Ćwiczenia doskonalące czytanie i pisanie

Wstęp

Celem niniejszej pracy jest zaprezentowanie ćwiczeń doskonalących czytanie oraz pisanie. Inspiracją do napisania pracy dyplomowej na powyższy temat, poprzez zagłębienie się w literaturę, odnalezienie odpowiedzi na pytanie, jakie ćwiczenia wpływają pozytywnie na rozwój czytania oraz pisania u uczniów.
Praca dzieli się na pięć rozdziałów, które poprzedza wstęp. Pierwszy rozdział pracy zatytułowano Ogólna charakterystyka pojęcia czytanie. Objaśniono w nim jak należy rozumieć pojęcie – czytanie, na podstawie przemyśleń pedagogów. Rozdział drugi jest zatytułowany Ćwiczenia sprzyjające czytaniu, który dotyczy jakie działania powinien podjąć nauczyciel, żeby pomóc uczniom rozwijać umiejętność czytania. W rozdziale trzecim zatytułowanym Czym jest pisanie zostało przeanalizowane pojęcie pisanie oraz zostały zaprezentowane ćwiczenia, które usprawniają umiejętność pisania. Kolejny rozdział dotyczy zagadnień, które mówią o trudnościach z pisaniem oraz skutecznych metodach ich pokonywania i zgodnie z tym został zatytułowany Trudności z pisaniem – skuteczne metody pracy z uczniem. Piąty rozdział przedstawia Środki dydaktyczne, jako pomoc w czytaniu i pisaniu.
Temat pracy był często poruszany w literaturze. Wydano wiele opracowań oraz poradników dotyczących ćwiczeń, które należy stosować, by udoskonalić proces nauki czytania i pisania.
W pracy wykorzystano literaturę, która stanowi o obszarze czytania oraz pisania, autorstwa: M. Babiarza, E. Szumilas, T. Wróbla, A. Jurek, T. Buzana, E. Malmquista, G. Krasowicz – Kupis, K. Sochackiej, M. Tyszkowej.
Forma zdobywania informacji uległa zmianie w dzisiejszych czasach, coraz mniej korzystamy z książek, ale za to coraz więcej z Internetu, który stanowi atrakcyjne źródło informacji. Wykorzystano w pracy między innymi taką stronę internetową jak: www.wikipedia.org
Wymienione materiały i opracowania posłużyły, by ukazać jak ważnymi procesami w życiu każdego ucznia jest pisanie i czytanie i jakie należy stosować metody i środki, żeby zapewnić możliwość rozwoju w tym zakresie.

Rozdział I

Ogólna charakterystyka pojęcia "czytanie"

