Afryka i Stany Zjednoczone Ameryki Północnej. Cykl syntetycznych artykułów poświęconych sytuacji w Europie i na świecie w okresie od 1871 do 1914 roku. Część V

I. Podział Afryki

Na początku 2 połowy XIX w. władza Europejczyków obejmowała jedynie – i to jeszcze teoretycznie – północne i południowe wybrzeża Afryki (tzw. Kraj Przylądkowy). Pod względem ras, narodowości i ustroju społeczno-gospodarczego był to kontynent bardzo zróżnicowany. Polityczną niepodległością cieszyło się tylko kilka monarchii feudalnych (Maroko, Etiopia, Zanzibar, Uganda, Madagaskar) i republik (Liberia, Transwal, Orania), Egipt i Tunezja były lennem sułtana, a Trypolitania i Cyrenajka – tureckimi koloniami.
W ostatnim ćwierćwieczu XIX w. Francja, Anglia, Niemcy, Włochy, Belgia i Portugalia rozpoczęły wyścig o opanowanie Afryki.
• FRANCJA w 1881 r. ogłosiła protektorat nad Tunezją, a następnie stworzyła wielkie kolonie – Francuską Afrykę Zachodnią i Francuską Afrykę Równikową; opanowała Madagaskar i rozciągnęła protektorat nad Marokiem (1912 r.). Jej posiadłości afrykańskie były największe, ale w dużej mierze niezbadane.
• ANGLIA zajęła Nigerię, Złote Wybrzeże, Sierra Leone, Beczuan, Rodezję, Transwal i Oranię (1899 – 1902); utworzyła nowe dominium – Związek Południowej Afryki (1910 r.); okupowała Sudan i ukonstytuowała Brytyjską Afrykę Wschodnią.
• NIEMCY – inicjatywa niemieckiego podboju Afryki wyszła nie od rządu, ale od – zainteresowanych handlem zamorskim - kupców i armatorów z Bremy i Hamburga. Pierwsza kolonia tego państwa to Niemiecka Afryka Południowo–Zachodnia (1884 r.),
a kolejne – Togo i Kamerun. Zaś na mocy 12 traktatów podpisanych przez Towarzystwo Kolonizacji Niemieckiej z naczelnikami murzyńskimi powstała Niemiecka Afryka Wschodnia (1884/5 r.). W 1890 r. Niemcy uzyskali od Anglii wyspę Helgoland, a następnie od Francji – część Konga Francuskiego (1911 r.).
• WŁOCHY posiadały kolonię Erytreę nad Morzem Czerwonym, protektorat nad Półwyspem Somalijskim, Trypolitanię i Cyrenajkę.
• PORTUGALIA znajdowała się w posiadaniu wybrzeża Angoli i Mozambiku.
• BELGIA posiadała Wolne Państwo Kongo (stanowiące początkowo własność króla Leopolda II, a od 1908 r. – kolonię belgijską).
EGIPT Francuskie wpływy kulturalne i gospodarcze były tam silne. Ze względu jednak na bawełnę egipską oraz Kanał Sueski również i Anglia wykazywała zainteresowanie tym obszarem. Stąd też odkupiła ona od bankrutującego kedywa Izmaila pakiet akcji Kanału Sueskiego. W związku z dalszymi problemami finansowymi kedywa jego europejscy wierzyciele utworzyli tzw. Kasę Długo Egipskiego, kontrolującą gospodarkę państwa gwarantując regularną spłatę długów.
Pogarszająca się sytuacja ekonomiczna doprowadziła do buntu na czele z pułkownikiem Arabim, który zmusił kedywa Tewfika do mianowania rządu opornego wobec Kasy Długu. Interwencja floty angielskiej i francuskiej „w obronie” kedywa wywołała w 1882 r. rozruchy przeciwko ludności europejskiej. Francja wycofała się z walk, lecz Anglia sama zdołała opanować narodowowyzwoleńcze ruchy egipskie (zbombardowanie Aleksandrii, zwycięstwo nad Arabim pod Tall – al – Kabir), przejmując tym samym kontrolę finansową nad Egiptem. Pozostał on oficjalnie lennem tureckim (do 1914 r.), ale faktycznym rządcą kraju był angielski konsul generalny Również każdy minister egipski miał angielskiego „doradcę”, a na czele wojska stał brytyjski generał (sirdar). Rządy angielskie w Egipcie miały zapewnić regularną spłatę długu, kontrolę nad Kanałem Sueskim i dostawy bawełny egipskiej.
