Wybrane państwa europejskie i azjatyckie. Cykl syntetycznych artykułów poświęconych sytuacji w Europie i na świecie w okresie od 1871 do 1914 roku. Część IV

I. Włochy

Po wybuchu wojny francusko – niemieckiej w 1870 r. wojska włoskie wkroczyły do Rzymu i ogłosiły Wieczne Miasto stolicą Królestwa Włoskiego. Proces jednoczenia kraju nie objął wówczas jeszcze tylko Triestu i Trydentu. Pomimo świetnej tradycji, nowozjednoczone państwo przeżywało wiele trudności. Wielowiekowy podział kraju doprowadził do wytworzenia poważnych różnic między uprzemysłowioną, kapitalistyczno – burżuazyjną Północą i feudalno – rolniczym Południem. Brakowało węgla i żelaza. Niedobory te nadrobiono jednak na drodze importu i wkrótce coraz pomyślniej rozwijał się włoski przemysł bawełniany, jedwabniczy, żelazny i chemiczny, a z czasem – produkcja samochodów. Liczba ludności Włoch zwiększyła się między 1871 i 1914 r. z 27 do 37 mln. Nadal jednak odnotowywano wychodźstwo zarobkowe do obu Ameryk.
Dużym natomiast problemem w polityce wewnętrznej był spór miedzy Włochami i Watykanem (Pius IX nie uznał zaboru Rzymu i zabraniał katolikom biernego i czynnego udziału w wyborach parlamentarnych, istniał podwójny korpus dyplomatyczny: na Watykanie i Kwirynale). Ustrój Włoch określał statut Królestwa Sardynii rozciągnięty na całe państwo. Na jego podstawie Włochy były monarchią dziedziczną domu sabaudzkiego, z rządem odpowiedzialnym przed dwuizbowym parlamentem (Senat z dożywotniej nominacji i Izba Deputowanych z wyboru). Wpływ korony na rządy był dyskretny, ale znaczny. Prawo wyborcze - początkowo dość zacieśnione - ulegało stopniowo liberalizacji. Panowali w omawianym okresie: Wiktor Emanuel II, Humbert I, Wiktor Emanuel III. W latach 1869 – 1876 rządy sprawowała tzw. prawica, tj. liberalna szlachta Piemontu i Lombardii. Główne jej hasła to: ugruntowanie jedności i potęgi państwa, wzmocnienie armii i floty, budowa kolei i sprawnej administracji. Zaś od 1876 do 1896 r. władza pozostawała w rękach tzw. lewicy - rojalistycznie nastawionych polityków z Południa. Wprowadzili oni cła dla ochrony rozwijającego się przemysłu (1878 r.), zorganizowali wystawy (w Mediolanie, Turynie), obniżyli nieznacznie podatki, wprowadzili przymus szkolny (1877 r.) i ubezpieczenia od nieszczęśliwych wypadków, rozszerzyli prawo wyborcze (1882 r.).
Rządami lewicy zachwiał kryzys gospodarczy lat 90 – tych XIX w., ujawnione wówczas nadużycia finansowe oraz przegrana wojna z Etiopią (1896 r.). Zjawiska te zaostrzyły dodatkowo walkę klasową i przyspieszyły rozwój ruchu robotniczego. Za pośrednictwem prasy („Critica Sociale”, wydawane w Mediolanie), wykładów uniwersyteckich (prof. A. Labriola), literatury (E. De Amicis, G. Frrero) upowszechniano idee materializmu i marksizmu. Powstał w tym czasie również szereg partii proletariackich, skupionych wokół ośrodków przemysłowych Północy i na Sycylii (Włoska Partia Robotnicza, Włoska Partia Rewolucyjno – Socjalistyczna, Włoska Partia Socjalistyczna).