Czytanie to niezwykle skomplikowany proces, którego odzwierciedlenie odnajdujemy w definicji E. Malmquesta, która mówi, że czytanie „jest czynnością wieloczynnościową”, która „jest dla umysłu tym, czym gimnastyka dla ciała”, jak pisze Richard Steele. Na tą czynność składają się następujące elementy:
 wrażenia wzrokowe, które przekazywane są do mózgu,
 percepcja, tj. rozumienie poszczególnych wyrazów i zdań,
 funkcje mięśni oczu,
 zapamiętywanie przekazywanego tekstu,
 przechowywanie w pamięci rzeczy i faktów z przeszłości,
 działalność asocjacyjna (automatyczne kojarzenie myślowe) i przetwarzająca
przeczytany tekst.
G. Krasowicz-Kupis sformułowała ciekawą i eksponującą najważniejsze cechy tej umiejętności, definicję czytania: „Czytanie, jako odbiór tekstu pisanego, stanowi złożony proces psycholingwistyczny, oparty na dekodowaniu tekstu oraz interpretowaniu jego treści. Wymaga to od czytającego sprawności językowej na poziomie fonologicznym, morfologicznym, syntaktycznym, semantycznym oraz sprawności poznawczych, głównie w zakresie percepcji wzrokowej, słuchowej, procesów pamięciowych oraz dokonywania operacji umysłowych na poziomie myślenia pojęciowego”. Dekodowanie i interpretowanie jest niezbędne w procesie czytania pełniącego funkcję komunikacyjną. Musimy jednak pamiętać, że są to dwa oddzielne aspekty. W literaturze odnajdziemy jeszcze wiele definicji mówiących o procesie czytania, wiele dyscyplin naukowych interpretuje czytanie na wielu poziomach, co pozwala na tworzenie modeli mających charakter interdyscyplinarny. Umiejętności czytania możemy ująć w dwie grupy systemów: pierwszy z nich to rozpoznawanie słów w ortografii alfabetycznej, do którego należy system kodów językowych, system wzrokowy i systemy motoryczne; drugi to system poznawczy, który mówi o zaangażowaniu w uczenie się tej czynności, w jego skład wchodzi: uwaga, uczenie się asocjacyjne, transfer międzymodalny, analiza wzorca i uczenie się reguł, pamięć szeregowa. Ostatni to system, który identyfikuje słowa w ortografii alfabetycznej, jest to system reprezentacji.
Wyodrębnione zostały trzy fazy do prawidłowego przyswojenia umiejętności czytania:
1. faza logograficzna
2. faza fonologiczna
3. faza ortograficzna
Pierwsza z nich dotyczy pierwszych prób czytania i wiąże się ze wzrokowym rozpoznawaniem wyrazów, które są dla dzieci już znane. W fazie tej nie ma mowy o umiejętności czytania poprawnie nowych wyrazów. Kolejna faza fonologiczna opiera się na autoryzacji słowa poprzez przekodowanie po kolei każdej litery. Umiejętności wcześniej wspomnianych faz łączy faza ortograficzna, w której czytanie jest poprawne i szybkie.
Ludzie posługiwali się na początku językiem mówionym, a następnie wymyślili język pisany, by zastąpić ten pierwszy. Dzięki umiejętności pisania, czyli za pomocą znaków graficznych, dochodzi do komunikowania się osób na całym świecie; może to nastąpić za pomocą narysowanych znaków na określonym nośniku np. na papierze lub w sposób niematerialny tj. elektroniczny. W Słowniku Języka Polskiego PWN odnajdujemy następującą definicję pisania: „1. «kreślić na papierze lub innym materiale znaki graficzne ręcznie lub odbijać je za pomocą maszyny w celu wyrażenia czegoś» 2. «tworzyć coś na piśmie, zwykle dla opublikowania» 3. «formułować swoje myśli na piśmie» 4. «komunikować coś na piśmie» 5. daw. «zdobić rysunkami, deseniami itp.»”. Zdaniem M. Tyszkowej pisanie to „skomplikowany proces angażujący wielorako różnorodne czynności dziecka: sensoryczne (wzrokowe, słuchowe, kinestetyczne), ruchowe (artykulacyjne oraz złożone manualne), poznawcze (pamięciowe, spostrzeżeniowe itp.), a przede wszystkim złożone czynności umysłowe”. Wśród dzieci w wieku szkolnym pojawiają się problemy zarówno z pisaniem, jak i czytaniem, co wiąże się z nieumiejętnością odkodowywania zapisanych wyrazów, zapamiętywania i odtwarzania sekwencji. Aby sprawnie przebiegało nabywanie umiejętności czytania i pisania, dziecko powinno być w takim okresie rozwoju, który pozwala na uczenie się czegoś nowego z łatwą przyswajalnością, mowa tu o gotowości szkolnej. Obejmuje ona trzy aspekty:
 gotowość psychomotoryczną
 gotowość słownikowo – pojęciową
 gotowość emocjonalno – motywacyjną.
Gotowość psychomotoryczna obejmuje takie umiejętności ucznia, które warunkują opanowanie techniczne, najważniejszych czynności szkolnych tj. czytania i pisania, możemy wymienić tu: rozpoznawanie i klasyfikacja cech symboli graficznych i ich różnicowanie, kojarzenie symboli graficznych z dźwiękami lub obrazami, odwzorowywanie różnych znaków, rozpoznawanie par liter małych i dużych, znajomość nazw liter. Wymienione umiejętności ,muszą współgrać z psychologicznymi uwarunkowaniami gotowości tj. umiejętność skoncentrowania się przez określony czas, właściwa koordynacja wzrokowo – słuchowo – ruchowa, prawidłowy poziom zarówno percepcji wzrokowej, jak i słuchowej, określona lateralizacja czy prawidłowa wymowa. Gotowość psychomotoryczna nazywa jest typem wiem jak. Drugi aspekt gotowość słownikowo – pojęciowa nazywana typem mam możliwości, związana jest z drugim poziomem zdolności czytania i pisania – mowa tu o rozpoznawaniu znaczeń symboli dźwiękowych lub graficznych. Gotowość ta wiąże się z doświadczeniami psychologicznymi ucznia, co ma wpływ na rozumienie czytanego tekstu. Ostatni aspekt to gotowość typu chcę – uczeń na tym poziomie jest zainteresowany i pragnie się rozwijać, poprzez zadawanie pytań, a także pracy samodzielnej nad umiejętnością czytania i pisania. Dzięki opanowaniu przez ucznia tych trzech aspektów (żadnego nie może zabraknąć), będzie on w stanie komunikować się i poznawać, co wiąże się z opanowaniem umiejętności czytania i pisania.
Uczeń wypracowując gotowość do czytania musi przejść cztery etapy:
 umiejętność wyróżniania w mowie zdań i wyrazów
 analiza i synteza wyrazów
 czytanie globalne
 rozwijanie zainteresowań nauką czytania (kontakt z książką).
M Babiarz zauważa, że dziecko traktuje „ naukę jako poważną, odpowiedzialną działalność, której efekty są oceniane przez dorosłych”. Zdaniem autora, dziecko z pełnym zaangażowaniem dąży do zdobywania nowych umiejętności, które narażone są na problemy, które należy traktować indywidualnie.