SUDAN Stanowił w końcu XIX w. obszar podległy zwierzchności egipskiej. Wybuchło tam wówczas powstanie na czele z derwiszem Mohammedem Ahmedem, który ogłosił się Mahdim (tj. posłańcem Allacha). Dzięki masowemu poparciu ludności pokonał on wojska Egiptu (zdobycie Chartumu, śmierć gen. Gordona) i utworzył państwo feudalno – teokratyczne, rządzone przez kalifa. Kedyw egipski był wobec mahdystów bezsilny i państwo ich zdołała rozbić dopiero ekspedycja angielsko – egipska gen. H.H. Kitchenera (1896 – 99). Od tego momentu Sudan stał się kondominium angielskim na czele z generałem – gubernatorem, mianowanym przez Londyn i oficerami brytyjskimi. Równocześnie Francja podjęła próbę połączenia swych posiadłości w Afryce Zachodniej i nad M. Czerwonym. Doszło przy tym do sporu z Anglią o Faszodę nad Nilem Białym. Miała tam miejsce konfrontacja gen Kitchenera i kapt. francuskiego Marchanda. Ostatecznie Francja zmuszona była zrezygnować z utworzenia imperium kolonialnego od wschodnich do zachodnich wybrzeży Afryki i odstąpiła Faszodę Anglii.
ETIOPIA Po otwarciu Kanału Sueskiego stała się obiektem zainteresowania Anglii, Francji i Włoch. W latach 1889 – 1913 władał nią Menelik II (z tytułem negus negesti tj. „król królów”). Aby wzmocnić państwo i uchronić je przed ekspansją z zewnątrz zawarł on z Włochami traktat w Ucciali (1889 r.). Italia odczytała jednak zapis tejże umowy jako uznanie przez Menelika zwierzchności Włoch i oficjalnie ogłosiła objęcie protektoratu nad Etiopią. W tej sytuacji negus wypowiedział traktat i przy wsparciu militarnym Francji podjął walkę z Italią. Pod Aduą (1896 r.) liczniejsze i dobrze wyszkolone oddziały abisyńskie zadały Włochom druzgocącą klęskę (pierwszy wypadek tak wielkiego zwycięstwa armii „kolorowych” nad Europejczykami). Italia uznała wówczas niepodległość Etiopii i na jakiś czas wycofała się z agresywnej polityki kolonialnej.
KONGO W lasach tropikalnych równikowej Afryki Zachodniej istniały samodzielne królestwa murzyńskie, podzielone na prowincje i okręgi, zarządzane przez namiestników. Obowiązywała tu gospodarka przyswajająca. W 1880 r. oficer i badacz francuski
hr. P. Savorgnan de Brazza zawarł z wodzem Makoko układ, na mocy którego powstała na tych obszarach kolonia, zwana Kongiem Francuskim.
Jednakże zainteresowany rzeczonym terytorium był także król belgijski Leopold II, który samowolnie powołał do istnienia najpierw Międzynarodowe Towarzystwo Afrykańskie
do badań Czarnego Lądu i zwalczenia handlu niewolnikami, a potem – Międzynarodowe Towarzystwo Konga. W imieniu władcy podróżnik afrykański Stanley, w latach 1880 – 84, zawarł w Afryce równikowej kilkaset układów z zwierzchnikami murzyńskimi i skłonił ich do uznania zwierzchności Towarzystwa. Na tej też podstawie - wykorzystując rywalizację potęg europejskich - Leopold doprowadził na kongresie w Berlinie do utworzenia tzw. Wolnego Państwa Konga. Zaś w 1908 r. przekształcono je w kolonię belgijską.
W celu zapewnienia stałych dostaw kości słoniowej i kauczuku z Konga Europejczycy posługiwali się okrutnymi metodami (karne ekspedycje wojsk krajowych, masakry, tortury, akty ludożerstwa). Zbulwersowana opinia publiczna zmusiła Leopolda II do zbadania panujących w Afryce stosunków i usunięcia największych nadużyć. Z czasem zaczęto sprowadzać z Konga również olej palmowy, kakao, kawę, trzcinę cukrową, złoto, diamenty i miedź.