Lata 1893 i 1894 przyniosły powszechne rozruchy i strajki tłumione bezwzględnie przez lewicowy rząd. W 1898 r. podwyżki cen żywności spowodowały ponowne wystąpienia (stan wojenny w Mediolanie). Proponowane przez władzę projekty ustaw, odgraniczających swobody obywatelskie zostały odrzucone przez parlament i mimo jego rozwiązania nie udało się wprowadzić radykalnych obostrzeń. Na początku XX w. rząd próbował więc załagodzić sytuację przez rozwój ustawodawstwa społecznego (ustawy o ochronie pracy kobiet, o inwalidach pracy, o odpoczynku niedzielnym i in.). W tej sytuacji coraz większą role odgrywały w parlamencie: frakcja socjalistyczna oraz posłowie reprezentujący - na mocy tzw. paktów Gentiloniego - program katolicki (w 1904 r. Pius X uchylił zakaz uczestniczenia katolików w życiu politycznym Włoch). Czołowym politykiem pierwszych lat XX w. był G. Giolitti. W tym czasie powstał również w środowisku intelektualistów włoski kierunek nacjonalistyczny (E. Corradini, G. D’Annunzio). Gloryfikował on wspaniałą przeszłość Italii i wzywał do aktywności wśród niebezpieczeństw współczesnego świata.
W dziedzinie polityki zagranicznej Włochy szukały początkowo oparcia w Niemczech (traktat Trójprzymierza podpisany przez Włochy, Niemcy i Austro-Węgry w 1882 r.; niemiecki ośrodek gospodarczy w Mediolanie – Włoski Bank Handlowy). Wysokie taryfy celne Rzeszy zadecydowały jednak o stopniowym zbliżeniu się gospodarczym Italii i Francji. Włochy dość wcześnie rozpoczęły także ekspansję kolonialną (1885 r. - utworzenie kolonii Erytrea nad M. Czerwonym; nieudana próba opanowania Etiopii w 1896 r.). W 1911 r. wzmocniona gospodarczo Italia wszczęła wojnę o posiadłości tureckie w Afryce Północnej – Trypolitanię i Cytenajkę. Dopiero jednak po długich walkach z ludnością autochtoniczną Włosi zdołali uzyskać zwierzchnictwo nad tymi ziemiami (pokój w Ouchy w 1912 r.). Mimo trudności militarnych wyprawa afrykańska cieszyła się dużą popularnością w społeczeństwie włoskim. Nie poparła tego posunięcia rządu Giolittiego jedynie Partia Socjalistyczna, wyrazem czego było wezwanie przez Konfederację Generalną Pracy po proklamacji wojennej do strajku powszechnego. Wystąpienie to nie odniosło jednak oczekiwanego rezultatu ze względu na brak zgodności w samej partii, jako że część socjalistów (Bissolati, Labriola) sprzyjała mimo wszystko imperialistycznym posunięciom rządu. Włochy zainteresowane był także nabytkami na terenie Bałkanów (Albania).
Bibliografia:
1. Bartnicki A., Konflikty kolonialne 1869 – 1939, Warszawa
1971.
2. Croce B., Storia d’Italia dal 1871 al 1915, Bari 1945.
3. Frassati A., Giolitti, Firenze 1959.
4. Mollat G., La question romaine de Pie VI a Pie XI, Paris
1932.
5. Pajewski J., Historia powszechna 1871 – 1918, Warszawa
2002.
6. Rosa G. de, L’azione cattolica, T. 1- 4, Bari 1954.
7. Salome A.W., Italy in the Giolitian Era.Italian Democracy
in the Making 1900 – 1914, Philadelphia 1945.
8. Smith D.M., Italy. A Modern History, University of Michigan
1959.
9. Wereszycki H., Sojusz trzech cesarzy. Geneza 1866- 1872,
Warszawa 1965.
10. Żywczyński M., Włochy nowożytne 1796 – 1945, Warszawa 1971.

II. Państwa Półwyspu Iberyjskiego

HISZPANIA - W wyniku rewolucji 1868 r. miała powstać w Hiszpanii parlamentarna monarchia konstytucyjna z królem Amadeuszem sabaudzkim na czele. Nie zyskał on jednak poparcia duchowieństwa, arystokracji oraz generalicji i po 2 latach abdykował. Burżuazja hiszpańska była zbyt słaba by mieć tu coś do powiedzenia, a chłopi i robotnicy nie byli w ten przewrót zaangażowani. Dnia 11 II 1837 r. Kortezy proklamowały republikę. Jednakże zwolennicy takiego stanu rzeczy, tj. słaba burżuazji i proletariat – dodatkowo podzielni na federalistów i centralistów – zdołali utrzymać rzeczony ustrój jedynie do końca 1874 r. Wtedy to przywrócono monarchię – władzę objął Alfons XII, a potem małoletni Alfons XIII, w imieniu którego (do 1902 r.) rządziła królowa - matka Maria Krystyna.
