Ikar. Samotność wśród ludzi... Próba interpretacji obrazu Petera Bruegela "Upadek Ikara" w perspektywie współczesnej - lekcja j. polskiego

Temat: Samotność wśród ludzi...Próba interpretacji obrazu Petera Bruegela Upadek Ikara
w perspektywie współczesnej.

Cel ogólny:
Rozwijanie umiejętności analizy i interpretacji obrazów dawnych w konwencji współczesnej
Cele operacyjne:
Uczeń potrafi odczytać metaforykę obrazu
Uczeń umie znaleźć analogię między Ikarem a współczesnym człowiekiem
Uczeń zna pojęcie archetyp i potrafi go odnieść do różnych postaw bohaterów

Metody:
Aktywizująca
Poszukująca
Podająca
Burza mózgów
Indywidualna

Materiały:
Reprodukcja obrazu P. Breugela Upadek Ikara ( załącznik)

Przebieg lekcji:

1. Lekcję rozpoczynamy od pogadanki z uczniami na temat zachowania ludzi w XXI wieku w stosunku do osób pokrzywdzonych, chorych, samotnych. Dzięki metodzie burzy mózgów na tablicy powstaje wykres z możliwymi reakcjami, na przykład: obojętność, litość, rzadka chęć pomocy, bezuczuciowość, itd.
2. Zastanawiamy się: czy gdyby Ikar w dzisiejszych czasach wpadł do wody, ktoś by mu pomógł?! Czy ludzie wyraziliby gotowość do działania? Możliwe są różne odpowiedzi.
3. Nauczyciel rozdaje uczniom reprodukcje obrazu.
4. Pyta uczniów: kogo widzą na obrazie? Kto jest na pierwszym planie? Jak wyglądają przedstawieni ludzi i co robią?1
5. Staramy się dokonać wspólnej analizy obrazu: uczniowie z pewnością zauważą,
iż najbardziej rzucającym się w oczy fragmentem obrazu nie jest postać Ikara, choć sam tytuł obrazu mógłby to właśnie sugerować.
Nastrój obrazu jest raczej sielankowy, spokojny, jakby niezmącony żadnym wydarzeniem. Wspaniałe morze oraz przyroda pozwalają odbiorcy przenieść się w krainę niemal arkadyjską.
Na pierwszym planie dzieła widzimy wcale nie postać marzyciela, lecz inne osoby- orzącego rolnika, którego ubiór symbolizuje przynależność do określonej grupy społecznej, lecz nie jest strojem idealnym do pracy fizycznej.2 Popędza on konia.
„ (...) Obojętny na wszystko kontynuuje orkę. Praca natury wykazuje przewagę nad losem jednostki, gdzie ginie ona w morskich falach pośród ogólnej obojętności.”3
Na drugim planie, tuż nad brzegiem morza, widzimy pasterza, pilnującego stado owiec. Stoi on, oparty o pasterski kij z głową uniesiona ku górze ( jako dygresję możemy wspomnieć o motywie pasterza pojawiającego się niejednokrotnie w twórczości tegoż artysty- na przykład w dziele Pasterz gęsi >>> może to ten sam pasterz???4). Zaś obok pasterza i jego trzody można zaobserwować osobę wędkarza. On również zdaje się „ nie zauważać” rozgrywającej się na jego oczach tragedii. Za nim, na krzaku siedzi kuropatwa ( symbol trwania).5
Następnie na horyzoncie pojawia się statek, przepływający przez spokojne morze. Kontrastuje on z postacią Ikara a właściwie z jego nogami i kilkoma opadającymi piórkami.6 Statek płynie on ku przystani. Tonący chłopiec nie wzbudza żadnej sensacji, nie jest w centrum uwagi a nawet pozostaje niezauważony. Egoizm ludzi jest bezlitosny. „Ikar nie ginie w odosobnieniu, on ginie wśród obecnych. J na tym polega głębia, piękno i prawda tego mitu. Rzeczywistość bierze górę nad nadzieją i każdy z nas pojmuje to, co Bruegel tak genialnie stworzył.”7
Uważny odbiorca zauważy jeszcze inne elementy: po lewej stronie obrazu znajdują się takie przedmioty jak sakwa i miecz, leżące na skalnym głazie. Pierwszy z nich to atrybut bogactwa, dobrobytu, czyli może symbolizować egoizm. Miecz natomiast to symbol niegodziwości.8