AFRYKA POŁUDNIOWA Zamieszkiwały ją plemiona Bantu, Hotentotów i Buszmenów. Od XVII w. autochtoniczna ludność wypierana była przez osadników holenderskich nazywanych Burami. Gdy tereny te objął angielski zakaz handlu niewolnikami (1833 r.), Burowie – nie chcący jednak rezygnować z bezpłatnej siły roboczej - przenieśli się w kilku falach (tzw. treek) na północ i utworzyli Wolne Państwo Oranię i Republikę Południowoafrykańską (Transwal). W połowie XIX w. parlament brytyjski uznał ich niepodległość, jednakże po odkryciu na tamtym terenie diamentów Anglia ogłosiła aneksję republik burskich (1877 r.). Po usunięciu zagrożenia ze strony miejscowej ludności (Zulusów) Burowie przystąpili więc do oporu wobec Anglików. Zwycięstwo pod Majuba Hill (1881 r.) zapewniło ostatecznie uznanie przez Wielką Brytanię suwerenności Transwalu (1884 r.).
W tym samym czasie Niemcy utworzyli w tej części Afryki Niemiecką Afrykę Południowo-Zachodnią. Zaniepokoiło to Anglię, która z kolei zajęła Beczuan aby nie dopuścić do bezpośredniego sąsiedztwa niemiecko-burskiego. Wówczas to również odkryto w Transwalu złoża złota, co sprawiło że Brytyjska Kompania Południowoafrykańska dążyła do zjednoczenia posiadłości brytyjskich, utworzonych na drodze układów z murzyńskimi wodzami i republikami burskimi. Zamiarom tym sprzyjał z resztą duży napływ Europejczyków (tzw. uitlanderów), do tamtejszych kopalni złota i diamentów.
W obliczu takiego zagrożenia angielskiego Burowie zwrócili się o ochronę do Niemiec. Tym bardziej, że pogarszały się ich stosunki z uitlanderami, planującymi wszczęcie – przy pomocy Wielkiej Brytanii - powstania antyburskiego. Na skutek niedoinformowania sprzymierzone wojska angielskie wkroczyły do Transwalu zbyt wcześnie i zostały pojmanie przez Burów. Regularna wojna angielsko-burska wybuchła w październiku 1899 r. Wykazała ona męstwo Burów i nie przygotowanie Anglii (klęski pod Kimberley i Ladysmith), która dopiero dzięki posiłkom z Europy i Indii zdołała pokonać Oranię i Transwal (maj 1902 r.).
W 1909 r. osiągnięto jednak kompromis - uchwalono powstanie dominium zwanego Związkiem Południowej Afryki (składającego się z 4 autonomicznych prowincji: Kraju Przylądkowego, Natalu, Transwalu i Oranii), w którym biali posiadali 9/10 ziemi uprawnej.

Bibliografia:
1. Bartnicki A., Egipt i Sudan w polityce Wielkiej Brytanii
1882 – 1936, Warszawa 1974.
2. Bartnicki A., Konflikty kolonialne 1869 – 1939, Warszawa
1971.
3. Bartnicki A., Mantel-Niećko J., Historia Etiopii, Wrocław –
Warszawa – Kraków – Gdańsk 1971.
4. Hardy G., La politique coloniale et le partage de la terre
au XIX et XX siècles, Paris 1937.
5. Kenneth I., A History of East Africa, London 1962.
6. Kiewiet C.W. de, A History of South Africa, Oxford 1960.
7. Leclerc C., La formation d’un empire colonial belge,
Bruxelles 1932.
8. Marlier M., Le Congo de la colonisation belge à
l’indépendence, Paris 1962.
9. Marlowe J., Anglo-Egyptian Relations 1800 – 1955, London
1954.
10. Pajewski J., Historia powszechna 1871 – 1918, Warszawa
2002.
11. Prokopczuk J., Problemy kolonializmu w Afryce w latach 1871
– 1939, Warszawa 1962.
12. Siegfried A., Suez, Panama et les routes maritimes
mondiales, Paris 1945.
13. Simnett W.E., The British Colonial Empire, London 1949.
14. Townsend M., European Colonial Expansion since 1871,
Philadelphia 1941.