W okresie tym wzmocniła się hiszpańska burżuazja (dzięki handlowi, budowie kolei, dostawom wojskowym) i utworzyła wspólny z feudalną szlachtą front przeciw rosnącemu w siłę proletariatowi. Korona powoływała premiera na zmianę spośród konserwatystów
i liberałów, podobna rotacja partyjna miała też miejsce w składzie parlamentu. Kraj stopniowo rozwijał się gospodarczo. Dominowało nadal rolnictwo i hodowla, ale coraz większego znaczenia nabierał przemysł (tekstylny w Katalonii, wydobycie węgla i rudy żelaza). Przy czym koncentrował się on głównie na północy kraju (Katalonia, Kraj Basków, Asturia). Kapitał rodzimy dominował w przemyśle lekkim, natomiast przemysł ciężki i komunikacja bazowały na funduszach obcych. Prężnie rozwijająca się w tych warunkach Katalonia, z własnym językiem i tradycjami, przejawiała postępujące dążności separatystyczne (1909 r. – strajk powszechny i powstanie anarchistów w Barcelonie).
W ruchu robotniczym dużą rolę odgrywali anarchiści (głównie w przemysłowej Katalonii i Andaluzji) oraz socjaliści (Madryt, Asturia). Jednak dopiero w 1900 r. wydano w Hiszpanii serię ustaw mających na celu ochronę robotnika (m. in. ograniczenie czasu pracy, ograniczenie pracy dzieci i kobiet), a i tak niewiele z nich zrealizowano.
Porażkę polityczną u schyłku XIX w. (1898 r.) stanowiła utrata Kuby, Puerto Rico i Filipin na rzecz USA. Natomiast I wojna światowa była dla Hiszpanii czasem olbrzymich sukcesów finansowych w związku z prowadzeniem handlu z obiema walczącymi stronami.
PORTUGALIA – Na przełomie XIX i XX w. była politycznie i gospodarczo uzależniona od Anglii. Zachowane kolonie (Angola, Mozambik, Goa) nie przynosiły jej korzyści ekonomicznych. Wojskowy zamach stanu w październiku 1910 r. zniósł monarchię, usnął ostatniego przedstawiciela dynastii Braganzów – króla Manuela II – i zaprowadził w Portugalii republikę burżuazyjną.
Bibliografia:
1. Bruguera F.G., Histoire contemporaine d’Éspagne 1789 –
1950, Gap 1954.
2. Livermore H., History of Portugal, London 1947.
3. Pajewski J., Historia powszechna 1871 – 1918, Warszawa
2002.
4. Vilar P., Historia Hiszpanii, Warszawa 1991.

III. Kraje Półwyspu Bałkańskiego

Kongres berliński i wydarzenia go poprzedzające spowodował zmiany na Półwyspie Bałkańskim (Rumunia, Serbia i Czarnogóra uzyskały formalne uznanie niepodległości). Nadal jednak dużą rolę odgrywała tu Turcja (władała Macedonią i Albanią; do 1908 r. rozciągała zwierzchność lenną nad Bułgarią).
GRECJA - Niepodległa od 1830 r., była monarchią konstytucyjną pod panowaniem Jerzego I. Był to ubogi kraj rolniczy, w którym dochodów dostarczał głównie handel morski. U schyłku XIX w. dążono do zjednoczenia z królestwem ziem zamieszkałych przez Greków, zwłaszcza - opanowanych przez Turcję - Krety, Salonik i miast w Azji Mniejszej. W wyniku wojny turecko – greckiej (1907 r.) Kreta zyskała niepodległość, ale pokonana Grecja dostała się pod międzynarodową kontrolę finansową. W wojnach bałkańskich (1912 – 1913 r.) zdobyła natomiast Janinę, Saloniki, Kawale i wyspy na Morzu Egejskim.
SERBIA - Dostała się na mocy postanowień kongresu berlińskiego i układów austro-niemiecko-rosyjskich (z 1881 i 1884 r.) w strefę wpływów habsburskich. Gospodarczo zresztą kraj ten był już od dawna związany z Austrią. Związki takie interesowały zwłaszcza serbskich kupców i chłopów. Panująca dynastia Obrenovićów także szukała poparcia w Wiedniu. W zamian za protekcję Milan I zobowiązał się w 1881 r., iż bez konsultacji z Austrią nie zawrze umów z innymi państwami. Obiecane poparcie Habsburgów ujawniało się
po nieudanym ataku Serbii na Bułgarię (1885 r.).
