Wartości moralne w literaturze dla dzieci

Opracowanie na podstawie pracy magisterskiej napisanej pod kierunkiem dr hab. Mirosławy Wawrzak-Chodaczek (Wrocław 2003)

Jednym z najważniejszych zadań współczesnego świata jest wychowanie moralne dzieci i młodzieży. Dzięki niemu można oczekiwać korzystnych przeobrażeń w ich rozwoju moralnym, a zwłaszcza doskonaleniu kontaktów międzyludzkich opartych na miłości i wzajemnym poszanowaniu godności osobistej.

Dla przezwyciężenia szerzącego się „zła” wielkiego znaczenia nabiera wychowanie moralne, którego głównym celem jest ukształtowanie człowieka o niezachwianym kręgosłupie moralnym, czyli hołdującym wartościom normom utożsamianym z moralnością.

W świetle współczesnych badań coraz częściej docenia się rolę różnych czynników, działających już w najwcześniejszym okresie życia. Są to między innymi utwory literackie, w których problem wartości pojawia się ciągle na nowo.

Najpowszechniej przyjętym spojrzeniem na literaturę jest spojrzenie praktyka, wychowawcy, rodzica czy nauczyciela oraz instytucji tworzących programy wychowawcze. To spojrzenie traktuje literaturę dla dzieci jako nośnik wartości, jako instrument oddziaływania na proces socjalizacji dziecka i stymulowania jego rozwoju moralnego. Dlatego też podjęłam się zadania zbadania



- CZY I JAKIE WARTOŚCI MORALNE WYSTĘPUJĄ W LITERATURZE DLA DZIECI?

Ponadto interesowało mnie uzyskanie odpowiedzi na pytania:

1) Jakie wartości moralne występują w literaturze dla dzieci najczęściej?

2) Które z gatunków wśród literatury dla dzieci są największym nośnikiem wartości moralnych?

W swoich badaniach posłużyłam się badaniami hermeneutycznymi (jakościowymi). Teoria pedagogiki hermeneutycznej oparta jest na koncepcji człowieka, który jest istotą symboliczną. Oznacza to, że treść i sens jego życia wyrażane są przez symbol, czyli to, co reprezentuje zarazem treść jak i sens życia człowieka. Zatem interpretacja i rozumienie treści i sensu zawartego w symbolu staje się kluczem do zrozumienia człowieka.

Do podstawowych czynników badawczych, które zostały poddane analizie i interpretacji należą wartości moralne występujące w wybranych utworach literatury dziecięcej.

Słowo „wartość” pochodzi od słowa łacińskiego: valor lub valere (wartość, być wartym”) , oraz od greckiego „aksios”, co znaczy odpowiedni, wart, godny, cenny. Może, więc sugerować, że każdy człowiek dąży w swoim życiu do tego, co dla niego odpowiednie i cenne.

Najogólniejszy podział rozumienia wartości przebiega między tymi, którzy utożsamiają je z przedmiotami lub cechami, a tymi, którzy traktują wartości jako zjawiska świadomości.

W pedagogice przez wartość rozumie się w szczególności wszystko to, co uchodzi za ważne i cenne dla jednostki i społeczeństwa oraz jest godne pożądania, co łączy się z pozytywnymi odczuciami i stanowi jednocześnie cel dążeń ludzkich. Uchodzi ona za określony miernik (kryterium) oceny interesujących nas osób, rzeczy, zjawisk lub norm. Stanowi podstawę lub punkt odniesienia w uznaniu czegoś za dobre i złe. Często utożsamiana jest z samym „dobrem”, czyli pojęcie wartości identyfikuje się z przedmiotem oceny, uznawanym za dobro samo w sobie. „Wartości wyrażają to, co być powinno i czego pragniemy, wpisują w rzeczywistość pewien sens ostateczny, ukazują to, co naprawdę istotne i do czego warto dążyć. Są filarami, na których opiera się życie społeczne, osobiste, wspólnotowe.”


