Charakterystyka podstawy programowej wychowania przedszkolnego pod kątem kształcenia literackiego

Charakterystyka podstawy programowej wychowania przedszkolnego pod kątem kształcenia literackiego.

Kształcenie literackie w przedszkolu oparte jest głównie na treściach w których granica pomiędzy gatunkami i rodzajami literackimi jest stosunkowo niejasna i zatarta . Przeplatająca się poezja z prozą, czy też humor zawarty w napięciach dramatycznych historii to znak rozpoznawczy książek wykorzystywanych w podstawie programowej wychowania przedszkolnego .
Gatunkiem literackim z którym dziecko ma największy kontakt w trakcie swojej edukacji przedszkolnej jest baśń . Uprzywilejowanymi historiami są te odwołująca się do animizmu, czyli poglądu według którego przedmioty nieożywione lub zwierzęta posiadają duszę . Tego typu opowieści wpisują się w wyobrażeniowy system myślenia dziecka w okresie wieku przedszkolnego oraz rozbudzają w nim wrażliwość na otaczający go świat .
Utwory dla najmłodszych skonstruowane są w taki sposób aby sprzyjały „integracji środków wyrazu, związanych z odbiorem przez dziecko tychże utworów” . Do cech charakteryzujących dziecięcą literaturę należy zaliczyć otwartość dzieła na interpretacje oraz stymulację pozawerbalnych form ekspresji.
Dzieło otwarte jest „propozycją możliwości interpretacyjnych tekstu ”, które może rozwijać się poprzez oddziaływanie na wyobraźnie i uczucia . Ma za zadanie ubogacić estetyczne przeżycia ale również pozostać w pamięci. Możliwość interpretowania tekstu na nowo daje okazję do wpisywania się danej historii w różne momenty życia człowieka. Z tego względu otwarte teksty literackie są tak chętnie stosowane w trakcie edukacji przedszkolnej . „Przez „dzieło” zaś rozumiem przedmiot o takich właściwościach strukturalnych, które wprawdzie pozwalają na różnorodne interpretacje dokonywane z coraz to nowych punktów widzenia, ale zarazem je harmonizują” .
Ze względu na fakt, iż dziecko w wieku przedszkolnym chłonie wszystkie formy sztuki, a jego psychika wrażliwa jest szczególnie na literaturę, książka stanowi źródło wrażeń, wzruszeń i przeżyć. Teksty literackie rozwijają osobowość, zainteresowania, uczą ojczystej mowy, a także ubogacają treści programowe . „Obcowanie z książką to poszerzenie słownictwa, rozwój osobowości dziecka, nauka kulturalnego spędzania czasu, wyciszenie, rozwijanie zainteresowań, a przede wszystkim rozwijanie dziecięcej wyobraźni, przeżywanie fantastycznych przygód, tworzenie własnych obrazów czytanego słowa, czego nie może dać dziecku ani telewizja, ani komputer” .
„Dawno, dawno temu, za górami, za lasami...” właśnie w ten oto sposób bardzo często zaczynają się baśniowe historie, opowiadane dzieciom w przedszkolu . Taki typ literatury wyobrażeniowej ma za zadanie ukształtować postawy moralne oraz uczucia dziecka, przy okazji poszerzając jego wiedzę o świecie, ludziach i ich charakterach .
Baśnie takie jak „Królewna Śnieżka i siedmiu krasnoludków”, czy „Kopciuszek” są znane na całym świecie. Jednak w polskiej kulturze i dorobku można znaleźć wiele rodzimych baśniowych historii m.in. o Szewczyku Dratewce, Bazyliszku, Babie Jadze . Baśniowy świat, podobnie jak dziecięcy rządzi się własnymi prawami. Nie ma w nim realistycznych zależności, gdyż w wyobraźnie dziecięcej niemal wszystko jest możliwe .
Baśniowe śledzenie wątków jest niejako treningiem dla wyobraźni dziecka, a także okazją do poznania jego obaw i problemów. Spotykane w baśniach motywy takie jak matczyna miłość czy rodzinne uczucia są dziecku niezwykle bliskie . Poprzez mnogość środków artystycznych zastosowanych w baśniach, dziecko samoistnie wprowadza się w świat sztuki . Motywuje się również do tego, aby czerpać i przyswajać wiedzę tak jak robią to baśniowi bohaterowie przy jednoczesnym uświadomieniu sobie, że wiele już potrafi i umie .