Rozdział II

Ćwiczenia sprzyjające czytaniu

Wychowawca to osoba, która powinna bacznie obserwować swoich wychowanków, by określić czy potrzebują one indywidualnej pomocy z jego strony, a także specjalistów takich jak: laryngolog, okulista, logopeda. To wychowawca współpracując z rodzicami jest w stanie zauważyć cechy upośledzenia umysłowego i skierować dziecko do poradni psychologiczno – pedagogicznej, co pozwoli na uzyskanie orzeczenia o kształceniu specjalnym. Kolejną trudnością szkolną są warunki materialne, którym można zaradzić poprzez podjęcie takich kroków jak: zapewnienie dożywiania i opiekę świetlicy. Zauważone trudności należy usuwać na drodze opanowywania przez ucznia umiejętności czytania i rozumienia czytanego tekstu, stosuje się wówczas szeroką gamę form ćwiczeń , które powinny dziecko odpowiednio przygotować. Podstawą przygotowania są zadania na obrazkach najpierw kolorowych, później czarno – białych, następnie można przejść do figur geometrycznych, które są zbliżone do liter, które dla dziecka są wytworem abstrakcyjnym na początku czytania. Aby rozbudzać w dziecku zainteresowanie światem liter, należy organizować wyjścia do biblioteki, wspólne czytanie książek, sięgać po czasopisma dla dzieci oraz książki z dużymi literami i obrazkami. Dziecko powinno być zapoznane z obrazem graficznym swojego imienia, a także różnych przedmiotów. Następną fazą jest zapoznanie dzieci z graficznym obrazem liter i jej werbalną reprezentacją. Dziecko nie powinno być zmuszane na siłę do głośnego czytania, gdyż ważniejsza jest umiejętność czytania ze zrozumieniem i jego zautomatyzowanie, na co pozwolą różnorakie formy ćwiczeń tj.:
1. czytanie całościowe sylab i wyrazów – polega na nauczeniu dzieci czytania sylab w sposób łączny bez głoskowania, w ćwiczeniach tego rodzaju zaangażowana jest lewa półkula mózgu, sylaby powinny być wprowadzane zgodnie z zasadą rozwojową i jako pierwsze czytane powinny być sylaby otwarte, czyli zakończone samogłoską oraz zastosowany powinien być paradygmat, który wiąże się z odczytywaniem sylab w następującej kolejności PA PO PU PE PI PY takie melodyjne odczytywanie pozwala na łatwiejsze zapamiętywanie, następnie możemy przejść na wyższy poziom – odczytywanie sylab w przypadkowej kolejności.
2. czytanie wyrazów, zdań i tekstów sylabami – jest to zajęcie bardzo pożyteczne i utrwalające zdolności analizy sylabowej wyrazów oraz kształtujące tworzenia wyrazów z sylab, przykładem może tu być odczytywanie przez nauczyciela, rodzica sylab, po to by uczeń, dziecko ułożyło z nich słowo (umiejętność ta pojawia się już w końcu pierwszego roku życia)
3. czytanie sylab i wyrazów w krótkich ekspozycjach – pozwala na usprawnienie całościowego czytania sylab oraz wypracowanie umiejętności analizy i syntezy wzrokowo – słuchowej
4. czytanie naprzemienne sylab, wyrazów i zdań – zachęca dziecko do czytania, poprzez umniejszony zasób zadań, które są dla niego przeznaczone, a także wzmacnia więź między terapeutą a nim, i co za tym idzie, motywuje do czytania i wciąga do dalszej pracy. Ciekawym rozwiązaniem czytania naprzemiennego może być, czytanie kolejnych wyrazów na przemian z dzieckiem lub czytanie tylko wyrazów wybranych przez dziecko
5. selektywne głośne i ciche czytanie – nazywane inaczej wybiórczym, gdy nauczyciel stosuje tutaj formę głośnego czytania, wybiera litery, sylaby, wyrazy, które mają być odczytane, natomiast podczas formy cichej, to uczniowie podkreślają części wyrazów lub całe wyrazy, które w kolejnym kroku są głośno przez nich odczytywane
6. czytanie z przesłoną, nazywane również czytaniem w okienku – stosowane jest, by aktywizować dzieci w początkowym etapie pracy, poprzez ograniczenie pola widzenia, które pozwala na poprawienie tempa czytania, na początku dzieci mogą czytać sylaby w okienku, a następnie przejść do całych wyrazów
7. czytanie chóralne – chroni dziecko przed kompromitacją i sprzyja zmniejszeniu lęku przed wystąpieniem indywidualnym przed nauczycielem i rówieśnikami, jednak możemy je zastosować dopiero, kiedy uczniowie posiadają już pewną umiejętność czytania i poziom w całej grupie jest wyrównany
8. ćwiczenia w rozumieniu treści – należy do ćwiczeń, które są stosowane już od najmłodszych lat, nawet gdy dziecko nie potrafi jeszcze czytać, tylko wciela się w rolę słuchacza podczas czytania przez rodzica lub wychowawcę. Rola osoby czytającej to zadawanie pytań do przeczytanego tekstu. Jeśli dziecko jest już na kolejnym etapie i potrafi czytać, możemy sprawdzić czy zrozumiało przeczytany tekst za pomocą ćwiczeń tj. wykonywanie poleceń zgodnych z tekstem np. podskocz trzy razy, dobieranie odpowiedzi do pytań: Co je krowa? Odpowiedzi: trawę, ryby, pomarańcze, tworzenie zdań z wyrazów zapisanych na kartkach.
Stosowanie wszystkich powyższych ćwiczeń w czytaniu, sprzyja opanowaniu umiejętności zarówno czytania głośnego, jak i cichego, pozwala na doskonalenie tempa czytania oraz zrozumienie czytanego tekstu. Uczeń, któremu uda zdobyć się te umiejętności, może liczyć na powodzenie w szkole. Należy również pamiętać, że ważnym aspektem jest systematyczność, która pozwala na usprawnienie umiejętności czytania. Dzieci powinny czytać codziennie, na początku głośno i pod kontrolą, jeżeli jednak pojawią się trudności, warto przygotować teksty, w których sylaby są zaznaczone kolorami. Duże efekty przynosi także czytanie we dwoje dziecko – dorosły, gdzie oprócz treningu czytania, zauważa się nawiązanie więzi między nimi.

