Rozwój języka a niepowodzenia szkolne

I. WSTĘP

Każde żyjące na Ziemi plemię posługuje się językiem dźwiękowym, który jest najbardziej uniwersalnym, a jednocześnie bardzo specyficznym systemem porozumiewania się. Język potrafi wyrazić wszystko to, co ludzie chcą za jego pomocą przekazać. Cechami języka są jego powszechność oraz nieodłączność występowania w każdej społeczności ludzkiej. Świadczy to o tym, że język jest uwarunkowany biologicznie i różni się od innych przejawów kultury ludzkiej, takich jak obyczaje czy pismo.
Język jakim posługuje się każdy człowiek, jest systemem znaków dźwiękowych i reguł posługiwania się nimi, służących jako narzędzie komunikacji społecznej, czyli porozumiewania się ludzi między sobą . W terminologii naukowej odróżnia się język od mowy, która traktowana jest jako konkretne akty używania znaków językowych przez człowieka . Język jest zatem tworem społecznym, abstrakcyjnym i jednolitym systemem norm i reguł, mówienie zaś to indywidualny i konkretny, dynamiczny proces używania języka.
Język jest narzędziem poznania i porozumiewania się, czyli pełni dwie podstawowe funkcje. Pierwsza to funkcja symboliczna lub reprezentatywna, druga funkcja komunikacyjna. Funkcja reprezentatywna (zwana opisową, symboliczną lub ideacyjną) według Idy Kurcz , rozumiana jest jako właściwość języka polegająca na przedstawieniu, odnoszeniu się do rzeczywistości pozajęzykowej. Funkcja komunikacyjna (zwana socjalną lub interpersonalną) akcentuje fakt, że język służy porozumiewaniu się ludzi.
Rozwój mowy, rozumianej jako sposób komunikowania się i środek umożliwiający rozumienie mowy innych ludzi, jest sprawą nadrzędną w rozwoju dziecka i bardzo zmienia charakter jego stosunków z otoczeniem. Mowa kształtuje się stopniowo, pod wpływem wielu czynników. Do rozwoju mowy dziecko musi mieć różnego rodzaju bodźce pochodzące z zewnątrz, dlatego ogromną rolę w realizacji potencjalnych zdolności dziecka w przyswajaniu języka pełni środowisko społeczne. Prawidłowy rozwój mowy ma zatem istotne znaczenie dla funkcjonowania dziecka w społeczeństwie, grupie rówieśniczej, rodzinie, jest także koniecznym warunkiem rozpoczęcia nauki czytania i pisania. Wszelkie nieprawidłowości w rozwoju języka i komunikowania się mogą stać się przyczyną niepowodzeń i różnorakich trudności w opanowaniu umiejętności szkolnych.

II. ROZWÓJ JĘZYKA U DZIECKA
Co sprawia, że dziecko zaczyna mówić, że w tak krótkim czasie z łatwością opanowuje złożony i rozbudowany system zachowań? H. R. Schaffer uważa, że z jednej strony dziecko musi osiągnąć stan gotowości, kiedy w sensie psychicznym zdolne będzie do różnych, złożonych procesów umysłowych, na których opiera się język, z drugiej strony, środowisko społeczne musi mu dostarczyć pewnego rodzaju „wkładu” umożliwiającego temu systemowi funkcjonowanie. W miarę rozwoju psychicznego dziecko coraz pełniej włącza się w życie społeczne, a język staje się coraz ważniejszym narzędziem porozumiewania się z osobami dorosłymi i rówieśnikami. Dziecko za pomocą słowa wyraża swe życzenia, powiadamia otoczenie o swych przeżyciach, doświadczeniach lub pyta o to, co je interesuje.
W rozwoju języka u dziecka Ida Kurcz wyróżnia cztery główne fazy .
1. Faza przedjęzykowa
Faza ta odpowiada pierwszemu rokowi życia. Dziecko wydaje wtedy różne dźwięki, płacze, grucha, gaworzy. Dźwięki te wyrażają stany emocjonalne takie jak radość czy niezadowolenie. Komunikowanie z otoczeniem odbywa się za pomocą spojrzeń, dotykania i wymiany gestów, które stają się początkiem wymiany werbalnej.
