Metody gier i zabaw w edukacji wczesnoszkolnej

Przez metodę nauczania rozumie się na ogół celowo i systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniami, umożliwiający uczniom opanowanie wiedzy wraz z umiejętnością posługiwania się nią w praktyce, a także rozwijanie zdolności i zainteresowań poznawczych. Dobór metod nauczania uzależniony jest od wieku uczniów, charakterystycznych właściwości poszczególnych przedmiotów, celów i zadań pracy dydaktyczno wychowawczej, jak również od organizacji środków, którymi nauczyciel zamierza posłużyć się w czasie danej lekcji lub jednostki metodycznej. Nieracjonalne byłoby na przykład stosowanie metody wykładu w pracy z dziećmi rozpoczynającymi naukę w szkole.
Metody nauczania klasyfikowano różnorodnie i ten stan rzeczy utrzymuje się do dzisiaj. Interesujące nas metody gier i zabaw dydaktycznych zaliczone zostały do metod aktywizujących, które z kolei należą do grupy metod problemowych.
Należałoby jeszcze podjąć próbę dookreślenia definicji gry dydaktycznej i zabawy dydaktycznej.
Zabawa - to potocznie czynności cieszące kogoś, pozwalające przyjemnie spędzić czas. To działanie wykorzystywane dla własnej przyjemności, oparte na udziale wyobraźni tworzącej nową rzeczywistość. Choć rządzą nim reguły, których treść pochodzi głównie z życia społecznego, ma ono charakter twórczy i prowadzi do samodzielnego poznawania i przekształcania rzeczywistości.
Gra - natomiast jest odmianą zabawy, jest prowadzona według ściśle ustalonych reguł. Różni się od zabawy ograniczonością iluzji, a jej nastawienie na cel uwzględnia współzawodnictwo, walkę.
Aktywizację działalności poznawczej przez gry i zabawy dydaktyczne uznać należy jako ważny czynnik optymalizujący proces wychowania i nauczania wczesnoszkolnego. Najważniejsza rola gier i zabaw poznawczych polega na wzbudzaniu w dzieciach entuzjazmu i pozytywnych postaw do wykonywania zadań szkolnych.
Zabawy i gry dydaktyczne są opracowywane specjalnie dla celów poznawczych i przebiegają według określonych zasad, reguł. Zasady te określają zadania, które mają wykonać uczestnicy zabawy.
W okresie wczesnoszkolnym zabawy pełnią funkcje stymulujące poznawcze i społeczno- emocjonalne aktywności dzieci oraz funkcję terapeutyczną, zwłaszcza w odniesieniu do dzieci, u których stwierdza się opóźnienia i deficyty rozwojowe.
Różnorodne zadania - ćwiczenia realizowane w formie gier i zabaw dydaktycznych (ćwiczenia w mówieniu, pisaniu, liczeniu, obserwowaniu, eksperymencie) mogą stać się dla dzieci źródłem osiągania sukcesów i pożądanych wyników. W zabawie dydaktycznej występuje bowiem określona forma realizowania podanej informacji lub ćwiczenia w celu osiągnięcia odpowiedniego wyniku. Tym wynikiem, który dziecko pragnie osiągnąć może być np.: rozwiązanie krzyżówki, rebusu, szarady, łamigłówki, zagadki, konkursu, quizu, itp. Temu celowi służą też różnego rodzaju domina obrazkowo - wyrazowe, loteryjki, gry w karty logiczne, zabawy z tarczą liczbową lub literową itd. Przebieg tego rodzaju gier i zabaw dydaktycznych jest motywowany postawionym w regule gry i zabawy zadaniem poznawczym.
Przy pomocy zabaw aktywizują się u dziecka różne funkcje poznawcze, jak: odbiór i interpretacja danych zmysłowych, procesy myślenia, czyli tworzenia jednostek poznawczych w postaci schematów, obrazów umysłowych, symboli i pojęć oraz kształtowanie się operacji logicznych, wyjaśniania i oceny.
Aktywność dziecka w formie zabawy jest bardzo pomocna w rozwijaniu zdolności, dostrzegania znaczących elementów obserwowanych faktów i zdarzeń, wskazywaniu różnych zależności i związków przyczynowo - skutkowych. Podczas gier i zabaw dzieci przyswajają sobie różne reguły, zapamiętują je i stosują w odpowiednim momencie. Szczególne znaczenia ma dosłowne zapamiętywanie reguł, definicji i określeń. Dotyczy to zwłaszcza zapamiętywania trudnych i nie zawsze lubianych przez dzieci reguł gramatycznych, ortograficznych i matematycznych. Dzięki zabawie reguły te są przez dzieci lepiej zapamiętywane zgodnie z zasadą, że trwalej zapamiętuje się to, co jest bardziej interesujące i przyjemne. W uczeniu się przy pomocy zabaw wyzwalane są takie czynniki motywacyjne, jak pozytywne nastawienie na zapamiętywanie, zainteresowania pragnienia i emocje.
W uczeniu się przez zabawy występują wszystkie podstawowe elementy kształcenia wielostronnego, tj. uczenie się przez poznawanie, przeżywanie i działanie.
Jednym ze sposobów zachowania łączności metodyczno - organizacyjnej między wychowaniem przedszkolnym a wychowaniem i nauczaniem wczesnoszkolnym jest wykorzystanie zabawy jako jednej z form aktywności dziecka.
Istotne są jednak różnice między zabawami okresu przedszkolnego i szkolnego. Podstawowa zmiana polega na przejściu od zabaw z rozwiniętą sytuacją zabawową i ukrytymi w niej prawidłami do zabaw z jawnymi, coraz mniej zaznaczającymi się sytuacjami zabawowymi oraz do zabaw ze stopniowym usuwaniem akcesoriów.
Charakterystyczną cechą zabaw dydaktycznych dzieci w wieku wczesnoszkolnym jest element współpracy zespołowej. W tym okresie charakterystyczne są następujące grupy zabaw:
- zespołowe zabawy i gry ruchowe z prawidłami i elementami rywalizacji,
- zabawy konstrukcyjne, w których dominują czynności motoryczne,
- zespołowe zabawy tematyczne, tj. zabawy w role, dramatyzacje, inscenizacje, konkursy, quizy, zgaduj-zgadule, itp.,
- zespołowe zabawy i gry dydaktyczne opracowane specjalnie w celach poznawczych, tj. rozwiązywania założonych w nich zadań i czynności poznawczych, np. różnego rodzaju loteryjki, układanki, rebusy, krzyżówki, zagadki i gry stolikowe typu domino, warcaby, karty logiczne itp.

