Samoocena ucznia i jej związek z osiągnięciami szkolnymi

Samoocena jest jedną z form świadomości siebie samego. Definiuje się ją jako: zespół opinii, które jednostka odnosi do własnej osoby (Z Zaborowski, 1965; L. Niebrzydowski, 1989; Z.Skorny, 1978), system ocen posiadanych przez jednostkę (J. Reykowski, 1966), trwały system przekonań o własnych możliwościach (Z.Trzebiński, 1978).
Przedmiotem samooceny są:
• warunki fizyczne (uroda, zdrowie, sprawność fizyczna),
• warunki psychiczne (sprawność intelektualna, umiejętności, uzdolnienia), • warunki społeczne (sytuacja rodzinna, prestiż w grupie, sytuacja zawodowa).
Nasze opinie na temat owych warunków mogą pochodzić z różnych źródeł.Pierwszym z nich jest porównywanie ,ja realnego" z ,ja idealnym", czyli obrazu rzeczywistego własnej osoby z tym, jaki jednostka chciałaby posiadać.
Innymi źródłami są porównania jednostki z innymi ludźmi, oraz ich bezpośrednie opinie dotyczące tej osoby.

Kształtowanie się samooceny

Pojawienie się samooceny poprzedzone jest obserwacją i ocenianiem osób z
najbliższego otoczenia. Na tej podstawie jednostka wyróżnia swoje ,ja" od
„nie ja". Wówczas dostrzega swoje zewnętrzne i wewnętrzne cechy, a porównanie z innymi dostarcza danych do krytycznej oceny samego siebie. Ta samoocena, charakterystyczna dla osób między 11-13 rokiem życia ma charakter sytuacyjny i powierzchowny. Dotyczy raczej cech zewnętrznych, mało w niej komponentu intelektualnego. Wyższy etap rozwoju świadomości przypada na średni wiek szkolny (11-15 rok życia). Samoocena staje się opinią pogłębioną, gdyż w wyniku wystarczająco już rozwiniętego myślenia pojęciowego, analizowania swoich dodatnich i ujemnych stron osobowości, oraz nabytych w drodze interakcji społecznych zasobu doświadczeń życiowych dochodzi do pełniejszego zrozumienia i oceny samego siebie. Mniej więcej od 14-15 roku życia samoocena nabiera cech oceny dojrzałej, gdyż dorastający młodzi ludzie zaczynają uświadamiać sobie i przeżywać własną odrębność, niezależność sądów na swój temat od osób dorosłych, gdyż sami krytycznie potrafią spojrzeć na siebie. Zdaniem niektórych psychologów proces kształtowania się samooceny u zdrowej dorosłej osoby trwa całe życie. (H.Kulas, 1986; L.Niebrzydowski, 1976) Trzeba także pamiętać, że poziom samooceny nie jest czymś stałym i może ulegać wahaniom w zależności od wieku, zdobytych doświadczeń, odnoszonych sukcesów lub ponoszonych niepowodzeń. (L.Niebrzydowski, 1989)

Rodzaje samooceny

Pojęcie samooceny odnosi się zwykle do pojedynczych cech własnej osoby.
Jednak te pojedyncze oceny w toku życiowych doświadczeń ulegają uogólnieniu i wówczas powstaje samoocena globalna. Nie jest ona sumą, ani wypadkową samoocen szczegółowych, nie jest ona także tożsama z żadną z nich. Rzadko bowiem bywa tak, że człowiek ocenia siebie jednakowo pod wszystkimi względami, częściej zdarza się, że jego sąd o sobie jest zróżnicowany. O tym zaś jaki poziom przyjmuje samoocena globalna decyduje poziom samooceny w tych wymiarach, które człowiek uważa za najważniejsze. (I.Borzym, 1979)
Samoocena może być zróżnicowana ze względu na:
• jej poziom - mówimy wówczas o samoocenie wysokiej lub niskiej;
• wartość - samoocena negatywna lub pozytywna;
• trwałość - samoocena stabilna lub niestabilna;
• pewność sądów człowieka na swój temat - samoocena pewna lub zagrożona;
• trafność samooceny z faktycznymi możliwościami podmiotu - adekwatna lub nieadekwatna; (H.Kulas, 1986)