2. Faza wypowiedzi jednowyrazowych
Między 10 a 20 miesiącem życia dziecko wchodzi w fazę pojedynczych wyrazów: mama, baba, tata, da, pa pa itp. Wypowiedzi te mają już znaczenie
i pełnią funkcję zdań, które odczytuje otoczenie dziecka. Język zaczyna wtedy pełnić funkcję komunikacyjną. Szybkość przyswajania słów w pierwszym roku życia nie wiąże się z przyszłym ilorazem inteligencji dziecka .
3. Faza wypowiedzi dwuwyrazowych
Faza ta rozpoczyna się pod koniec drugiego roku życia dziecka, trwa zwykle kilka miesięcy i jest okresem przejściowym. Wypowiadane przez dziecko zdania mają charakter telegraficzny, skrótowy. Aby zrozumieć ich intencje , konieczne jest dokonanie wzbogacającej interpretacji. Miarą sprawności językowej dziecka w drugiej i trzeciej fazie rozwojowej jest średnia długość wypowiedzi, w której liczy się liczbę wyrazów występujących w najdłuższych wypowiedziach dziecka .
4. Faza opanowania podstaw języka
Rozpoczyna się około trzeciego roku życia i kończy z chwilą opanowania kompetencji językowej. W fazie tej dziecko zaczyna opanowywać początki składni. Świadczy o tym zjawisko nadmiernej generalizacji, które polega na stosowaniu reguł gramatycznych nawet tam, gdzie one nie obowiązują. Uważa się, że dziecko czteroletnie ma opanowane podstawy języka, jednak pełną kompetencję językową i komunikacyjną osiąga zazwyczaj dopiero w wieku szkolnym. Wtedy to opanowuje bardziej skomplikowane sposoby wyrażania się, odmienne warianty językowe, różne zabiegi stylistyczne i retoryczne .
Znaczenie języka i mowy dla psychicznego rozwoju dziecka wiąże się przede wszystkim z ich zasadniczymi funkcjami: komunikacyjną i regulacyjną, występującymi w różnych formach obcowania i porozumiewania się ludzi .
Funkcja komunikacyjna polega na przekazywaniu wyników szeroko pojętych czynności poznawczych, kiedy ludzie przekazują sobie wzajemnie to, co zobaczyli, wyobrazili sobie, pomyśleli lub dowiedzieli się. W ten właśnie sposób dziecko dowiaduje się nowych dla niego rzeczy.
Funkcja regulacyjna wyraża się tym, że ludzie po przez wypowiedzi słowne mogą wpływać modyfikująco na zachowanie innych. Za pomocą zwrotów takich, jak nakazy, zakazy, prośby, ostrzeżenia, instrukcje, sugestie, wskazówki, podpowiedzi itp. możemy inicjować, podtrzymywać, ukierunkować lub też hamować i ograniczać działania osób z otoczenia. Z takimi wypowiedziami spotykają się dzieci od najwcześniejszych lat. Dorośli w ten sposób regulują ich zachowanie. Już w wieku poniemowlęcym dzieci zaczynają używać poznanych zwrotów w związku ze swoim działaniem.

III. RELACJE Z INNYMI A ROZWÓJ MOWY
Język umożliwia wyrażanie nie tylko myśli, ale również emocji i uczuć, czyli stosunku człowieka do przedmiotów, zjawisk i ludzi lub też do samego siebie. Język jest więc ważnym środkiem ekspresji procesów psychicznych. To, co dziecko czuje, przeżywa, co je interesuje - uzewnętrznia w zabawie, działaniu, w pracach artystycznych, ale najczęściej w wypowiedzi językowej.
Mowa jest pośrednikiem w obrębie społecznego kontaktowania się. Powstaje ona z potrzeby posługiwania się środkami umożliwiającymi komunikację. Małemu dziecku właściwe jest jedynie spontaniczne i bezładne wydawanie dźwięków. Specyfika kontaktowania się polega na tym, że jest ono niemożliwe bez uogólnienia. Jedynym sposobem nawiązania kontaktu bez uogólnienia jest poprzedzający mowę gest wskazania. Każdy element języka, którym dziecko dzieli się z dorosłym lub od dorosłego otrzymuje, jest uogólnieniem, choćby najbardziej prymitywnym i niedoskonałym . We wczesnych etapach rozwoju jest to możliwe tylko przy obecności obrazu poglądowego, gdyż dziecko nie umie uogólniać obiektów nieobecnych i nie potrafi o nich mówić. Dziecko wcześniej uczy się rozumieć mowę, niż dokonywać uogólnień. Znaczenie słów dziecka na każdym etapie rozwoju jest inne i dlatego stopień adekwatności kontaktowania się dziecka z dorosłymi na każdym poziomie zmienia się. Sytuacja społeczna, w której znajduje się dziecko rodzi wiele znaczeń słów i znaczenia te rozwijają się. Mowa jest podstawową formą rozwojową okresu wczesnego dzieciństwa. Dzięki niej dziecko może być w nowy sposób związane z otoczeniem społecznym, tzn. zmienia się jego stosunek do mikrośrodowiska społecznego, którego cząstkę samo stanowi .