6. Uczniowie dostrzegają podobieństwo między czasami Breugela a nam współczesnymi.
Obojętność na toczące się tuż obok dramaty ludzkie - istniała zawsze ta sama za czasów mitycznych, czasów Bruegla czy obecnych. Dzieło artysty ma charakter ponadczasowy, uniwersalny ( przy okazji pytamy: jakie inne dzieło możemy określić takimi epitetami. Zapewne padnie odpowiedź, iż Biblię ). Poza tym jest utworem moralizatorskim.
7. Chwila refleksji: zastanawiamy się nad losem jednostki, której nieszczęście zostaje niezauważone przez społeczeństwo.
8. Uczniowie mają za zadanie wypełnić metaplan o temacie: Dlaczego społeczeństwo jest obojętne na los jednostek? ( czas pracy: 10 minut). Po wyznaczonym czasie wybrani uczniowie odczytują prace.
9. Pytamy uczniów, co może symbolizować postać Ikara. Na przykład: marzycielstwo, buntowniczość, idealizm. Podajemy klasie pojęcie: archetyp.
10. Uczniowie mają wypisać przykłady bohaterów literackich będących archetypami: patriotyzmu, miłości rodzicielskiej, tułacza, wierności małżeńskiej.
11. Pada określenie, że obraz Bruegla wydaje się być kontrowersyjny. Pytamy: dlaczego? Malarz przedstawił Ikara epizodycznie. Lecz właśnie w ten sposób artysta najlepiej oddaje nam temat dzieła. Stara się przekazać uniwersalne prawdy o świecie i ludzkiej naturze. . Świadkowie wydarzenia nie przejęli się tragedią mało ważnej jednostki ze względu na własną obojętność i egoizm. Malarz na płótnie ukazał wiele czynników opisujących tragedię Ikara. Koło niego przepływa statek - symbol przemijania życia chłopca i jego nieuniknionego losu. Całe otoczenie kończy dzień, by jutro rano ponownie wstać i zacząć kolejny dzień, ale już bez Ikara. Zarazem zachodzące słońce podkreśla koniec życia marzyciela i idealisty. Lewa strona i środek płótna przedstawione jest w jaśniejszych kolorach. Mieszkańcy nie dostrzegli śmierci chłopca, nie przejęli się nią. Nadal zostali pogodni w swoim egoizmie. Przygoda Ikara nie jest ich przygodą...
12. Uczenie tematu dzieła odczytujemy utwór Tadeusza Różewicza Prawa i obowiązki. Konfrontujemy postawę poety „wczoraj” ( lata młodości ) a „dziś” ( wiek dojrzały). Pytamy: jak zmienił się jego światopogląd? (wnioski do zeszytów: Niegdyś podmiot utworu przeciwstawiał się obojętności i braku wrażliwości otoczenia. Z upływem czasu zmienia się jego stanowisko, staje po stronie oracza czy pasterza >>>charakterystyczna nuta ironii. )
13. Praca domowa: wczuj się w jedną z postaci z obrazu artysty i napisz pamiętnik jego duszy związany z upadkiem Ikara do wody 9 oraz przeczytaj opowiadanie Jarosława Iwaszkiewicza Ikar i porównaj postać mitologicznego bohatera z osobą „Michasia”.

Bibliografia:
1. Ingo F. Walter, Rainer Metzger, Marc Chagall 1887-1985,. Malarstwo jak poezja, tł. E. Wanet, wydawnictwo Edipresse Polska, Warszawa 2005.
2. Phillippe, Francouise Roberts – Jones, Pieter Bruegel Starszy, Warszawa 2004.
3. Krzysztof Giersztal, Czytanie obrazów. Jak tego uczyć i po co?, [w:] Język polski w Gimnazjum, wyd. Pedagogiczne ZNP, nr 1 2002/ 2003, Kielce 2002.
4. Barbara Guzik, Wanda Miętka, Marc Chagall- wędrowiec wśród różnych światów, [w:] Polonistyka, nr 3 1998.
5. Barbara Dyduch, Obraz jako przkaz w kształceniu polonistycznym, [w:] Język polski w szkole dla klas IV- VIII, z. 2 1996-1997.
6. Zbliżenie : literatura, historia, obraz, mit...,pod red. Aliny Kowalczykowej, Warszawa 1998.