Człowiek o samoocenie wysokiej to taki, który oczekuje, że może wykonać trudna zadanie, osiągać cele dla innych niedostępne. W przeciwieństwie do niego jednostka o niskiej samoocenie nie wierzy w swoje możliwości. Ludzie o niestabilnej samoocenie wahają się często co do swoich aspiracji, często też zmieniają opinie o sobie samym. Jednego dnia ta opinia może być bardzo wysoka: człowiek wyobraża sobie, że potrafi wiele osiągnąć.
Innego dnia przeciwnie, uważa, że do niczego się nie nadaje. (J.Reykowski,
1966) W opozycji do samooceny niestabilnej przez samoocenę stabilną będziemy
rozumieli względnie stały system opinii i sądów jednostki, która nie ulega gwałtownym i nieoczekiwanym zmianom. Może on występować w różnych postaciach - u jednych osób jako samoocena adekwatna, a u innych zaś jako nieadekwatna. Samoocena adekwatna to taka, która odpowiada rzeczywistym możliwościom jednostki. Nieadekwatność samooceny występuje w dwóch głównych formach. Jedna, częstsza, wyraża się w tendencji do ustawienia poziomu aspiracji wyraźnie poniżej swoich możliwości (samoocena zaniżona), osoby takie nie doceniają swoich zdolności, czy swojej społecznej atrakcyjności, myślą o moralnej wartości swoich czynów niżej, niż one na to zasługują, spodziewają się od innych ludzi mniej, niż jest to uzasadnione. (L.Niebrzydowski, 1974) Druga polega na tendencji do umieszczania poziomu aspiracji powyżej swoich możliwości (samoocena zawyżona). Z pozoru może się wydawać, że każdy myśli o sobie dobrze, ale to nie jest prawdą. Są bowiem ludzie, którzy mają głęboko utrwalone przekonanie o swojej bezwartościowości - mają negatywną ocenę samego siebie. To czy człowiek ocenia siebie źle czy dobrze zależy od tego w jakim stopniu to, co czyni jest w zgodzie z jego tzw. „idealnym obrazem własnej osoby". Są ludzie u których ten obraz jest przesadny, toteż nigdy nie potrafią mu dorównać. Dlatego są ciągle z siebie niezadowoleni, ciągle mają poczucie, że nie robią tego, co powinni i nie tak, jak powinni. (J.Reykowski, 1966) Samoocena bywa zagrożona, gdy człowiek nie jest wystarczająco pewien swojej wartości. Gdy jego przekonania na swój temat nie są wystarczająco ugruntowane.

Funkcje samooceny

Wyżej wymienione rodzaje samooceny implikują jej funkcje. Zdaniem A.Spirkina „bez samooceny niemożliwe byłoby ani określenie swojej własnej istoty, ani też wyodrębnienie siebie ze środowiska". (L.Niebrzydowski 1974)
Zatem przez psychologów powszechnie uważana jest za ważny mechanizm regulacyjny. Zasadnicza funkcja regulacyjna samooceny polega na tym, że stwarza ona wewnętrzny system odniesienia dla działań jednostki i napływających informacji oraz interpretowania nowych doświadczeń w taki sposób, aby były one zgodne z tym, co ona sama o sobie sądzi. Z pośród wielu informacji docierających do świadomości człowieka zostają dopuszczone tylko te, które są zgodne lub dadzą się pogodzić z jego sądem o sobie. Samoocena spełnia rolę filtru selekcyjnego - informacje niezgodne z sądami jednostki o sobie nie są przyswajane i ulegają wyparciu. Reasumując samoocena wpływa na
: stosunek do trudności, do podejmowanych zadań pobudzając lub hamując aktywność, ustalając poziom aspiracji i motywacji. (H.Kulas, 1983)

Samoocena a osiągnięcia szkolne

Samoocena ucznia ma niebagatelny wpływ na osiągnięcia szkolne. Związek tych dwóch pojęć wynika z roli, jaką samoocena, jako składnikosobowości pełni w zachowaniu człowieka. Każdy uczeń ma bowiem pewien subiektywny system ocen, dotyczących własnej osoby w oparciu, o który funkcjonuje w szkole, za pomocą którego określa na co go stać, jakiego rodzaju wysiłki jest w stanie podejmować. Mechanizm samoocena -osiągnięcia szkolne jest bardzo złożony, bowiem nie istnieje on niezależnie, lecz funkcjonuje w ramach szerszych zależności, to jest m.in. w ramach określonej struktury osobowości jednostki. Zatem jest związany z jej doświadczeniami szkolnymi i życiowymi, jej stosunkiem do zdobywania wiedzy itp. Między samooceną a wynikami w nauce istnieje wzajemny związek przyczynowy obu tych zmiennych tzn., że wyniki w nauce wpływają na samoocenę i odwrotnie samoocena ma wpływ na osiągnięcia szkolne. (H.Kulas, 1984) Wiele badań empirycznych poświęcono temu zagadnieniu wśród badaczy amerykańskich, jak i polskich: np. badania przeprowadzone przez W.Brookovera, S.Thomasa, A.Pattersona na 1050 uczniach klas VII. Na podstawie uzyskanych wyników autorzy ustalili istotną pozytywną zależność pomiędzy oceną własnych możliwości a średnią ocen szkolnych (0,57). W drugiej fazie swoich badań nad omawianymi wyżej zmiennymi autorzy ustalili, że ocena samego siebie w zakresie zdolności jest istotnym czynnikiem osiągnięć szkolnych na wszystkich badanych przez nich poziomach nauczania, tj. od VII do X klasy włącznie. W trzeciej fazie tego badania zebrano tych samych uczniów. Byli już wówczas uczniami klasy XI i XII.
Korelacja między oceną własnych zdolności a średnią ocen, która przez sześć lat zawierała się w przedziale 0,48 do 0,63 spadła poniżej 0,5 wśród chłopców z klasy XII, ale pozostała nadal istotna. Wyniki tych badań są dosyć ważne, gdyż po pierwsze wskazują korelację samooceny i osiągnięć szkolnych, i to na przestrzeni długiego okresu czasu, po drugie siła wzajemnego związku między tymi zmiennymi nie wykazuje w dużych odchyleń w czasie (H.Kulas, 1986).