15. Walker E.A., A History of Sothern Africa, London 1957.

II. Stany Zjednoczone Ameryki Północnej

Po wojnie secesyjnej rozwój USA był bardzo szybki. Zwiększeniu uległa liczba ludności (z 38 mln w 1870do 97 mln w 1913 r.), w większości za sprawą imigracji (tzw. „starej” – z Anglii, Irlandii, Skandynawii i Niemiec oraz „nowej” – Polacy, Węgrzy, Słowacy, Włosi, Żydzi, Czesi, Ukraińcy). Szczególnie duże znaczenie mieli imigranci irlandzcy (ok. 4 mln), którzy zajmowali coraz wyższe stanowiska w administracji i gospodarce, zakładali szkoły
i kolegia katolickie (Boston). Odrębne środowisko tworzyli Japończycy i Chińczycy (140 tys., głównie w Kalifornii), ze względu na kolor skóry pozbawieni prawa naturalizacji i otaczani niechęcią. Zaś Murzyni i Mulaci stanowili ok. 10 % społeczności i żyli w ciężkich warunkach (wysoki analfabetyzm i związany z tym brak prawa głosu). Indianie na początku XX w. zostali już zepchnięci do rezerwatów.
W omawianym okresie nastąpił szybki rozwój amerykańskiego przemysłu, górnictwa i sieci kolejowej. Postępował też proces koncentracji wytwórczości – większe przedsiębiorstwa niszczyły lub wchłaniały mniejsze (np.: Rockefeller opanował produkcję ropy naftowej, a Carnegie przemysł stalowy). Koncentracja kapitału bankowego wiodła do jego zrastania się z kapitałem przemysłowym. Pieniądz był podstawą władzy, a sfera przemysłu i finansów tworzyła państwo w państwie. Rolnictwo miało mniejsze znaczenie i skupiało się na Południu (bawełna i tytoń) oraz Zachodzie (pszenica, kukurydza, hodowla bydła). Na Południu bezpośrednio po wojnie secesyjnej i zniesieniu niewolnictwa miejsce rozległych plantacji zajęły niewielkie farmy, pozostające jednak w rękach białych.
Na Zachodzie natomiast rozwijała się hodowla, bazująca na tzw. systemie long drive (cowboye pędzili stada bydła z Teksasu do końcowych stacji kolejowych w Kansas czy Missouri - po drodze wypasając je na preriach - a stamtąd były one transportowane do rzeźni w środkowej Ameryce). Od połowy XIX w. hodowcy zaczęli zagradzać rozległe pastwiska, co powodowało krwawe spory z rolnikami.
Zagospodarowaniu olbrzymich bezludnych terenów miały służyć: ustawa o nadziałach (Homestead Act z 1862 r. – mężczyźni pełnoletni otrzymywali po uiszczeniu opłaty rejestracyjnej ziemię, która w miarę jej użytkowania stawała się ich własnością) oraz spółki kolejowe (rozprzedające działki po niskich cenach). Z czasem, w związku ze spadkiem cen żywności i koniecznością mechanizacji rolnictwa, farmerzy popadali w długi. Powodowało to koncentrację rolnictwa - miejsce małych farm zastępowały olbrzymie własności wielkich spółek.
Głową państwa i rządu był - wybierany na 4 lata - prezydent (władza wykonawcza). Na czele ministerstw (departamentów) stali sekretarze stanu, mianowani przez prezydenta i przed nim też odpowiedzialni. Władzę ustawodawczą natomiast sprawował Kongres: Senat (6 lat kadencji) i Izba Reprezentantów (2 lata kadencji). U władzy zmieniali się republikanie i demokraci – „spółki” wyposażone w olbrzymie fundusze dla zapewnienia swym członkom wszystkich stanowisk państwowych (obsadzała je bowiem partia, która zwyciężyła
w wyborach – tzw. „system łupów”). Przed wyborami prezydenckimi Konwent Narodowy każdego ze stronnictw typował kandydata i określał jego „platformę”, tj. partyjny program wyborczy. Republikanów popierali najczęściej wielcy finansiści, burżuazja Północy i kościoły protestanckie, zaś demokratów – robotnicy, katolicy, Południe (tamtejsi właściciele i dzierżawcy tworzyli pro demokratyczny front „Pewne Południe”). Przy czym od wojny secesyjnej do 1912 r. przy władzy stali prawie cały czas republikanie. Na prace Kongresu i partii wpływały też – przez tzw. lobbystis, tj. interwencjonistów kuluarowych – różne zrzeszenia gospodarcze i zawodowe.