Milan I Obrenović na skutek prowadzenia reakcyjnej i fatalnej pod względem gospodarczym polityki zmuszony był abdykować na rzecz syna. Lecz i Aleksander I Obrenović nie cieszył się poparciem społeczeństwa (dążenia absolutystyczne, rozwiązłe życie osobiste) i w 1903 r. została zamordowany przez spiskowców. Parlament serbski oddał wówczas władzę w ręce Piotra Karadjordjrwicia, którego obóz opowiadał się za zbliżeniem
z Rosją a nie z Austrią. Wynikłe z tego złamanie austro-serbskich umów handlowych doprowadziło w 1906 r. do tzw. „wojny świńskiej” (chodziło o handel nierogacizną z Austrią). Austria liczyła, iż załamie w ten sposób gospodarkę Serbii. Jednakże pomoc finansowa, udzielona przez Francję i Rosję nie tylko uratowały Serbię od krachu, ale także umożliwiły jej rozszerzenie asortymentu handlowego. Nad niezależną już gospodarczo od Austrii Serbią protektorat rozciągnęła Rosja. Autorytet Serbii wzrósł jeszcze w wyniku wojen bałkańskich, mimo iż Austria zajęła Bośnię i Hercegowinę oraz zagrodziła jej drogę
do morza.
KSIĘSTWO BUŁGARII – Powstało w 1878 r., jako państwo pozostające w lennej zależności od Turcji. W latach 1880 – 85 tamtejsza wielka własność ziemska przeszła z rąk tureckich w posiadanie bułgarskie. Władcą tegoż odnowionego państwa został książę Aleksander Battenberg. W 1885 r. w południowej części kraju (będącej formalnie pod panowaniem sułtana) wybuchło powstanie, w wyniku którego południowe i północne partie Bułgarii zostały zjednoczone pod berłem Aleksandra. Turcja uznała taki stan rzeczy, lecz sąsiad serbski wypowiedział wzmocnionej Bułgarii wojnę, którą też Serbia przegrała. Traktat w Bukareszcie (3 III 1886 r.) przywrócił pokój z zachowaniem status quo ante bellum.
W 1886 r., wyniku sporów z Rosją, książę Aleksander został chwilowo pozbawiony władzy, a potem zmuszony do całkowitej już abdykacji. Na jego miejsce parlament bułgarski wyznaczył dnia 7 VII 1887 r. księcia sasko – kobursko – gotajskiego Ferdynanda. Początkowo poparła go wyłącznie Austria. Rosja - a za nią i inne państwa europejskie - uczyniły to dopiero w 1896 r. W 1908 r. władca ten proklamował niezależność od Turcji i ogłosił się królem Bułgarów.
W polityce bułgarskiej ogromną rolę odgrywała kwestia macedońska, tj. walka o pozyskanie tamtejszej ludności słowiańskiej Prowadziły ją w sposób bezwzględny tajne związki (Wewnętrzna Macedońska Organizacja Rewolucyjna lansująca hasło „Macedonia dla Macedończyków”; Werchowiści dążący do połączenia Macedonii z Bułgarią). Warto również odnotować, iż od końca XIX w. powstawały w Bułgarii liczne – rywalizujące ze sobą - zagraniczne banki (niemiecki – Bank Kredytowy, austriacki – Bank Bałkański), które finansowały budowę kolei i eksploatację węgla. Kapitał rosyjski przegrał na tym polu walkę z kapitalistycznym światem Niemiec, Austrii i Anglii, co – w połączeniu z nieudana próbą narzucenia Bułgarii rosyjskiego traktatu handlowego – zniweczyło plany bliskiego związania Bułgarii i Rosji.