Rozdział III

Czym jest pisanie?

Pisanie to podstawowy środek porozumiewania się (oprócz mowy), za pomocą którego wyrażamy swoje emocje, myśli czy uczucia. Nabywanie pierwszych umiejętności w zakresie pisania następuje już w pierwszej klasie szkoły podstawowej. Są uczniowie, którzy nie mają żadnych problemów z samodzielnym zapisywaniem liter czy cyfr, lecz niestety większość ma problem z zapisywaniem znaków graficznych. Dzisiejszy świat, a zwłaszcza rozwój elektroniki, nie sprzyjają żeby dziecko trenowało pisanie. Bardziej atrakcyjne jest trzymanie w dłoniach tabletu, telefonu niż długopisu lub pióra. Nauka pisania to bardzo żmudny proces, w pierwszym roku nauki pisania, należy zapoznać uczniów z wyglądem graficznym i sposobem pisania małych i wielkich liter, które są stopniowo wprowadzane podczas zajęć oraz ze sposobem łączenia ich ze sobą. Drugi rok nauki obejmuje ćwiczenia doskonalące pismo, uczniowie trenują kształt, proporcje, sposoby łączenia liter oraz płynne i czytelne pisanie. W trzecim roku nauki nauczyciel jest zobowiązany, wprowadzić systematyczne ćwiczenia, które doskonalą pismo w kształtnym i czytelnym pisaniu liter. Podsumowując za T. Wróblem, pismo ma trzy stadia rozwoju: „stadium opanowania schematów liter i ich połączeń, stadium modyfikacyjne w piśmie, stadium pisania zidentyfikowanego”. Jeżeli dziecko pisze niezgrabnie, nie należy go do niczego zmuszać, lecz zachęcać poprzez znalezienie alternatywnego rozwiązania. Ćwiczenia, które pomagają w naprawieniu stanu pisma uczniów to:
 przepisywanie, które jest najprostszą z metod pisania w klasach początkowych. Zadaniem uczniów jest odwzorowanie wyrazów i zdań umieszczonych przez nauczyciela na tablicy lub znajdujących się w podręczniku, wzór ten dokładnie odzwierciedla dokładny kształt liter, prawidłowe ich łączenie w wyrazach, właściwe odstępy między wyrazami. Pomimo tego podczas przepisywania pojawiają się liczne błędy. Dzieci powinny zostać przyzwyczajone do przepisywania tekstu całymi wyrazami, gdyż przepisywanie po literce bardzo opóźnia technikę przepisywania i utrudniają prawidłowe pisanie.
 pisanie z pamięci jest formą pomiędzy przepisywaniem a pisaniem ze słuchu, pozwala na utrwalenie w pamięci prawidłowego obrazu graficznego pisanych przez uczniów wyrazów oraz zakodowanie ruchu ręki podczas ich zapisywania. Pisanie z pamięci to umiejętność, której uczą się już uczniowie w klasie 1. Aby pisanie ze słuchu przyniosło oczekiwane rezultaty, nauczyciel musi dobrze je zorganizować, a uczeń dokładnie sprawdzić zapis danego wyrazu luz zdania i dokonać poprawek. Tekst, który jest przepisywany przez dzieci, powinien być dostosowany do poziomu ich rozwoju. Lepsze rezultaty dają krótsze teksty, zwłaszcza u dzieci młodszych. Pisanie z pamięci sprzyja rozwijaniu się dzieci, gdyż umożliwia skupienie się na treści, rozwija pamięć i koncentrację oraz małą motorykę.
 pisanie ze słuchu możemy zacząć trenować, gdy dzieci mają opanowanie pisanie z pamięci. W praktyce wygląda to następująco: nauczyciel czyta tekst w całości, a następnie poszczególne zdania parokrotnie, by nie rozpraszać uczniów nauczyciel powinien znajdować się w jednym miejscu i nie spacerować po klasie. Zapis dyktowanego tekstu uzależniony jest od utrwalonego w pamięci obrazu graficznego, tych wyrazów, które wchodzą w jego skład.