Dla potrzeb mojej pracy, powołując się na stwierdzenie M.Łobockiego, wartością nazywać będę przekonanie jednostki o czymś uznanym przez nią za pożądane lub upragnione, co może wywierać wpływ na wybór celów i sposobów jej postępowania.

Chodzi o to, aby w procesie wychowania nadać wszelkim godnym uznania wymogom społecznym, normom, zasadom, czy wzorcom postępowania rangę wartości nie tylko pożądanych i upragnionych, lecz także rangę wartości, którym jednostka dobrowolnie ulega i z którymi się identyfikuje, a czasem uważa je w wyniku internalizacji (uwewnętrznienia) za część składową swych zachowań i postaw w życiu codziennym.


Podstawowe narzędzia badawcze to teksty wybranych utworów literackich: bajek, baśni oraz opowiadań dla dzieci. Do swoich badań wykorzystałam zestaw baśni, bajek i opowiadań dla dzieci autorów różnych narodowości. Wybierając utwory kierowałam się przede wszystkim różnorodnością treści, wątków i problematyki utworów.

Bajki: „Szewczyk Dratewka” - Janina Porazińska, „Piękna i Bestia” - Charles Perrault, „Mrówka i konik polny” - Jean de la Fontanie, „Śniadanie zajączka” - Helena Bechlerowa.

Baśnie: „Nowe szaty cesarza”- Hans Chrystian Andersen, „O Wandzie, co nie chciała Niemca”, „Dziewczynka z zapałkami” - Hans Chrystian Andersen, „O hejnale mariackim”.

Opowiadania: „Na torze” - Julia Muszyńska, „Jak Wojtek został strażakiem” - Czesław Janczarski, „Bohater” - Zbigniew Przyrowski, „Mały Książę: - A.Saint-Exupery.



WARTOŚCI MORALNE W UTWORACH DLA DZIECI


Na podstawie treści analizowanych utworów, oraz zestawienia można stwierdzić, iż do najczęściej występujących wartości moralnych w literaturze dla dzieci należy zaliczyć odpowiedzialność. Występuje ona niemal we wszystkich analizowanych utworach (10).

Odpowiedzialność przejawia się jako gotowość ponoszenia konsekwencji za własne czyny i zachowania, za życie swoje i innych („Szewczyk Dratewka”, „Bohater”, „Mały Książę:), bezpieczeństwo („O hejnale mariackim”, „O Wandzie…”, „Jak Wojtek…”), a także zdrowie („Śniadanie zajączka”). Ponadto poczucie odpowiedzialności wiąże się z poczuciem winy w przypadku niewykonania pewnych zamierzonych zadań lub wykonania ich, lecz w niedbały sposób.

Kolejną wartością często występującą w utworach dla dzieci jest wolność (8). Problem wolności występuje w sytuacjach, gdy bohater musi wybierać między dobrem a złem, między prawdą a kłamstwem, między miłością a nienawiścią. Wolność jest cechą każdego człowieka, wiąże się z poczuciem godności i odpowiedzialności. Utrata wolności prowadzi do zniewolenia, i uniemożliwienia podejmowania jakichkolwiek decyzji dotyczących istnienia każdego człowieka (istoty).

Równie ważne znaczenie nadaje się takim wartościom jak przyjaźń i uczciwość (7). Przyjaźń ukazana zostaje jako poczucie więzi między bohaterami, wspólnie podejmującymi decyzje i wybierającymi drogę postępowania w imię głoszonych wartości. („Mały Książę”, „Na torze”). Widoczna staje się również w sytuacjach, gdy życie jednego bohatera zależy od postawy drugiego („Śniadanie…”), lub gdzie każda ze stron podejmuje działania na rzecz drugiej („Szewczyk…”).