RUMUNIA – Była w końcu XIX w. monarchią konstytucyjną z dwuizbowym parlamentem. Władcy: Karol I Hohenzollern (1881 – 1914), Ferdynand I (od 1914). Utrzymywała się tutaj nadal wielka własność ziemska, znajdując się w rękach nielicznych bojarów. Gospodarka była przestarzała i oparta na wielopoziomowej dzierżawie gruntów. Poza granicami państwa Rumuni zamieszkiwali monarchię Habsburską (z którą Karol I zawarł tajne przymierze) i Rosję (przeciw której zwróciła się rumuńska polityka zewnętrzna). Pod koniec XIX w. stała się Rumunia także terenem konkurencji kapitału francuskiego
i niemieckiego (chodziło o budowę portu w Konstancy i eksploatację złóż nafty). Rywalizacja w Rumunii Francji i Rosji z Austrią i Niemcami zakończyła się sukcesem tych pierwszych – w I wojnie światowej Rumunia poparła bowiem Koalicję.
Bibliografia:
1. Batowski H., Państwa bałkańskie 1800 – 1923. Zarys historii
dyplomatycznej i rozwoju terytorialnego, Kraków 1938.
2. Demel J., Historia Rumunii, Wrocław 1970.
3. Lewis J.B., Narodziny nowoczesnej Turcji, Warszawa 1972.
4. Pajewski J., Historia powszechna 1871 – 1918, Warszawa
2002.
5. Prokopczuk J., problemy społeczne i polityczne na Bliskim
Wschodzie. Lata 1871 – 1939, Warszawa 1961.
6. Svoronos N., Histoire de la Grèce Moderne, Paris 1953.
7. Wasilewski T., Historia Bułgarii, Wrocław 1970.

IV. Turcja i Persja

TURCJA przed kongresem berlińskim obejmowała większą część Półwyspu Bałkańskiego (z Bośnią i Hercegowiną ale bez Grecji), Azję Mniejszą, Syrię, Irak, Półwysep Arabski, Trypolitanię i Cyrenajkę. Zwierzchnictwu sułtana podlegali Turcy, Arabowie, Grecy, Bułgarzy, Serbowie, Rumuni, Ormianie, Kurdowie i Żydzi. Panujący oficjalnie Turcy nie stanowili nawet połowy mieszkańców państwa osmańskiego i nie przodowali ani pod względem politycznym, ani gospodarczym. Państwo to utrzymywała przy życiu jedynie rywalizacja mocarstw europejskich oraz polityka Porty, wyzyskująca zręcznie niechęć między poszczególnymi podlegającymi jej narodami. Turcja była krajem rolniczym i zacofanym; pozbawionym burżuazji i warstwy robotniczej. Handlem zajmowali się Grecy, Ormianie i Żydzi.
W połowie lat 70-tych XIX w. w Bośni i Hercegowinie wybuchło powstanie wspierane przez Serbię i Czarnogórę, a gospodarka turecka stała na skraju bankructwa. Sytuację próbowała ratować grupa patriotycznej inteligencji tureckiej – „Nowi Osmanowie” z Midhatem paszą na czele. Przyczynił się on do detronizacji w 1876 roku dwóch kolejnych sułtanów i objęcia tronu przez Abdul – Hamida. Jako wielki wezyr Midhat ogłosił również - 23 XII 1876 r. - wzorowaną na europejskich, liberalną i postępową konstytucję. Wprowadzała ona: parlament dwuizbowy, równość wszystkich wobec prawa bez względu na wyznanie, wolność prasy i zgromadzeń, powszechną edukację podstawową. Posunięcie to miało ochronić państwo przed zewnętrznymi interwencjami w obronie praw nieturków pod panowaniem sułtana. Gdy jednak przegrana wojna z Rosją i kongres berliński pokazały, iż mocarstwa europejskie interesują się jedynie nabytkami terytorialnymi i nie zamierzają wspierać walczących o wolność narodów, zrezygnowano z reform. Midhat został usunięty, „Nowi Osmanowie” uwięzieni, a Abdul-Hamid rozpoczął rządy osobiste.
Sułtan był z resztą znakomitym politykiem, umiejętnie wykorzystującym wszelkie spory zewnętrzne i wewnętrzne. W 1880 r. ogłosił on ustawę, powtarzającą de facto postanowienia konstytucji. Zyskał w ten sposób pozytywną ocenę na arenie międzynarodowej. Nigdy jednak reform tych nie zrealizował. Jedność państwa budował propagując islam. Nie potrafił jednak własnymi siłami ustabilizować sytuacji gospodarczej w Turcji. W związku z olbrzymim zadłużeniem w bankach francuskich i angielskich powołał natomiast w 1881 r. Zarząd Długu Publicznego Ottomańskiego (składający się z delegatów zagranicznych wierzycieli państwa). Zarząd ten przejął kontrolę nad życiem gospodarczym Turcji i głównymi źródłami jej dochodów państwowych. Liczne koncesje, wydawane przez rząd sułtański, pogłębiały uzależnienie od kapitału europejskiego (Niemcy budowali kolej ze Stambułu do Bagdadu i zaopatrywali Turcję w broń; Syria była domeną wpływów francuskich).