Rozdział IV

Trudności z pisaniem – skuteczne metody pracy z uczniem

Problemy z pisaniem to jedna z najczęstszych przyczyn problemów szkolnych. U dzieci zauważane są często zaburzenia funkcji motorycznych pochodzenia ośrodkowego tzw. dysgrafię, która jest definiowana w następujący sposób „częściowa lub całkowita utrata umiejętności pisania, spowodowana mikrouszkodzeniami ośrodkowego układu nerwowego lub zaburzeniami ośrodkowych funkcji wzrokowych i słuchowych. Występuje w przypadkach uszkodzenia tylnych części drugiego lub trzeciego zakrętu czołowego półkuli lewej lub zakrętu nadbrzeżnego”. Do defektów dysgraficznych zaliczamy:
 pismo „lustrzane”
 „wybieganie” poza liniatury zeszytu
 Nierówność liter i ich nieprawidłowe położenie
 Różnorodne nachylenie liter pisanych w tym samym tekście
 Niekształtne i niewyraźne pismo
 Litery poodrywane od siebie w jednym wyrazie
 Litery „niedokończone”
 Za duże lub zbyt małe odstępy między literami
 Nieprawidłowa budowa liter, szczególnie łuki liter, które przechodzą w kąty rozwarte lub ostre
 Litery o niepewnej linii
Zaburzenia pisania u niektórych dzieci mogą również wynikać z takich przyczyn jak: zaburzenia w funkcjonowaniu wzroku i słuchu oraz mowy, zła sytuacja domowa, zaniedbanie wynikające ze strony wychowawcy, w tym niezauważenie przez niego braku dojrzałości szkolnej, słaba motywacja. Każde dziecko posiadające wyżej wymienione problemy z pisaniem powinno mieć zapewnioną odpowiednią pomoc i wsparcie w osiągnięciu sukcesów na swoim poziomie.
Wykształcony człowiek powinien umieć wyrażać swoje myśli, dlatego szkoła już od najmłodszych lat uczy dzieci czytania i pisania, które posiadają wspólne uwarunkowania psychomotoryczne, słownikowo – pojęciowe oraz emocjonalno – motywacyjne, a co za tym idzie opanowania ortografii, która jest częścią tego procesu. Opanowanie zasad naszej polskiej pisowni nie jest łatwym zadaniem, dlatego należy wyćwiczyć u dzieci pamięć wzrokową i motoryczna wyrazów, a także umiejętność samokontroli poprzez różnego rodzaju ćwiczenia.
Poprawna pisownia wiążę się z poprawną wymową, uczeń, który ma defekty w budowie narządów mowy i słuchu, będzie pisał z błędami ortograficznymi; również dziecko, które wychowuje się wśród osób, które stosują nieprawidłową polszczyznę, nie poradzi sobie z zasadami prawidłowej pisowni. A. Jurek przedstawia następujące przyczyny występujących wśród uczniów błędów ortograficznych:
o „Błędy dydaktyczne w programach kształcenia językowego,
o Błędy dydaktyczne we współczesnych elementarzach i poradnikach metodycznych dla nauczycieli,
o Niekorzystne dla procesu kształcenia umiejętności ortograficznych rodzaje ćwiczeń w podręcznikach i zeszytach ćwiczeń dla uczniów,
o Błędy ortograficzne w książkach do nauki ortografii,
o Błędy w książkach pomocniczych do nauki ortografii,
o Błędy w książkach pomocniczych do nauki czytania i pisania, świadczące o braku wiedzy autorów o budowie wyrazu,
o Niewłaściwe metody nauczania ortografii i inne błędy dydaktyczne w pracy nauczycieli,
o Wieloznaczność i wielofunkcyjność znaków polskiej ortografii
o Wpływy gwarowe; niekorzystne warunki środowiskowe,
o Błędy wynikające z zaniedbań samych uczniów,
o Przyczyny spowodowane zaburzeniami, schorzeniami i dysfunkcjami uczniów (obniżone możliwości intelektualne, wady sensoryczne, zaburzenia mowy, zaburzenia i schorzenia neurologiczne, przewlekłe choroby i związane z tym częste absencje w szkole, specyficzne trudności w uczeniu się pisowni – dysortografia).”