Między badaczami zajmującymi się rozwojem języka dziecka, występują różnice w ujmowaniu roli środowiska w tym procesie. Wszyscy badacze podkreślają znaczenie wrodzonych zdolności językowych i faktu, że to środowisko umożliwia realizację tych zdolności. Różnica polega na rozumieniu roli czynnika społecznego. Według Lenneberga i McNeille`a, środowisko pełni rolę wyzwalacza. Lenneberg określa uczenie się języka przez dziecko jako samoprogramujące się, przebiegające głównie w okresie krytycznym, kiedy organizm jest szczególnie wrażliwy na bodźce językowe.
Inni badacze uważają, że decydujący wpływ na poziom i zakres umiejętności czy wiedzy językowej dziecka ma charakter i jakość oddziaływań środowiskowych. Rolę środowiska w przyswajaniu przez dziecko języka podkreślał zwłaszcza Basil Bernstein, który uważał, że stopień opanowania mowy zależy od określonych praktyk wychowawczych. Według Bernsteina umiejętności językowe dziecka najpełniej rozwijają się w rodzinie nastawionej na rozwój osobowości, w przeciwieństwie do rodzin, w których dominuje nastawienie na pozycję poszczególnych członków. Rozwój języka dziecka w rodzinie, w której każdy ma ściśle określone funkcje, realizowane dla wspólnego dobra, a pozycja dziecka jest bardzo niska, będzie niepełny.
Bernstein wprowadził pojęcie kodu językowego i podzielił go na dwa rodzaje: kod ograniczony, którego cechą jest mała liczba znaczeń i alternatyw syntaktycznych oraz kod rozbudowany, w którym zakres znaczeń jest praktycznie nie ograniczony, a sposoby ich realizacji różnorodne . Oznacza to, że w kodzie ograniczonym użyte znaczenia zależą od kontekstu i wypowiedzi, a poza tym kontekstem mogą być niezrozumiałe (np. chodź tu, weź to). Kod ten skierowany jest na pozycję, a nie na człowieka, przynosi efekty, gdy informacja musi być przekazana szybko i jest ilościowo ograniczona. Gdy konieczne jest przekazywanie dużej ilości nowych informacji bardziej efektywny jest kod rozbudowany, który kierowany jest na osobę, motywowany uczuciem.
Bernstein interesował się sprawą kodów językowych oraz ich przyswajaniem i wykorzystywaniem przez dzieci w nauce szkolnej. Okazuje się, że większe efekty przynosi kod rozbudowany. Jak wykazały badania, dziecko, u którego kod rozbudowany nie został wykształcony przed pójściem do szkoły, spotyka się najczęściej z trudnościami w nauce, co z kolei powoduje niepowodzenia szkolne. Aby dziecko było przystosowane do szkoły, w procesie jego socjalizacji w rodzinie musi wystąpić równowaga w przyswajaniu obu kodów.
Według Bernsteina język ujawnia przynależność społeczną, klasową i wykształcenie każdego człowieka.
Dzieci z klas niższych, gdzie przeważa kod ograniczony, mówią językiem środowiskowym, „językiem gorszym”. Cechami tego języka są krótkie i proste zdania, monotonne słownictwo, uboga składnia, akcentowana strona czynna, powtarzanie się spójników, częste stosowanie rozkazów i pytań, rzadkie używanie zaimków osobowych. Jest to język ukrytego znaczenia, w którym poglądy nadawcy nie są znane, a uczucia wyrażane są symbolicznie, krótko i dosadnie.