Książki skierowane do przedszkolaków powinny odznaczać się również walorami artystycznymi . Do rzeczy ubogacających książkową historię zaliczamy różnego rodzaju obrazki i ilustracje. Ponieważ książka skierowana do dziecka jest przedmiotem percepcji wizualnej, w takim układzie grafika jak i tekst powinny stanowić jedną całość i być dla siebie wzajemnym uzupełnieniem . „Wybrane bajki i baśnie wraz z ilustracjami wnoszą do zabaw i zajęć dzieci wartościowe przeżycia i treści wychowawcze. Nauczycielka z ich pomocą może realizować niektóre zadania wychowawcze, może poprzez nie wpływać na kształtowanie dziecięcych wyobrażeń, uczuć i postaw moralnych, wplatając w codzienność przedszkola element tak lubianej przez dzieci bajkowej przygody” .
Literatura dobrana do przedszkolaków oprócz otwartej formy powinna także rozśmieszać dziecko . Komizm zawarty w historiach skierowanych do dzieci, uczy „zachowania równowagi w zmieniających się okolicznościach, pomaga w wartościowaniu zjawisk, uczy selekcjonowania rzeczy wielkich i małych” .
Ważnymi czynnikami w doborze lektur dla dzieci w wieku przedszkolnym są tzw. kryteria doboru gatunków literackich. Należą do nich kryterium pragmatyczne odnoszące się do dostępności danego gatunku literackiego, kryterium estetyczne polegające na atrakcyjności tekstu dla ucznia, kryterium poznawcze, czyli teksty mające na celu przekazać wiedzę o kulturze jak i rzeczywistości, kryterium gatunkowe bazujące na doborze odpowiedniego dla dziecka gatunku literackiego, kryterium potrzeb wychowawczych i edukacyjnych jak i kryterium rozwijania zdolności poznawczych takich jak pamięć czy logiczne myślenie .
Edukacja literacka w przedszkolu opiera się na humorystycznych utworach wierszowanych Jana Brzechwy, Jerzego Kerna, Juliana Tuwima, Czesława Janczarskiego czy Wandy Chotomskiej . Humor oraz dowcip zawarty np. w Słoniu Trombalskim, czy w wierszu zatytułowanym Okulary, stanowią bardzo cenną pomoc w pracy wychowawczej nauczyciela.
Dzieci w wieku przedszkolnym mają bardzo rozbudowaną wrażliwość językową . Ciekawią je onomatopeje, czyli wyrażenia dźwiękonaśladowcze. Julian Tuwim i jego wiersze dla dzieci od lat cieszą się popularnością i są chętnie wykorzystywane w nauczaniu przedszkolnym przez nauczycieli. Głosy zwierząt, lub ptaków w wierszu Ptasie Radio, odgłosy wydawane przez różne pojazdy w Lokomotywie, czy też nazwiska bohaterów brzmiące niecodziennie, jak w wierszu O Panu Tralalińskim, bawią dzieci poprzez swój rytm, melodię i powtórzenia . „W Śpiewowicach, pięknym mieście, na ulicy Wesolińskiej mieszka sobie słynny śpiewak, Pan Tralisław Tralaliński. Jego żona - Tralalona, jego córka - Tralalurka, jego synek - Tralalinek, jego piesek - Tralalesek. No a kotek? Jest i kotek, kotek zwie się Tralalotek. Oprócz tego jest papużka, bardzo śmieszna Tralaluszka” .
Dziecko tekst literacki odczytuje pośrednio, za sprawą różnych sposobów czytania i recytacji utworu . Zadaniem nauczyciela w kształtowaniu literackim przedszkolaków jest dobór i przekazanie treści, które będą dostosowane do aktualnie przeżywanych przez dzieci życiowych doświadczeń . Również sposób jak i miejsce czytania ma wpływ na odbiór literatury przez dziecko.
Dla dzieci w wieku trzech do pięciu lat podczas słuchania historii ważne jest również jej zwizualizowanie . Przez poprawne zaprezentowanie obrazkowe danej opowieści dziecko lepiej ją przyswaja oraz zapamiętuje szczegóły . Ilustracje są również pomocne w momencie gdy dziecko nie do końca jeszcze rozumie poszczególne słowa, a obrazowe przedstawienie ułatwia mu ich interpretacje, gdyż w przeciwieństwie do tekstu, obrazy w książkach odczytywane są bezpośrednio . Wpływ mają także osobiste upodobania i zainteresowania dziecka, oraz ciekowość dotycząca barw, kształtów, postaci itp. Pięknie zilustrowane książki są przez dzieci chętniej oglądane, a także stanowią już pewną wartość materialną.
Zacieśnienie osobistego kontaktu dziecka z książką jest ważne dla jego edukacji literackiej. Z tego względu istotne jest aby w przedszkolach tworzone były tzw. kąciki książki, zapewniające obieg utworów literackich wśród wychowanków . Takie miejsce rozbudza u dzieci zainteresowanie utworami literackimi, a także przyzwyczaja do samodzielnego kontaktu z książką i literaturą .
Przedszkolna czytelnia rozwija także aktywność dziecięcą. Podczas wymiany książek na półkach zostają uwzględnione ich indywidualne upodobania i zainteresowania.