Niestety dzisiejsza rzeczywistość, pomimo rozwoju technologii informacyjnych, prowadzi do zaburzeń związanych z prawidłową pisownią. Uczniowie nie zwracają uwagi na to jak prawidłowo zapisać wyraz, powinność tą przerzucają na komputer, który automatycznie poprawia błędy. Nauczyciel musi dostosować się do realiów dzisiejszego życia wychowanków i stosować różne sposoby, by poznać ich problemy ortograficzne. Ciekawym rozwiązaniem jest stosowanie bodźców wzrokowo – kinestetycznych, które odwołują się do pamięci wzrokowej i ruchowej, umiejętność ta wiąże się z wykonywaniem, takich czynności jak pisanie, rysowanie, samoobsługa czy ćwiczenia gimnastyczne. Dzieci, które mają zaburzoną tą koordynację, mają trudności np. z ubieraniem się, wykonywaniem prac plastycznych, pisaniem czy posługiwaniem się różnymi przedmiotami. Aby udoskonalić te czynności, należy już od najmłodszych lat, pozwalać dzieciom, na budowanie z klocków czy patyczków, malować i odwzorowywać szlaczki, rysować na arkuszach papierowych lub w rytm muzyki, wydzierać i wycinać oraz organizować zabawy ruchowe. Jeżeli chodzi o pisanie, w podręcznikach metodycznych, znajdziemy takie rozwiązania jak: pisanie ze słuchu i pamięci, przepisywanie, przy którym należy pamiętać, że powinno zawierać pewien sposób utrudnienia. Dyktando służy opanowaniu umiejętności ortograficznych, a ćwiczenia w pisaniu z pamięci połączone z ćwiczeniami wizualizacyjnymi pozwoli na doskonalenie prawidłowego pisania. Nauczyciel powinien pamiętać, że nauka ortografii to trudny proces, który trzeba dokładnie zaplanować i systematycznie realizować. Podczas tego procesu bardzo ważne jest, by uczniowie zaangażowali różne zmysły: uwagę, pamięć, wyobraźnię, a także mieli zapewnioną przyjazną atmosferę, gdyż pozytywne emocje wpływają na zapamiętywanie i chęć do działania. Często w zeszytach ćwiczeń pojawiają się krzyżówki, rebusy oraz gry ortograficzne, mają one na celu wzbudzenie chęci do zapoznawania się z prawidłową pisownią wyrazów. Bardzo często pojawiają się ćwiczenia, które polegają na uzupełnianiu luk odpowiednimi literami, jednak nie spełniają one pozytywnie swojej funkcji, gdyż uczniowie często uzupełniają wspomniane luki poprzez odgadywanie, co powinno się w nich znaleźć. Ciekawym i efektywnym rozwiązaniem jest stworzenie w sali lekcyjnej kącika ortograficznego, w którym uczniowie będą spędzać około 10 minut dziennie, a ich uwaga skierowana będzie tylko na zagadnienia ortograficzne. Efekty przynoszą też zadania, które uczniowie sami tworzą. Ortograficzna zabawa, która aktywizuje uczniów w nauczaniu poprawnej pisowni opiera się na stosowaniu mnemotechnik. Metody te pojawiły się już w starożytności, jednak naukowcy uznali je dopiero w XX w., opierają się one na skojarzeniu, kontekście i wyobraźni. Są niezwykle efektywne, gdyż działają zarówno na lewą, jak i na prawą półkulę mózgu, a tworzenie podczas ich stosowania barwnym historii, pozwala na siedem razy szybsze zapamiętywanie oraz dłuższe przechowywanie informacji w pamięci uczniów. Przykładem takiej zabawy jest łańcuchowa metoda skojarzeń i „kolorowa ortografia” stosowana w klasie 1, podczas nauki pisania wyrazów z „u” i „ó”, zabawa zaczyna się od opanowania pisowni dziesięciu wyrazów z „u”, ustalonych przez nauczyciela na podstawie liter, z którymi zostali już zapoznani jego wychowankowie (np. rurka, sukienka, ule, usta, okulary, kula, album, komputer, buda, wujek). Zabawa