Dzieci z klasy średniej oraz ludzie wykształceni, posługują się językiem formalnym, który charakteryzuje się rozbudowaną gramatyką. W języku tym przeważają zdania złożone podrzędnie i nadrzędnie, występują zaimki względne, przyimki wskazujące na relacje między przedmiotami, zaimki bezosobowe, stosowana jest strona bierna. Postawa nadawcy jest rozszerzona, jasna i wyrazista, podana pełnym tekstem. Uczucia wyrażane są w sposób ekspresyjny, szeroko i wyraziście. Dzieci w rodzinach posługujących się takim językiem, uczone są mówienia o rzeczach z różnych punktów widzenia, potrafią wyrazić swoje uczucia w sposób bardzo ekspresyjny. R. Gloton i C. Clero twierdzą, że posługiwanie się ekspresją językową oddziałuje nie tylko na uczucia i wolę odbiorcy treści, pomagając mu pełniej odebrać i trwalej zachować zdobyte informacje, lecz jednocześnie wzbogaca przeżycia emocjonalne i estetyczne ich nadawcy, umożliwiając mu pełniejsze wyrażenie całej gamy emocji: od sympatii, zachwytu czy zdumienia do złości, niechęci czy wstrętu.

IV. ROLA RODZINY W ROZWOJU JĘZYKA
Rodzina jest podstawowym środowiskiem kształtowania zarówno języka jak i myślenia, dostarcza dziecku wzorców mowy, dlatego już od wczesnego dzieciństwa rodzice powinni świadomie kierować rozwojem mowy swoich dzieci.
Podstawowym i najbardziej motywującym czynnikiem rozwoju języka dziecka jest mówienie do niego. Tę formę oddziaływania należy stosować już od najwcześniejszego okresu rozwoju. Pobudza ono dziecko do niewerbalnej wokalizacji, takiej jak gaworzenie, potem do powtarzania usłyszanych słów. Gdy dziecko zaczyna już rozumieć język, wówczas kierowana do niego mowa skłania je do mechanicznego naśladowania, a przede wszystkim do samodzielnego konstruowania wypowiedzi związanych tematycznie z usłyszanymi.
Rodzice powinni stwarzać różne sytuacje i nawiązując do nich inicjować rozmowę lub podejmować ją, zaspokajając ciekawość dziecka. Motywację do posługiwania się językiem można zwiększać, dostarczając dziecku odpowiednio bogatej stymulacji poznawczej . Nowe zabawki, książeczki z obrazkami, spacery, wartościowe programy telewizyjne, skłaniają dzieci do wypowiadania się - nazywania tego, co widzą, opowiadania o tym, komentowania, zadawania pytań.
Dziecko przejmuje od rodziców wzorce poprawnej mowy. Z czasem wzorców mowy zaczynają dostarczać - obok rodziców i osób z najbliższego otoczenia - nauczyciele i rówieśnicy. Tych ostatnich przybywa w okresie szkolnym, gdy dziecko stara się przynależeć do grupy rówieśniczej. Wzorce językowe, z jakimi styka się dziecko, mogą być różnorodne. Rozwój języka jest stymulowany tym silniej, im więcej i częściej rozmawia się z dzieckiem, opowiada mu się, czyta, a potem dostarcza książek i zachęca do samodzielnych lektur, oglądania telewizji. Ważne jest jednak, by podawane wzorce były dla dziecka czytelne, wystarczająco wyraziste i dostosowane do jego możliwości odbioru.
Rodzice bardzo często przyczyniają się do powstawania zaburzeń w rozwoju języka i mowy, czy to przez brak zainteresowania mową dziecka, czy też przez nadmierne wymagania i popisywanie się dzieckiem . Należy zachować rozsądny umiar. Z jednej strony nie wolno pozostawić dziecka samemu sobie, gdy potrzebuje ono pomocy. Z drugiej zaś strony - nie trzeba zbytnio wtrącać się w samoistny, naturalny rozwój mowy, poddając go nieustannej kontroli.

V. ROZWÓJ MOWY A NIEPOWODZENIA SZKOLNE
Tempo rozwoju dzieci jest niejednakowe w różnych zakresach. Istnieją dzieci, których ogólny rozwój, zarówno fizyczny, jak ruchowy i psychiczny, wykazuje przyspieszenie bądź opóźnienie w stosunku do wieku życia.
