolerancji i jest znaczącą podnietą dla jednostek uczących się .
Jedną z ważniejszych spraw w filozofii wartości jest zagadnienie ich sposobu istnienia. Stąd też w nauce można wyróżnić dwa aspekty obiektywny i subiektywny. Subiektywistyczna koncepcja została opracowana przez Protagorasa. Wyznawał on zasadę, że człowiek oraz jego subiektywne uczucia decydują o jakości rzeczy. Z teorii tej wynika, że nie ma wartości samych w sobie. Według greckiego mędrca ujawniają się one jako rezultaty naszych doznań i zależą od odniesienia się do czegoś lub kogoś, stąd wniosek, że są niestałe, zmienne, zależne od miejsca i czasu. Śmiało można zatem rzec, że są subiektywnym zjawiskiem świadomości człowieka . Zwolennikiem drugiego podejścia– teorii obiektywistycznej jest J. Szczepkowski. Jego twórca – Arystoteles uznał, że wartości istnieją niezależnie od tego, jak postrzegają je ludzie, czy podobają się im, czy nie. Ludzie w swoim życiu urzeczywistniają, realizują te wartości, ale niczego w nich nie zmieniają. Przykładem takich wartości są: piękno, dobro, prawda. Ta koncepcja jest potwierdzeniem istnienia wartości jako dobra samego w sobie. We współczesnym świecie próbuje się scalać te dwie teorie, nadając im charakter obiektywno- subiektywny, inaczej podmiotowo- przedmiotowy. Uzasadnienie jest jednoznaczne: motywy działań wywoływane są przez cechy przedmiotów, zjawisk, sytuacji istniejących obiektywnie i są jednocześnie indywidualnie, subiektywnie odbierane przez jednostkę . Definicje słowa wartość zostały stworzone na polach wielu dziedzin: psychologii, pedagogiki, teologii, antropologii itp. Dla ich uporządkowania Maria Misztal dokonała ich klasyfikacji, grupując je na trzy kategorie: psychologiczne, kulturowe i socjologiczne. Pierwsze z nich odnoszą się do przekonań, zachowań, przedmiotów zaspokajających potrzeby jednostki. Druga grupa obejmuje cele, dobra, normy mające wymiar społeczny. Ostatnia kategoria zawiera sądy egzystencjalno-normatywne, orientacje życiowe, stany emocjonalne, do tej grupy zaliczać będziemy także motywy naszej aktywności .
Termin wartość jest podstawową kategorią aksjologii. Można ją utożsamić z aspiracjami stanowiącymi upragniony cel, lub przedmiot zabiegów. Z zaprezentowanego powyżej powierzchownego przeglądu stanowisk wynika, że kryteria wyjaśnienia pojęcia są bardzo zróżnicowane: raz odnoszą się do motywów działania, celów innym razem zaś do norm, czasem utożsamiane są z właściwością przypisaną przedmiotom, a bywają także odzwierciedleniem przekonań człowieka. Nie można od wartości uciec, życie jest nieustannym procesem ich realizowania . Ze specyfiki procesu motywowania wynika, że ilość jego zalet, zasług dla efektywności pracy dydaktyczno– wychowawczej kwalifikuje go do miana wartości. Wyzwala on w uczniach siłę, chęć podjęcia trudu uczenia się. Bez wykazania chęci do nauki wysiłek nauczyciela wkładany w proces nauczania byłby nadaremny, gdyż kształcenie jest możliwe tylko przy integralnej realizacji czynności nauczyciela (nauczania) i ucznia (uczenia się).