Także badania na gruncie polskim wykazują zależność samooceny i wyników w nauce. L.Niebrzydowski (1976) na podstawie rezultatów swoich badań wykazał, że 40% uczniów z samooceną adekwatną uzyskuje co najmniej oceny dobre, zaś badani z samooceną zaniżoną zdolni są do podobnych osiągnięć tylko w 25%. Natomiast badania H.Kulasa (1989) prowadzone wśród młodzieży licealnej wykazały, że najwyższym poziomem osiągnięć szkolnych charakteryzują się badani o wysokiej samoocenie. Można zatem stwierdzić, że im wyższy poziom samooceny tym więcej uczniów jest dobrze przystosowanych pod względem uzyskiwanych wyników w nauce.
Zatem ważne jest, aby wychowawca klasy umiał ocenić poziom samooceny swoich uczniów. Porównanie jej poziomu z osiągnięciami uczniów pozwolą mu określić związek niskich lub wysokich osiągnięć szkolnych z odpowiednim poziomem samooceny. Następnie może on zastosować różne metody celem podwyższanie samooceny swoich uczniów.

W jaki sposób zbadać poziom samooceny uczniów?

Do badania samooceny uczniów można wybrać narzędzie opracowane przez polskiego psychologa Leona Niebrzydowskiego: „Kwestionariusz do badania samooceny”. Składa się ono z listy przymiotników obejmujących 24 cechy dodatnie i 23 cechy ujemne. Dotyczą one różnych sfer osobowości, najogólniej można je usystematyzować w cztery kategorie:
- cechy wolicjonalno-motywacyjne;
- cechy społeczno-moralne;
- cechy intelektualno-poznawcze;
- cechy dotyczące wyglądu zewnętrznego.
Zostały one wybrane z wcześniej przeprowadzonych, wolnych wypracowań uczniowskich na dwa tematy:
1. „Pod jakimi względami podobam się sobie?"
2. „Pod jakimi względami nie podobam się sobie?"
Nie chciano przyjmować dowolnej liczby przymiotników, opierając się na opiniach H.Bertleina utrzymującego, że: „najbardziej wiarygodnych danych na temat świadomości siebie samego należy szukać przede wszystkim zwracając się po nie do badanych."(L.Niebrzydowski, 1976), uznano, że przydatnym do omawianego tematu źródłem wiedzy mogą być wypracowania
uczniowskie, z których w dalszej fazie konstrukcyjnej narzędzia wyłonione zostały prezentowane w nim cechy (Aneks 1). Uczniowie otrzymują narzędzie w postaci dwóch tabelek. Ich zadaniem jest zastanowienie się, czy i w jakim stopniu, występują u nich podane cechy. Stopień nasilenia danej cechy zaznaczają krzyżykiem w odpowiedniej rubryce:
- „w stopniu bardzo wysokim"
- „w stopniu średnim";
- „w stopniu małym";
- „wcale nie występuje".
Za każdą udzieloną odpowiedź, w zależności od tego w jakiej znajduje się ona rubryce uczeń otrzymuje określoną ilość punktów (kolejno w poszczególnych rubrykach 3,2,1,0). Ich suma pozwoliła określić poziom samooceny każdego z badanych. Jeśli przekroczyła ona 50 punktów, należy sądzić, że badanego cechuje samoocena zawyżona. Jeśli uzyskał sumę poniżej 20 punktów, można przypuszczać, że ocenia się on zbyt krytycznie, a tym samym ma samoocenę zaniżoną. Jeśli natomiast suma uzyskanych punktów waha się w granicach od 20 do 50, oznacza to, że jego samoocena znajduje się w normie. Po obliczeniu punktów dotyczących cech dodatnich należy z kolei przejść do obliczania punktów, odnoszących się do cech negatywnych.
Wartości odpowiedzi w poszczególnych rubrykach są te same, co w przypadku cech dodatnich, ale interpretacja wyników jest odwrotna. Jeśli badany uzyskał od 0 do 29 punktów, to należy przyjąć, że ma ocenę zawyżoną, jeśli zaś powyżej 50 punktów, to jest ona zaniżona. Norma waha się w granicach od 30 do 50 punktów. Skonstruowane przez L.Niebrzydowskiego narzędzie w postaci listy przymiotników pozwala uchwycić tzw. „obraz własnej osoby" z uwzględnieniem jej cech dodatnich i ujemnych, jednocześnie klasyfikuje ją do określonego poziomu samooceny: wysokiego, średniego bądź niskiego.