W nauczaniu i wychowaniu najważniejszą rolę spełniają gry i zabawy tematyczne i dydaktyczne, zwane inaczej poznawczymi. W zabawach poznawczych uczniowie muszą operować wiedzą o rzeczach, zjawiskach, prawidłowościach otaczającej rzeczywistości, która potrzebna jest do wykonania konkretnych zadań. Gry i zabawy tematyczne oraz dydaktyczne pełnią również określone funkcje kształcące. Polegają one głównie na doskonaleniu i rozwijaniu procesów i zdolności orientacyjno - poznawczych uczniów, zwłaszcza ich mowy i myślenia. W uczeniu się przy pomocy zabaw poznawczych rozwijają się procesy percepcyjno - motoryczne, spostrzegawczość i wyobraźnia, uwaga, pamięć i procesy umysłowe, takie jak analiza, synteza, porównywanie, abstrahowanie, uogólnianie itd. W zabawach ujawniają się wiadomości i twórcza fantazja, istnieją możliwości zdobywania umiejętności i nawyków niezbędnych do uczenia się w szkole, a w przyszłości także w pracy. Główna rola zabaw tematycznych i poznawczych polega jednak na wzbudzaniu i wzmaganiu wewnętrznej chęci do wykonywania zadań szkolnych i odpowiadających im czynności uczenia się. Dzięki zespołowemu charakterowi zabawy służą też kształtowaniu poczucia odpowiedzialności za wykonane zadania, sprzyjają rozwijaniu takich cech charakteru, jak: wola, wytrwałość w osiąganiu celów, umiejętność pracy, współpracy i współdziałania w zespole i dla zespołu. Wzajemne interakcje między członkami grupy biorącymi udział w zabawie powodują wzrost aktywności indywidualnej i zespołowej- Biorąc pod uwagę wymienione funkcje społeczno - wychowawcze możemy stwierdzić, że zabawy tematyczne oraz dydaktyczne stanowią ważny środek wiodący do ukształtowania odpowiednich postaw i nastawień wobec nauki, wobec pracy innych osób, wobec otaczającej rzeczywistości społeczno - przyrodniczej.
Wychowanie i nauczanie za pomocą zabaw powinno być wychowaniem do nauki i pracy. Droga od zabawy do nauki i pracy prowadzi od konieczności, którą zabawa czyni czymś pożądanym, do konieczności w pełni uświadomionej. W uczeniu się przez zabawę występuje akt syntezy między zabawą i uczeniem się. Synteza ta polega na wprowadzaniu do samej zabawy elementów uczenia się, takich jak: antycypacja, czyli oczekiwanie na powodzenie, wykrycie problemu, ułożenie planu działania i ocena wyników działania.
W strukturze zabaw należy wyróżnić: fabułę, albo treść zakres, różnorodność i charakter czynności wykonywanych podczas zabawy, wzajemny stosunek jej uczestników, różnorodność ról i obowiązków, złożoność i treść prawideł. W młodszym wieku szkolnym główne zainteresowanie wywołuje organizacyjna strona zabaw, ich reguły określające możliwość odegrania określonej roli lub wykonania zadania. Znając strukturę i właściwości różnych zabaw nauczyciel powinien wybierać takie, które najbardziej odpowiadają właściwościom i zainteresowaniom dzieci, jak również specyfice nauczanych treści.