Z przyjaźnią i odpowiedzialnością ściśle związana jest uczciwość jako wartość. Stanowi ona podstawę wszelkich wyborów postępowania odpowiedzialnego i świadomego, wyborów między dobrem a złem. Pozwala człowiekowi żyć godnie, z poczuciem własnej wartości. Wiąże się ona z wartością nieszkodzenia innym, co pozwala na eliminowanie wszelkich niesprawiedliwości dotykających poszczególnych bohaterów.

Kolejne znaczące wartości występujące w utworach dla dzieci to przede wszystkim dobro (6), prawda (6) i bohaterstwo(6).

Symbolem dobra jest najczęściej bohater biedny, pracowity, który nie obawia się ciężkiej pracy, ani ryzyka w trudnych sytuacjach. Jest zawsze chętny do pomocy. Dobro przejawia się jako udzielenie pomocy pokrzywdzonym, jako pokrzepiające słowo, jako uśmiech, czy nawet udzielenie wsparcia w konkretnej materialnej postaci. Osoba charakteryzująca się postawą dobra potrafi swoim postępowaniem zjednać sobie wszystkich dookoła, wręcz stanowi wzór postępowania. Równie często symbolem dobra jest współczesny mały chłopiec, potrafiący wykazać się wrażliwością i umiejętnością wyboru drogi postępowania, zmieniając świat zły i okrutny w bliski sercu każdego z nas.

Prawda natomiast jest wartością, która jawi się jako możliwość godzenia sądów każdego człowieka z rzeczywistością, jako zdolność do uczciwego zaprzeczenia kłamstwu i nieuczciwości. To fundament, na którym buduje się świat, w którym żyją bohaterowie. To dążenie do tego, aby mieć poczucie godności, czyli gotowości do obrony własnych wartości i gotowości poświęcenia czegoś, aby te wartości zachować „O Wandzie, co nie chciała Niemca”).

Zjawiskiem niemal normalnym w większości utworów jest podziw dla bohaterstwa ludzkiego, dla nieugiętej wierności wobec samego siebie, polegającej na bezwzględnym spełnianiu przyjętych zobowiązań, dotrzymaniu słowa, pamiętaniu o nakazach miłości i przyjaźni. Utwory dla dzieci ukazują bohatera najczęściej pochodzącego z ludu, dzielnego Szewczyka lub zwykłego nauczyciela, który okazuje się mądrzejszy od innych a w próbach odwagi zwycięża ze śmiercią, złą czarownicą czy z naturą. O bohaterstwie mówi się w sytuacjach, gdy ktoś reaguje na nieszczęście lub niesprawiedliwość względem drugiej osoby, próbując udzielić pomocy nawet z narażeniem własnego zdrowia lub życia. Bohaterska postawa to przede wszystkim zdolność do poświęcenia w każdej chwili i o każdej porze dla ratowania drugiego człowieka. Wiąże się ona z postawą altruistyczną, czyli bezinteresownym działaniem na rzecz innych z jednoczesnym liczeniem się z ponoszeniem przykrych dla siebie konsekwencji.

Podkreślić należy, iż w utworach przeznaczonych dla dzieci bardzo często mamy do czynienia z patriotyzmem jako wartością (5). Stanowi on podłoże, na którym rozwinąć się może miłość do swego kraju, miasta, podwórka, ale nie tylko („Bohater”, „Mały Książę”). Dotyczy to również innych krajów, mniej znanych dzieciom. Wybrane utwory ukazują krajobraz danego kraju, jego obyczaje i wierzenia.

Wartością niezmiernie często występującą w utworach dla dzieci jest miłość (4). Dociera ona w postaci dziewczyny, która aby uratować ojca od przykrych konsekwencji popełnionego czynu, skazuje się na niewolę. Jest to uczucie, dla którego żadne trudy i ofiary nie są zbyt wielkie, które przezwycięża moc zaklęcia i sprawia, że książę zaklęty w potwora odzyskuje ludzką postać.