przebiega w następujący sposób, nauczyciel zaczyna swoją opowieść, umieszczając na jej początku jedno z dziesięciu ustalonych słów, np. Uwaga! Puk, puk! Ktoś zapukał do naszej klasy. Do klasy wchodzi komputer - w tym miejscu nauczyciel zadaje dzieciom pytanie, czy go widzą, a następnie odgadują, że to zabawa na niby i wymyślają jak ten komputer może wyglądać. Następnie wyraz zostaje zapisany na tablicy, nowo poznana litera „u” jest zaznaczono przez jej pogrubienie. Uczniowie zapisują wyraz w powietrzu palcem. Następnie nauczyciel kontynuuje opowieść: Ten komputer jest naprawdę dziwny, gdyż ma założone okulary – widzicie? I tu znowu dzieci wymyślają jak wyglądać mogą, założone przez naszego bohatera opowiadania, okulary. I tak samo jak poprzednio, nauczyciel zapisuje słowo okulary na tablica, pogrubia „u”, a dzieci piszą wyraz np. na plecach kolegi. Zabawa toczy się dalej, aż do zapisania wszystkich dziesięciu wyrazów, następnie nauczyciel prosi, żeby uczniowie w myślach je odczytali, przypominając sobie wymyśloną historyjkę, następnie zamknęli oczy i próbowali sobie przypomnieć zapisane na tablicy wyrazy. Później nauczyciel prosi o otworzenie oczu i sprawdzenie, czy uczniowie dobrze sobie te wyrazy wyobrazili. Następnie tablica jest zasłoniona przez nauczyciela, a dzieci piszą wyrazy z pamięci. Na koniec sprawdzają czy zrobiły to poprawnie. Jest to dobra propozycja zabawy, która pozwala na wyćwiczenie koncentracji i pamięci, poprawnej pisowni, a także płynności słownej, ekspresyjnej i skojarzeniowej - dzięki tworzonej opowieści przez nauczyciela. Nazajutrz powinno nastąpić sprawdzenie zapamiętanych wyrazów. Następnie dochodzi do wprowadzenia „ó” i wymyślenia nowej historyjki z odpowiednimi wyrazami, z tą różnicą, że uczniowie są dołączeni do tworzenia. Gdy wyrazy zostaną przećwiczone, następuje wprowadzenie przez nauczyciela pierwszego dyktanda, które będzie polegać na pisaniu ze słuchu wyrazów z dwóch historyjek. Poprzez skojarzenie, z której opowieści pochodzi wyraz, dzieci wiedzą jak poprawnie zapisać wyraz. Po kilku dniach nauczyciel, może ułożyć krótkie dyktando z tymi wyrazami, by potrenować pisanie ze słuchu. „Kolorową ortografię”, można również stosować przy wprowadzaniu innych liter, np. „ż” i „rz”.
Kolejnym przykładem pomocy do utrwalenia reguł ortograficznych są mapy umysłowe, których propagatorem jest Tony Buzan – „Przez stulecia rodzaj ludzki notował i zapisywał w następujących celach: zapamiętywanie, porozumiewanie się, rozwiązywanie i analiza problemów, twórcze myślenie oraz streszczanie. Wykorzystywano do tego zdania, wykazy, słowa, analizę, logikę, liczby i zapis w jednym kolorze.” Uczniowie podczas tej mnemotechniki pracują w grupach, wykorzystując słowniki ortograficzne, tworzą słowno – obrazowe struktury, które przedstawiają zasady pisowni wybranej litery lub dwuznaku.
Nauczyciel, który chce nauczyć ortografii swoich wychowanków, może stosować również inne atrakcyjne formy np. rymowanki, piosenki czy tak bardzo atrakcyjne w dzisiejszych czasach gry komputerowe i bezpieczne strony internetowe. Ważne jest również, aby nie zapomnieć, że odpowiedni klimat, ciepła atmosfera czy dobry kontakt uczeń – nauczyciel wpływa pozytywnie na chęci do uczenia się oraz motywuje do działania. Akceptacja ze strony nauczyciela wpływa na osiąganie sukcesów, zachęca do poznawania świata i wyrażania siebie w różnych formach ekspresji.