Rozwój dziecka może zostać zaburzony przez wiele niekorzystnych odchyleń zarówno w budowie organizmu, jak też w sposobie jego funkcjonowania, niezależnie od stopnia, zakresu oraz przyczyn, które je wywołały. Niektóre z tych zaburzeń przeszkadzają dziecku w nabywaniu szkolnych wiadomości i umiejętności oraz w podporządkowywaniu się przepisom szkolnego regulaminu.
Według Cz. Kupisiewicza „niepowodzenia szkolne to rozbieżność pomiędzy wiadomościami, umiejętnościami i nawykami faktycznie opanowanymi przez uczniów a materiałem, jaki powinni opanować według założeń programowych w zakresie poszczególnych przedmiotów” .
Prawidłowy rozwój mowy stanowi, obok właściwego poziomu funkcji intelektualnych, percepcyjnych i motorycznych, bardzo istotny element dojrzałości szkolnej dziecka . Od ucznia klasy I oczekuje się swobodnego wypowiadania się na bliskie mu życiowo tematy, umiejętności usłyszanego opowiadania, słownego opisu obrazków, powiedzenia z pamięci wierszyka czy też tekstu piosenki. Normalnie rozwinięte dziecko w tym wieku powinno mówić pełnymi zdaniami, poprawnie zbudowanymi pod względem gramatycznym, oraz prawidłowo wymawiać wszystkie dźwięki języka ojczystego. Jest to stan wyjściowy, będący warunkiem sprostania wymaganiom, jakie stawia przed dzieckiem program szkolny w poszczególnych klasach nie tylko w zakresie nauki języka ojczystego, ale i innych przedmiotów.
Według Haliny Spionek zaburzenia rozwoju mowy dziecka mogą dotyczyć poszczególnych procesów, które składają się na złożone funkcje mowy, mogą również obejmować całokształt jej rozwoju. Do najczęstszych zaburzeń stwierdzanych u uczniów należą: bełkotanie, jąkanie oraz opóźnienie rozwoju mowy.
Bełkotanie jest to zaburzenie mowy polegające na niemożności prawidłowego wymawiania dźwięków mowy. H. Spionek wyróżnia następujące rodzaje bełkotania: reranie (nieprawidłowe wymawianie dźwięku r), seplenienie i szeplenienie (nieprawidłowe wymawianie dźwięków s i sz), kappacyzm (nieprawidłowe wymawianie dźwięku k). Często przyczyną długiego utrzymywania się bełkotania u dzieci są nieprawidłowe postawy rodziców, którzy wzmacniają błędy wymowy dziecka, uznając je za rozczulająco dziecinne, a nawet sami zwracają się do dziecka, imitując jego sposób wysławiania się.
Opóźnienie rozwoju mowy przejawia się między innymi:
- w późniejszym pojawieniem się gaworzenia;
- w późniejszym pojawieniem się pierwszych słów;
- w ubóstwie słownika dziecka (zarówno w małej liczbie rozumianych, jak i czynnie używanych słów oraz brak pewnych części mowy w słowniku dziecka);
- w późniejszym pojawieniu się w mowie dziecka zdań prostych oraz złożonych;
- w dłuższym utrzymywaniu się w wypowiedziach dziecka niepoprawnych struktur gramatycznych;
- w dłużej utrzymującym się wadliwym wymawianiu różnych dźwięków mowy.
Poważne opóźnienia rozwoju mowy mają najczęściej podłoże organiczne. Badania wykazują w większości przypadków na mikrouszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego, powstających pod wpływem czynników biologicznych działających w okresie płodowym oraz okołoporodowym.
Zazwyczaj opóźnienie rozwoju mowy dziecka wiąże się z opóźnieniem jego myślenia słowno-pojęciowego. Opóźnienie takie może występować na tle ogólnego niedorozwoju dziecka, może jednak być tylko opóźnieniem cząstkowym . Dziecko o tego typu rozwoju potrafi dostosować swoje zachowanie do konkretnych sytuacji życiowych, potrafi prawidłowo myśleć w działaniu, tzn. rozwiązywać na poziomie swego wieku te wszystkie zadania praktyczne, które nie wymagają uogólnień słownych. Dziecko o takim opóźnieniu może nadrobić swoje braki i stać się w przyszłości dzieckiem umysłowo pełnowartościowym. Dynamika rozwoju takich dzieci zależy w ogromnej mierze od warunków wychowawczych, jakie im stworzą rodzice i nauczyciele.