Z analizy literatury, oraz utworów dla dzieci wynika, iż wszelkie wartości moralne jakie występują w analizowanych bajkach, baśniach i opowiadaniach mają swe odpowiedniki w antywartościach.


GATUNKI LITERACKIE BĘDĄCE NOŚNIKIEM WARTOŚCI MORALNYCH.


Na podstawie przeprowadzonych badań można stwierdzić, iż gatunkiem literackim, zawierającym najwięcej wartości moralnych są bajki, choć w niewiele mniejszym stopniu ustępują im opowiadania i baśnie.


To właśnie bajki i baśnie wprowadzają dziecko w ludzkie przeżycia, uczucia, motywy postępowania, ukazują też najważniejsze cechy psychiki ludzkiej. Nigdzie indziej nie jest tak dobitnie postawiony problem dobra i zła, pracowitości, odwagi, a obok nich chciwości, skąpstwa, tchórzostwa i lenistwa, które każą dziecku stanąć po stronie pozytywnych wartości moralnych.

Bajki, baśnie i opowiadania kształtują uczucia społeczno-moralne dziecka nie tylko dzięki postępkom bohaterów ludzkich, lecz również dzięki związkom, które łączą ich z przyrodą. Bohater nie jest sam w swoich trudnych chwilach, gdyż pomagają mu siły przyrody i zwierzęta. Jest on z reguły przyjacielem zwierząt, nie przechodzi on obojętnie obok cierpiącego ptaka, czy mrówek, a zwierzęta hojnie mu się odwzajemniają („Szewczyk Dratewka”).

Równie duże znaczenie mają utwory, kształtujące patriotyzm dziecka („O Wandzie, co nie chciała Niemca”, „ O hejnale mariackim”, „Mały Książę”). Baśnie, bajki i opowiadania stanowią ważną część tradycji, która łączy nie tylko niewielką społeczność, ale również cały naród. Dotyczy to całego świata.

Na uwagę zasługuje to, iż w bajce i w baśni wszystko przebiega zgodnie z wolą dziecka: dobro jest nagrodzone, zło ukarane, zwycięża tylko i wyłącznie pozytywny bohater, zły natomiast zostaje ukarany.

Jeśli chodzi o moralność utworów dla dzieci, można stwierdzić, iż jest ona bardzo prosta. Kary i nagrody są bardzo konkretne – bogactwo, ręka pięknej dziewczyny czy księżniczki, czy jak w opowiadaniach wspólne dobro. Tradycyjne nagrody są symbolem powodzenia bohatera, uwieńczeniem podejmowanych przez niego wysiłków. Nagroda jest wspaniała, gdyż jest ona miarą wielkości bohatera.

Inaczej sytuacja wygląda z ukaraniem winnego złych czynów, która przejawia się ośmieszeniem próżnego władcy, czy wygnaniem złej czarownicy, a to oznacza triumf dobra nad złem. Dotkliwa kara dla wroga podnosi wartość pozytywnego bohatera, zaspokajając poczucie sprawiedliwości dziecka.

Oprócz ludzi występują w utworach dla dzieci, głównie w baśniach i bajkach, zwierzęta i postacie o wyolbrzymionych cechach ludzkich oraz niezwykłych właściwościach („Szewczyk Dratewka”). Cechują się one posiadaniem pewnej władzy nad ludźmi, ujawniającej się nadzwyczajnymi możliwościami i umiejętnościami.

Podsumowując największą wartość mają te utwory, w których zwycięża sprawiedliwość, dobro i rozsądek, w których siła miłości i przyjaźni pokonuje wszelkie przeszkody.


PODSUMOWANIE.


Analiza zebranego materiału pozwoliła na sformułowanie następujących ustaleń:

1) Literatura dla dzieci zawiera szereg wartości moralnych.

2) Do wartości najczęściej występujących w utworach dla dzieci należą: odpowiedzialność, wolność oraz przyjaźń i uczciwość. Nieco rzadziej występują: dobro, prawda i bohaterstwo.