W tej sytuacji postępował rozkład państwa, co w końcu XIX w. unaoczniły 3 kwestie:
a) Kwestia ormiańska – w końcu XIX w. rozwinął się wśród Ormian, rozsianych po całym państwie osmańskim, ruch zmierzający do reform i poprawy bytu tej mniejszości. Rząd turecki odpowiedział masowymi rzeziami dziesiątków tysięcy Ormian, szczególnie nasilonymi na przełomie 1895 i 1896 r. Rzeczone wydarzenia wywołały powszechne oburzenie międzynarodowe, a Anglia snuła plany wykorzystania ich dla zajęcia cieśnin nadczarnomorskich. Zamierzenia te udaremnił jednak opór Niemiec i Rosji.
b) Kwestia grecka – popierane przez Królestwo Grecji antytureckie powstanie Greków na Krecie (z 1896 r.) wywołało wybuch wojny grecko-tureckiej. Walki trwały miesiąc i przyniosły wygraną Turcji, jednakże podyktowane przez mocarstwa europejskie warunki pokoju - podpisanego 4 XII 1897 r. w Stambule - dały zwycięzcom niewielką tylko korektę granic i odszkodowanie wojenne. Na mocy statutu z 1899 r. Kretę uznano zaś za autonomiczne państwo.
c) Kwestia macedońska – w Macedonii toczyły się wewnętrzne walki miedzy Bułgarami, Serbami i Grekami, sami zaś Macedończycy domagali się niepodległości. Konflikty te podsycane były przez rząd turecki, który pilnował tylko by żadna ze stron nie odniosła zwycięstwa.
W 1889 r. w Cesarskiej Szkole Wojskowo – Medycznej założono, wzorowany na karbonarach, ruch młodoturecki. Jego działania przybrały na sile w 1905 r., w związku z rewolucją rosyjską i sukcesami japońskimi w wojnie z caratem. Turecki ruch nacjonalistyczny szerzył się wówczas wśród inteligencji, kupców, a nawet chłopów. Młodoturecka organizacja „Jedność i Postęp” - zaniepokojona sytuacją w kraju - wywołała w lipcu 1908 r. bunt wśród legionów macedońskich. Sułtan został zmuszony do przywrócenia konstytucji z 1976 r., a po nieudanej próbie ponownego przejęcia władzy parlament turecki usunął go i osadził na tronie Mahmeda V (1909 r.). Faktycznie jednak decyzje polityczne podejmował Komitet „Jedności i Postępu”, a w jego ramach triumwirat (minister spraw wewnętrznych - Talaat, wojny – Enwer i marynarki – Dżemal). W państwie zapanowała powszechna radość, ogłoszono równość wszystkich Osmanów (tj. mieszkańców Turcji). Wkrótce jednak ponowiono próby narzucenia wszystkim obywatelom narodowości tureckiej i walki z Bułgarami, Serbami, Grekami, Ormianami oraz Arabami rozgorzały na nowo. Nie wprowadzono reform wzmacniających państwo, odniesiono klęski w wojnach w Afryce i na Bałkanach; a zbliżenie w polityce zagranicznej z Niemcami dodatkowo załamało Turcję w związku z wynikiem I wojny światowej.
PERSJA była polem rywalizacji Rosji i Anglii. Absolutystyczny i nieudolny rząd szacha był przeszkodą w rozwoju kraju. Doprowadziło to w 1906 r. do wybuchu rewolucji w Teheranie. Szach został zmuszony do zwołania parlamentu, który wydał w 1906 i 1907 r. ustawy konstytucyjne (m.in. parlament miał kontrolować koncesje i pożyczki zagraniczne). Jednak pod naciskiem Anglii i Rosji parlament został w 1911 r. rozwiązany, władzę przejęli reakcjoniści sterowani przez mocarstwa europejskie, a Presja została podzielona na trzy strefy wpływów (angielską, rosyjską i mieszaną).