Przyczyną poważnego opóźnienia rozwoju mowy może być również zaniedbanie pedagogiczne. Dzieci wychowywane w bardzo prymitywnych środowiskach rodzinnych rozwijają się w tym zakresie z opóźnieniem i odwrotnie - prawidłowo zorganizowane sytuacje wychowawcze mogą znacznie przyspieszyć rozwój mowy. Teza ta potwierdza teorię Basila Bernsteina o wpływie środowiska na rozwój mowy.
Opóźnienia rozwoju mowy lżejszego stopnia można wyrównać za pomocą odpowiednich zabiegów pedagogicznych. Dzieci poddane odpowiedniej terapii mogą wyrównać niedobory i uniknąć niepowodzeń szkolnych.
Często występującym u dzieci zaburzeniem mowy jest jąkanie. Na jąkanie składają się dwie grupy objawów: wielokrotne powtarzanie tej samej sylaby, bądź tej samej spółgłoski lub samogłoski, oraz zatrzymanie wypowiedzi przy jednoczesnym dużym wysiłku oraz emocjonalnym i mięśniowym napięciu .
Wraz z zaburzeniami mowy dziecka najczęściej współwystępują inne zaburzenia rozwoju, takie jak:
- zaburzenia emocjonalne,
- ogólne opóźnienie rozwoju umysłowego,
- zaburzenia funkcji słuchowych,
- zaburzenia sprawności motorycznej,
- zaburzenia procesu lateralizacji.
H. Spionek zwraca uwagę na związek między zaburzeniami mowy a zaburzeniami uczuciowymi, mianowicie:
- zaburzenia mowy i zaburzenia uczuciowe mogą mieć wspólną genezę;
- zaburzenia mowy mogą być wyrazem zaburzeń uczuciowych i stanowić skutek działania czynników, które zakłócają życie emocjonalne dziecka;
- zaburzenia mowy mogą stanowić przyczynę zaburzeń uczuciowych .
Takie sytuacje jak życie w warunkach zakładów opiekuńczych, odrzucenie uczuciowe przez matkę dziecka wychowywanego w rodzinie, czy bardzo niski poziom kultury środowiska rodzinnego, nie stymulujący rozwoju mowy, są szczególnie szkodliwie z punktu widzenia życia uczuciowego dziecka i wpływają w sposób zasadniczy na rozwój jego języka.
Wyniki badań świadczą o tym, że w grupie uczniów, którzy doznają trudności i niepowodzeń szkolnych bardzo często występują zaburzenia mowy . Trudności szkolne dotyczą najczęściej języka polskiego, ale pojawiają się również w ramach innych przedmiotach, zwłaszcza tych, które wymagają wypowiedzi ustnych. Dziecko, które źle wymawia poszczególne dźwięki lub te które się jąka, nie może w pełni wykazać swojej wiedzy podczas odpowiedzi w szkole. Dziecko, którego zasób słownictwa jest ubogi, a konstrukcja zdań gramatycznie wadliwa, ma problemy w sytuacjach, kiedy wymaga się od niego prac pisemnych czy wypowiedzi ustnych, bardziej złożonych pod względem językowym. Powoduje to narastanie trudności i niepowodzeń, a w konsekwencji może być przyczyną procesu nerwicowania się dziecka i ogólnego zniechęcenia wobec szkoły.

VI. PODSUMOWANIE I WNIOSKI
Mówienie jest sprawnością i trzeba się jej nauczyć tak jak wszystkich sprawności. Ponieważ posługiwanie się językiem obejmuje wiele skomplikowanych czynności, rozwija się wolniej niż np. sprawności motoryczne.
Dobry poziom rozwoju języka dziecka ułatwia mu wypowiadanie swoich myśli, a opanowanie umiejętności dokonywania prostych operacji umysłowych, umożliwia mu swobodne posługiwanie się mową - formułowanie poprawnych i zrozumiałych dla otoczenia wypowiedzi.
Dzięki językowi możemy dowiedzieć się, co dziecko czuje, jaki jest jego stosunek do innych i w jaki sposób porównuje siebie z innymi. Podobnie jak dorosły, dziecko wypowiada się w sprawach, które są dla niego najważniejsze i w ten sposób dowiadujemy się o jego dominujących zainteresowaniach.