3) Największym nośnikiem wartości moralnych są bajki, następnie opowiadania i baśnie.

Przeprowadzone badania i ich wyniki pozwaliły na sformułowanie uwag i wskazówek kierowanych pod adresem nauczycieli, którzy chcieliby organizować sytuacje edukacyjne sprzyjające rozpoznawaniu wartości moralnych przez dzieci.

Słowo wartość odnosi się zwykle do tego, co człowiek świadomie lub nieświadomie ceni, do czego wytrwale dąży. Wartości stają się wyznacznikami naszych wyborów i dążeń oraz decydują o rozwoju osobowym każdego z nas.

Szczególnie ważne zadanie stoi przed wychowaniem, rozumianym jako proces wspomagania rozwoju osobowego, zwłaszcza w sferze obranego systemu wartości. Uzasadnione stają się oddziaływania wychowawcze mające na celu pomoc, szczególnie małemu człowiekowi w poszukiwaniu prawdy i wartości. W kontaktach wychowawczych jest niezbędne, aby skierować wychowanka na wartości, szczególnie wartości moralne. Wychowanek, który nie zostanie wprowadzony w świat wartości moralnych, nie będzie mógł kształtować w sobie charakteru, a praca wychowawcza nie przyniesie spodziewanych efektów. Młodym ludziom, poszukującym drogi, po której mogliby bezpiecznie i godnie iść, można pomóc umiejętnie wprowadzając ich w świat uniwersalnych wartości etycznych, zawierających w sobie wielowiekowe doświadczenia i refleksję.

Dowodzi się, iż człowiek nie może się w pełni rozwijać bez realizowania w swoim życiu takich wartości, jak: dobro, piękno, prawda, sprawiedliwość. Pełnię rozwoju osobowego wyznaczają także: miłość, empatia, cierpliwość, odpowiedzialność. Wśród niezbędnych wartości moralnych w życiu człowieka można wyodrębnić również takie, jak: dzielność, prawdomówność, tolerancja, uczciwość, umiejętność przebaczania.

Obecnie wychowanie rozumie się najczęściej jako wspieranie rozwoju dziecka. Chodzi tu o bycie osobą znającą swoją wartość, bycie człowiekiem wypełnionym wartościami wzbogacającymi własne życie i życie innych, z którymi się kontaktuje.

Od dawna istnieje przekonanie, iż to właśnie książce przypisuje się szczególne znaczenie w procesie wprowadzania w świat wartościowy.

Przekonanie o wychowawczej roli książki istnieje od dawna Udowodniono, iż jest ona przede wszystkim narzędziem społecznego oddziaływania wychowawczego. Mówiąc o wychowawczej roli książki mamy na myśli najczęściej jej wpływ na kształtowanie się postawy moralnej, gdyż specyficznym terenem działania utworu literackiego jest sfera przeżyć emocjonalnych i refleksji związanych z tworzeniem się osobistego systemu wartości.

Badania dowodzą również, iż praca z utworem literackim rozwija się najlepiej wtedy, gdy nawiązuje on do szeroko rozumianych zainteresowań i potrzeb małych odbiorców, gdy wprowadzając dziecko w świat literatury, odwołuje się do przeżyć w naturalny sposób mu najbliższych. Dlatego ważne jest, aby utworzyć odpowiednio dobrany księgozbiór, zawierający przede wszystkim książki wartościowe, ukazujące świat dobra, prawdy i piękna. Utwory należy dobierać odpowiednio do poziomu rozwoju dziecka, jego możliwości recepcyjnych oraz do zainteresowań.

Równocześnie należy pamiętać, iż w okresie, kiedy mały człowiek sam nie potrafi jeszcze czytać, to właśnie wychowawcy czy rodzicom przypada rola wprowadzania go w świat literatury, a co za tym idzie w świat wartości. Od umiejętności i wrażliwości osoby dorosłej zależy jakość odbioru treści utworu przez dziecko. Dlatego niezmiernie ważne jest, aby za pomocą głosu, tempa czy innych środków aktorskiego wyrazu, wydobyć z tekstu największą wyrazistość, sugestywność, plastyczność, a przez to dać dziecku możliwość przeżywania go silniej.