Bibliografia:
1. Furon R., La Perse, Paris 1938.
2. Lewis J.B., Narodziny nowoczesnej Turcji, Warszawa 1972.
3. Pajewski J., Historia powszechna 1871 – 1918, Warszawa
2002.
4. Prokopczuk J., problemy społeczne i polityczne na Bliskim
Wschodzie. Lata 1871 – 1939, Warszawa 1961.
5. Ramsaur E.E., The Young Turks. Prelude to the Revolution of
1908, Princeton 1957.
6. Sykes P., A History of Persia, T. 2, London 1930.
7. Svoronos N., Histoire de la Grèce Moderne, Paris 1953.
8. White W.W., The Process of Change in the Ottoman Empire,
Chicago 1937.

V. Mniejsze państwa Europy

U schyłku XIX w. na uboczu wielkiej polityki stały: Królestwo Szwecji, Królestwo Danii, Królestwo Norwegii, Królestwo Holandii, Królestwo Belgii, Wielkie Księstwo Luksemburg i Szwajcaria. Rozwijał się w nich ustrój burżuazyjno – demokratyczny, skupiano się na sprawach wewnętrznych i dominowały tendencje pacyfistyczne (choć, np. Dania nie ufała Niemcom). Holandia i Belgia dysponowały znacznymi koloniami: Holandia – Indie Holenderskie (Jawa, Sumatra, Celebes, część Borneo i Nowej Gwinei), wyspa Curacao w Antylach i Sunnam; Belgia - Kongo w Afryce. Szwecja i Dania miały tylko niewielkie posiadłości w Antylach.
Podstawy dobrobytu: Szwecja – rozwój przemysłu metalurgicznego i drzewnego; Dania – rolnictwo, mleczarstwo, jajczarstwo; Norwegia – żegluga handlowa; Holandia – handel, bankowość, przemysł, górnictwo węgla i kolonie; Belgia – przemysł, bankowość i zyski z kolonii; Szwajcaria – bankowość, turystyka, przemysł oparty ma energii wodnej.
W 1884 r. Norwegia wprowadziła odpowiedzialność parlamentarną ministrów i zaczęła mianować swych własnych konsulów. Nie było to po myśli złączonej z nią (od 1814 r.) unią personalną Szwecji. Zatarg pogłębił się na przełomie XIX i XX w. Wreszcie w 1905 r. parlament norweski uchwalił zerwanie unii ze Szwecją. Ta ostatnia zaakceptowała niepodległość Norwegii jeszcze w tym samym roku, a Oskar II – król Szwedki – zrzekł się pretensji do tronu norweskiego. Na władcę Norwegii obrano królewicza duńskiego Karola, który rządził jako Haakon VII.
W Belgii ścierali się francuskojęzyczni Wallonowie (z południowej, uprzemysłowionej części kraju) z flamandzkojęzycznymi Flamandami (z północnych, rolniczych terenów). Ostatecznie oba języki urównouprawniono (1898 r.). Do konfliktu o język doszedł spór religijny, w którym uczestniczyły dwa stronnictwa: katolickie (mające oparcie we Flamandach) i liberalno – laickie (Wallonów). W 1885 r. powstała dodatkowo partia robotnicza, oparta na wzorach socjaldemokracji niemieckiej i popularna głównie wśród Wallonów. Wprowadzenie w końcu XIX w. powszechnego prawa wyborczego osłabiło liberałów. Od tego momentu istotne znaczenia miały już jedynie masowe partie katolików i socjalistów.

Bibliografia:
1. Andersson I., Dzieje Szwecji, Warszawa 1968.
2. Bogucka M., Historia Holandii, Wrocław – Warszawa – Kraków
– Gdańsk 1976.
3. Czapliński W., Górski K., Historia Danii, Wrocław –
Warszawa – Kraków – Gdańsk 1965.
4. Kersten I., Historia Szwecji, Wrocław – Warszawa – Kraków –
Gdańsk 1973.
5. Larsen K., A History of Norway, New York 1948.
6. Pajewski J., Historia powszechna 1871 – 1918, Warszawa
2002.
7. Pirenne H., Histoire de Belgique, T. 7, Bruxelles 1948.
8. Wojtowicz Z., Historia Szwajcarii, Wrocław 1976.