Rozdział V

Środki dydaktyczne, jako pomoc w czytaniu i pisaniu

Umiejętność poprawnego pisania jest wyrabiana, szczególnie w klasach 1 – 3, uczniowie uczą się pisać zgodnie z zasadami ortograficznymi, gramatycznymi i stylistycznymi. Ogromną rolę w tym procesie pełni nauczyciel, którego obowiązkiem jest: zaznajomienie się z programem nauczania, zasadami i metodami nauki ortografii oraz planowanie nauki ortografii, odpowiednie wybranie i wykorzystanie środków dydaktycznych oraz ćwiczeń ortograficznych, sprawdzanie, poprawę i ocenę prac pisemnych. Aby praca nad poprawną pisownią przynosiła oczekiwane efekty uczeń powinien być, zaopatrzony w środki dydaktyczne, dzięki którym będzie mógł samodzielnie wykonywać ćwiczenia, analizować zagadnienia dotyczące ortografii oraz kontrolować pracę, którą wykonuje, a także rozbudzać i rozszerzać zainteresowanie, tymi treściami, które obecnie ma do opanowania. Aby zorganizować powyżej wymienione działania, każdy uczeń musi zostać wyposażony w przedmioty indywidualne, takie jak:
o Zestawy tematyczne
o Kolorowe kartoniki, które oznacza głoski
o Ilustracje grup wyrazów wraz z podpisami
o „lizaki”, które symbolizować mogą trudności ortograficzne
o „okienka” do wskazywania trudności ortograficznych
o Słowniczki, wykonane przez uczniów, pod okiem nauczyciela
o Domino, rebusy, łamigłówki – służące rozrywkom umysłowym
o Karty – fiszki z zestawami wyrazów, tekstów
Ogromne znaczenie posiadają również schematy i modele, które wskazują uczniom najważniejsze elementy przerabianego materiału ortograficznego. Podstawowym wyposażeniem każdego ucznia są podręczniki i zeszyty ćwiczeń, ale nasza praca nie może opierać się tylko na nich. Aby wykorzystywać je w sposób właściwy zalecane jest, aby nauczyciel szczegółowe je przeanalizował. Oprócz podręczników ciekawym rozwiązaniem, które pozwalają na wyćwiczenie prawidłowego pisania, są czasopisma dla dzieci, czytanki oraz wypowiedzi ustne i pisemne. W szkole często stosowane są tablice ortograficzne, które są istotnym elementem ulepszającym utrwalenie prawidłowej pisowni. Tablice te występują w formie rysunkowej, schematycznej, modelowej i wyrazowo tekstowej. Środki dydaktyczne stosowane , zarówno do nauki pisania, czytania czy kształcenia literackiego, wpływają na pracę uczniów na zajęciach, należy pamiętać aby stosować je z odpowiednią częstotliwością i odpowiednio zmieniać, by osiągnąć rezultat.

Posumowanie

Czytanie i pisanie to podstawowe umiejętności, które są przekazywane z pokolenia na pokolenie i są niezbędne w życiu każdego człowieka, gdyż służą przede wszystkim do komunikowania się z innymi ludźmi, a w szkole wpływają na efekty nauki. By skorzystać z dobrodziejstw czytania i pisania, czyli poznawania pięknych opowieści, zdobywania wiedzy czy tworzenia własnych prac pisemnych, wierszy czy pamiętników, potrzebne są podstawy, które zdobywa uczeń w klasach 1-3 podczas nauki w szkole, a także w zaciszu domowym podczas wspólnego czytania z rodzicem. Trudności w nauce pisania i czytania występują bardzo często, ale dzięki zastosowaniu wyżej opisanych metod nauczyciel ma możliwość rozwijać i usprawniać w uczniach te zdolności. Pomoc w tym zakresie powinna być dostosowana do problemu ucznia, gdyż każdy jest inny i to nauczyciel ma obowiązek określić, na jakim etapie rozwoju jest dziecko. Najważniejsze jest, aby podczas tego przekazywania nauczyciel okazywał entuzjazm i radość, co zmotywuje uczniów do czytania i pisania. Osoby zajmujące się zawodowo nauczaniem dzieci powinny pamiętać, że stosowanie metod wspomagających czytanie oraz pisanie daje możliwość rozwoju tych umiejętności oraz pozwala na rozwiązanie problemów, w tym zakresie. Ćwiczenia doskonalące czytanie i pisanie dają pozytywne efekty w teraźniejszości i pozwalają na przezwyciężanie trudności. Praca treningowa powinna odbywać się systematycznie ze wsparciem nauczyciela, który szczególnie dla młodszych dzieci jest wzorem do naśladowania.

Bibliografia

Opracowania
1. B a b i a r z M., S z u m i l a s E., Zdrowotne uwarunkowania gotowości edukacyjne dzieci siedmioletnich rozpoczynających naukę szkolną [w] Wspomaganie rozwoju. Psychostymulacja. Psychokorekcja, Bydgoszcz 2004.
2. B u z a n T., Podręcznik szybkiego pisania, 2023.
3. J u r e k A., Kształcenie umiejętności ortograficznych uczniów z dysleksją, 2009.
4. K r a s o w i c z – K u p i s G., Rozwój świadomości językowej dziecka, Lublin 1999.
5. M a l m q u i s t E., Nauka czytania w szkole podstawowej, Warszawa 1982.
6. S o c h a c k a K., Rozwój umiejętności czytania, Białystok 2004.
7. T y s z k o w a M., Zachowanie się dzieci szkolnych w sytuacjach trudnych, 1972.
8. W r ó b e l T., Pismo i pisanie w nauczaniu początkowym, Warszawa 1979.
Strony internetowe
1. www.wikipedia.org