Jest oczywiste, iż literatura, a szczególnie dziecięca żywi się tym, co składa się na moralną wielkość i moralną nędzę ludzkiej egzystencji. Autorzy eksploatują najprostsze etyczne stereotypy, odmalowują wszelkie odcienie dobra i zła, prezentują człowieka uwikłanego w dylematy moralne, moralizują, kreują własne światy wartości.

Poprzez dzieło literackie dotrzeć możemy do najbardziej autentycznych przeżyć, doznań, do jego wewnętrznego życia. Interpretacja wychowawcza utworu pozwala przygotować do uczestnictwa w kulturze, do pozytywnego współdziałania z innymi ludźmi, służyć rozwijaniu indywidualnych zainteresowań i zamiłowań, potrzeb, uzdolnień, przygotować do pełnienia ról społecznych.

Warunkiem niezbędnym dla skutecznej pracy z książką jest najściślejsze wiązanie jej ze wszystkimi dziedzinami wychowania. Pozytywne kontakty i postawy wobec utworów powinny być kształtowane możliwie najwcześniej. To właśnie pierwsze doświadczenia czytelnicze dziecka są niezmiernie ważne.


BIBLIOGRAFIA


1. Bettelheim B., Cudowne i pożyteczne. O wartościach i znaczeniach baśni, Warszawa 1985.

2. Dymara B. Dziecko w świetle rodziny. Szkice o wychowaniu, Kraków 1998.

3. Gnitecki J., Elementy metodologii badań w pedagogice hermeneutycznej, Zielona Góra 1996.

4. Jarco J., Kalita Z., Semp M., Świat wartości moralnych, Warszawa-Wrocław 1993.

5. Koralewicz-Zębik, System wartości a struktura społeczna, Wrocław 1974.

6. Kuliczkowska K., Wśród bohaterów współczesnej prozy, [w]: Wartości literatury dla dzieci i młodzieży, red. J.Papuzińska, B.Żurakowski, Warszawa-Poznań 1995.

7. Łobocki M., Wychowanie moralne w zarysie., Kraków 2002.

8. Mariański J., Wprowadzenie do socjologii moralności, Warszawa 1989.

9. Matusewicz C., Psychologia wartości, Warszawa-Poznań 1975.

10. Papuzińska J., Inicjacje literackie. Problem pierwszych kontaktów dziecka Papuzińska książką. Warszawa 1981.

11. Papuzińska J., Wartości a przemoc w literaturze [w]: Wartości literatury dla dzieci i młodzieży, red. J.Papuzińska, B.Żurakowski, Warszawa-Poznań 1985.

12. Przecławska A., Literatura dla dzieci i młodzieży a kształtowanie więzi międzypokoleniowej, [w] Wartości w świecie dziecka i sztuki dla dziecka, red. M.Tyszkowa, B.Żurakowski, Poznań 1984.

13. Przybyszewska U., Baśnie, [w] Literatura dla dzieci i młodzieży w procesie wychowania, red.A.Przecławska, Warszawa 1978.

14. Śliwerski B., Współczesne teorie i nurty wychowania, Kraków 1998.

15. Tischner J., Myślenie według wartości, Kraków 2002.

16. Tyszkowa M., Żurakowski B, Wartości w świecie dziecka i sztuki dla dziecka, Poznań 1984.


EDUKACJA I DIALOG

17. Bryzgalski P., Kształt naszemu życiu nadają wartości, 1999, nr5(108).

18. Kosiorek M., Wartości moralne – podstawą autorytetu, 1999, nr5(108).

19. Polańska B., Odpowiedzialność i wolność w pedagogice tradycyjnej i liberalnej, 2000, nr3(116).