Osiągnięcia uczniów

Krokiem, który może posłużyć do określenia osiągnięć uczniów są ich oceny szkolne. Po zapoznaniu się z nimi oblicza się średnią ocen każdego z uczniów, wyłączając z obliczeń oceny z dwóch przedmiotów - religii i wychowania fizycznego (mając na uwadze to, że nie wszyscy uczniowie biorą udział w tych zajęciach). Biorąc pod uwagę średnią ocen można poklasyfikować uczniów na trzy grupy: z wysokimi, średnimi i niskimi postępami w nauce, według ustalonego kryterium:
- 4,6-5,0 i powyżej to wynik wysoki;
- 4,5-3,6 to wynik średni;
- 3,5-2,0 i poniżej to wynik niski.
Tak dokonana klasyfikacja jest pomocna w przeprowadzeniu procedury korelacyjnej wyszczególnionych w artykule zmiennych: tzn. przyglądając się wynikom uczniów i punktom uzyskanym w kwestionariuszu L. Niebrzydowskiego można porównując, u którego ucznia np. niska samoocena odpowiada słabym wynikom w nauce.
W ten sposób uwidaczniają się uczniowie, którym wychowawca klasy może na różne sposoby pomóc.
Na forum klasy uczniowie ci mogą otrzymywać zadania wymagające od nich działań, które okażą się potrzebne wszystkim członkom zespołu klasowego. Ważne, aby za ich wykonanie byli chwaleni, gdyż wzmocni to ich poczucie wartości i wpłynie na bardziej pozytywny obraz siebie.
Należy także podjąć rozmowę z rodzicami tych dzieci, aby w domu stosowali oni często różnego rodzaju pochwały oraz nagrody za ich drobne osiągnięcia.
Współpraca pomiędzy podmiotami: wychowawca – rodzice – uczniowie mająca na celu podnoszenie samooceny ucznia z pewnością pomoże dzieciom lepiej się uczyć, zgodnie z przesłaniem: „każde dziecko jest dobre na miarę swoich możliwości’ (A. Maciarz, 1996)


ANEKS 1
Kwestionariusz do badania samooceny L.Niebrzydowskiego.
Masz przed sobą zestawienia przymiotników określających różne, dodatnie i ujemne, cechy osobowości. Przeczytaj je uważnie i zastanów się, czy i w jakim stopniu cechy te występują u ciebie. Stopień nasilenia danej cechy zaznacz krzyżykiem w odpowiedniej rubryce.
l.p. Cechy pozytywne Cecha ta występuje u mnie w stopniu
bardzo wysokim średnim małym wcale nie występuje
1. Jestem prawdomówny
2. Jestem słowny
3. Jestem koleżeński
4. Jestem uprzejmy
5. Jestem sprawiedliwy
6. Jestem wyrozumiały
7. Jestem zdolny
8. Jestem punktualny
9. Jestem ambitny
10. Jestem silny fizycznie
11. Jestem zdrowy
12. Jestem grzeczny
13. Jestem odpowiedzialny
14. Jestem skromny
15. Jestem stanowczy
16. Jestem samokrytyczny
17. Jestem oszczędny
18. Jestem pracowity
19. Jestem obowiązkowy
20. Jestem odważny
212223. Jestem sprawny fizycznieJestem zdyscyplinowanyJestem ładny
2333 Mam silną wolę
24 Jestem ładny


1-p. Cechy negatywne Cecha ta występuje u mnie w stopniu
bardzo wysokim średnim małym wcale nie występuje
1. Jestem leniwy
2. Jestem niedbały
3__ Jestem niesystematyczny
4. Jestem niesamodzielny
5. Jestem zręczny
6. Jestem chory
7. Jestem niezdarny
8, Jestem złośliwy
9. Jestem zarozumiały
10. Jestem roztargniony
11. Jestem zazdrosny
12. Jestem chciwy
13. Jestem wulgarny
14.15. Jestem niezdyscyplinowanyJestem agresywny
16. Jestem kłamliwy
17. Jestem nieśmiały
18. Jestem nerwowy
19. Jestem brzydki
20. Jestem niezadowolony
21. Jestem lekkomyślny
22. Jestem niesprawny fizycznie
23 Mam wady zmysłów