Język pozwala dziecku na wyrażenie swoich przeżyć emocjonalnych. Dziecko mówi o tym czy czuje się szczęśliwe i zadowolone, czy też jest przestraszone, przeżywa zazdrość.
Prawidłowy rozwój języka i prawidłowo ukształtowana mowa wpływają na ogólny rozwój dziecka. Dziecko, które nie ma wad wymowy, potrafi poprawnie stosować znane wyrazy, łatwo nawiązuje kontakty z rówieśnikami.
Dziecko z prawidłowo ukształtowaną mową łatwo opanowuje wiedzę dostarczaną mu przez otoczenie (rodzice, szkoła), dzięki czemu unika niepowodzeń szkolnych.
Jeżeli język środowiska społecznego dzieci jest nieprawidłowo artykułowany, brak mu płynności, odpowiedniego tempa lub siły głosu, jest niepoprawny gramatycznie, to pod wpływem takiego wzoru dziecko nie może uchwycić związku mowy z ekspresją uczuciową, z bogactwem wyobraźni i doznań estetycznych. Dlatego ważnym zadaniem rodziców i szczególnie nauczycieli jest stwarzanie sytuacji i warunków sprzyjających wyrazistości, płynności i giętkości języka dziecka, a jednocześnie zwracanie uwagi, aby zbyt wielkie wymagania dotyczące poprawności wypowiedzi nie hamowały swobody i ekspresji mowy dziecka.
Język jako ważny czynnik rozwoju życia społecznego rozwija się i kształtuje w warunkach współdziałania z otoczeniem społecznym. Nauczyciele powinni stwarzać dzieciom jak najwięcej możliwości rozwijania języka oraz doskonalenia umiejętności komunikowania. Praca taka sprzyja ośmieleniu i swoistemu werbalnemu „otwarciu się” dziecka, pozwala także uniknąć dzieciom wielu problemów w procesie komunikacji językowej, w którym zarówno nadawca, jak i odbiorca muszą dbać o komunikatywność mowy, a więc świadomie posługiwać się językiem poprawnym, dostosowanym do możliwości psychofizycznych rozmówcy, aby być rozumianym przez partnera.
Nauczyciele i rodzice powinni stwarzać sytuacje, które dawać będą dziecku poczucie bezpieczeństwa, dostarczą nowych, ciekawych i przyjemnych przeżyć. Wtedy dziecko nie będzie obawiało się udzielania odpowiedzi na pytania, będzie wypowiadało się bez zahamowań, gdyż odczuje, że jest akceptowane takim, jakie jest. Dotyczy to zwłaszcza dzieci z rodzin, w których poziom kultury językowej jest bardzo niski, które najczęściej mają trudności w nauce i które nie lubią szkoły.

LITERATURA

1. Brzezińska A., Czuba T., Lutomski G., Smykowski B., Dziecko w zabawie i świecie języka, Zysk i S- ka, Poznań 1995.
2. Jurkowski A., Ontogeneza mowy i myślenia, Warszawa 1986.
3. Kupisiewicz Cz., Niepowodzenia dydaktyczne. Przyczyny i niektóre środki zaradcze, Warszawa 1964.
4. Kurcz I., Język i psychologia, WSiP, Warszawa 1992.
5. Marzec H., Twórcza aktywność językowa dzieci, w: „Życie Szkoły”, nr 1/1995.
6. Przetacznik-Gierowska M., Makiełło-Jarża G., Podstawy psychologii ogólnej, Warszawa 1989.
7. Przetacznik-Gierowska M., Makiełło-Jarża G., Psychologia rozwojowa, Warszawa 1980.
8. Skoczylas E., Analiza słownictwa uczniów klas III, w: „Życie Szkoły”, nr 10/1994.
9. Spionek H., Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, PWN Warszawa 1973.
10. Więckowski R., Pedagogiczne i terapeutyczne walory komunikacji werbalnej i niewerbalnej nauczycieli w procesie edukacyjnym, w: „Życie szkoły”, nr 4/1999.
11. Włodarski Z., Matczak A., Wprowadzenie do psychologii, Warszawa 1987.
12. Żebrowska M. (red.), Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, PWN Warszawa 1979.