Wraz z rozwojem przemysłu wzrastało również znaczenie kwestii społecznej. Rosnące zapotrzebowanie rąk do pracy pokrywał w większości napływ robotników z Europy, dostarczanych przez liczne amerykańskie agencje rekrutacyjne. Imigranci mieli często w Ameryce lepsze warunki życia niż w ojczyźnie, ale byli w gorszym położeniu niż pracownicy rodzimi. Brak było również jednolitego dla wszystkich stanów ustawodawstwa socjalnego. W latach 60-tych XIX w. klasa robotnicza stanowiła już pewną siłę i rozpoczęła walkę o skrócenie dnia pracy do 8 godzin. Akcja ta zakończyła się fiaskiem, ale doprowadziła do zorganizowania pierwszego kongresu robotniczego Ameryki w Baltimore (1866 r.). Powołano tam do życia Narodową Unię Pracy (postulat 8-godzinnego dnia pracy i usunięcia konkurencyjnych robotników chińskich). Z kolei Szlachetny Zakon Rycerzy Pracy z Filadelfii (wzorowany na masonerii) łączył wszystkich robotników oraz domagał się wytwórczości społecznej i uspołecznienia środków użyteczności publicznej. W 1886 r. powstało wreszcie ogólnokrajowe zrzeszenie związków zawodowych – Amerykańska Federacja Pracy. Zmiany te doprowadziły w latach 80-tych do fali strajków, zaostrzonej faktem, iż pracodawcy nie chcieli uznać związków zawodowych.
Pierwszymi propagatorami socjalizmu w USA byli imigranci niemieccy. Powstały w tym duchu: Socjalistyczna Partia Pracy (nie zdołała pociągnąć mas) i Amerykańska Partia Socjalistyczna (odniosła większy sukces). Organizacje tworzyli również farmerzy. Początkowo były to lokalne spółdzielnie oraz samopomocowe i samokształceniowe kółka (tzw. „Farmy”). Jednak już w latach 60-tych powstała - zrzeszająca je w skali całego kraju - „Farma Narodowa”, a w latach 80-tych 2 wielkie - polityczne już - organizacje: „Sojusz Południa” i „Narodowy Sojusz Farmerów Północo-Zachodu”. W celu obrony przed rosnącym zadłużeniem rolnicy utworzyli również Partię Ludową Stanów Zjednoczonych, która postulowała wprowadzenie waluty srebrnej obok złotej (co zmniejszyłoby wartość dolara
i zarazem wielkość długów farmerskich). Obawy przed dewaluacją spowodowały jednak, iż odrzucono ten projekt a do władzy doszli nie ludowcy, ale republikanie (prezydent McKinley 1897 - 1901). Kolejnym prezydentem był znowu republikanin – T. Roosvelt, który podjął próbę reform i walki z monopolem w gospodarce. I właśnie sprzeczne oceny monopolu stały się podstawą rozłamu w partii republikańskiej – powstało stronnictwo postępowe, które złączyło się z Partią Ludową. Rozbicie to przyczyniło się do wygranej w kolejnych wyborach prezydenckich kandydata demokratów – W. Wilsona (1913 – 1921). Zapowiedział on walkę z „uprzywilejowaniem” i kontynuował reformy w duchu Roosvelta (Clayton Antitrust Act
z 1914 r.).
Ekspansja polityczna Stanów Zjednoczonych w XIX w. ograniczona była do Ameryki Północnej, dołączano bowiem kolejne stany. Polityka zagraniczna leżała zaś na dalszym planie. Dopiero na przełomie XIX i XX w. kapitał amerykański rozpoczął ekspansję imperialistyczną na rynki zagraniczne (głównie Ameryki Środkowej, Południowej i Azji Wschodniej).

Bibliografia:
1. Beard Ch.A., Beard M., Rozwój cywilizacji amerykańskiej,
T. 2: Era przemysłowa, Warszawa 1961.
2. Boesch H., USA. Opanowanie kontynentu, Warszawa 1961.
3. Chałasiński J., Kultura amerykańska, Warszawa 1970.
4. Faulkner H.V., American Economic History, New York 1954.
5. Foner P.S., Dzieje ruchu robotniczego w Stanach
Zjednoczonych, T. 2: Od powstania Amerykańskiej Federacji
Pracy do pojawienia się imperializmu amerykańskiego,
Warszawa 1958.
6. Hertz A., Amerykańskie stronnictwa polityczne, Paryż 1957.
7. Julien C., Imperium amerykańskie, Warszawa 1971.
8. Katz H., Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki, Wrocław –
Warszawa – Kraków – Gdańsk 1971.
9. Nowak K., System prezydencjalny Stanów Zjednoczonych, Toruń
1969.
10. Pajewski J., Historia powszechna 1871 – 1918, Warszawa
2002.
11. Zaremba P., Historia Stanów Zjednoczonych, Paryż 1957.