Dla efektywnej realizacji zadań dydaktyczno - wychowawczych okresu wczesnoszkolnego nie jest obojętne, jakiego rodzaju zadania stawia się uczniom i jakie są właściwości sytuacji, w których te zadania są wykonywane.
Można wyodrębnić trzy grupy zadań poznawczych stanowiących jednocześnie podstawę dokonania adekwatnej klasyfikacji zabaw do takich kategorii kształcenia jak: kształcenie językowe, matematyczne i społeczno - przyrodnicze.
Można więc wyodrębnić na tej podstawie trzy główne grupy zabaw i gier dydaktycznych przydatnych w realizacji procesu dydaktyczno-wychowawczego klas I- III. Jako pierwszą można wymienić grupę zabaw rozwijających umiejętności językowe i językoznawcze. Drugą grupę stanowią zabawy ułatwiające zdobywanie spostrzeżeń i informacji o różnych elementach środowiska społeczno-przyrodniczego. Trzecia grupa obejmuje zabawy kształtujące orientację w stosunkach przestrzennych, wielkościowych i czasowych oraz podstawowe pojęcia i umiejętności matematyczne.

Najwięcej informacji podano w tym referacie na temat gier i zabaw dydaktycznych, ponieważ pełnią one bardzo ważne rolę w procesie kształcenia i nauczania. Wcześniej jednak wspominane zabawy tematyczne, konstrukcyjne i ruchowe również są stosowane w edukacji wczesnoszkolnej, należy więc je w skrócie scharakteryzować.

Zabawy i gry tematyczne tj. twórcze zabawy w role posiadające w sobie pierwiastek iluzji i fikcji charakteryzują się odtwarzaniem przez dzieci życia i pracy ludzi dorosłych. Czynności i sytuacje zabawowe łączą się w łańcuchy tematyczne; często dochodzi do mieszania się obiektywnej rzeczywistości ze światem fantazji Zabawy te przygotowują do percepcji przedstawień teatralnych, filmów i twórczego czytania.
Zabawy konstrukcyjne polegają na wytwarzaniu przedmiotów, obiektów z różnorodnych materiałów bądź gotowych elementów (klocki Lego). Rozwijają zdolności manualne, twórcze myślenie, wytrwałość, przygotowują do świadomego przekształcania rzeczywistości.
Zabawy i gry ruchowe wiążą się z wykonywaniem ruchów, głównie lokomocyjnych, wymagających szybkości, zręczności i wysiłku. Zaspokajają „głód" ruchu, zapewniają harmonijny rozwój fizyczny, wdrażają do czynnego wypoczynku. Gry ruchowe uczą współdziałania i szlachetnej rywalizacji.

Rozwój techniki spowodował, iż obok działalności zabawowej o czynnym charakterze, opartej na personalnych kontaktach między partnerami, pojawiła się rozrywka masowa. Polega ona na percepcji fabuł, fikcji, wydarzeń informacji, przy czym kontakt między nadawcą i odbiorcami utrzymywany jest za pośrednictwem mediów technicznych. Ostatnio dynamicznie rozwija się nowa odmiana gier, stosowanych zarówno dla celów edukacyjnych, jak i rozrywkowych. Są to gry komputerowe, w których czynnikiem motywującym jest element współzawodnictwa (rozgrywka z partnerem lub z komputerem).

W podsumowaniu stwierdzić można, że zabawa, wnosząc do procesu kształcenia i wychowania pierwiastek swobody i twórczości, uatrakcyjnia go i intensyfikuje. Pełniąc rolę wspomagającą, integruje nauczanie i wychowanie oraz procesy poznawania, przeżywania i działania uczących się. Wywołuje napięcie emocjonalne, które podtrzymuje ich dążenia, podnosi motywację i skuteczność uczenia się. Zabawa jest jedną z głównych form działalności człowieka, obok nauki i pracy. Towarzyszy zatem człowiekowi przez całe życie - od kolebki do śmierci. Zadaniem edukacji jest stopniowe przekształcanie dziecięcej działalności zabawowej w zdolność wartościowego spędzania wolnego czasu przez dojrzałego człowieka. Zabawa ma ostatecznie na celu dostarczyć nie tylko przyjemności człowiekowi, lecz także zapewnić mu równowagę i harmonię ze światem.

Bibliografia:
1. Wanda Hemmerling: „ Zabawy w nauczaniu początkowym ".
2. Wincenty Okoń: „ Zabawa a rzeczywistość ".
3. Jan Huizinga: „ Homo ludens”
4. Krzysztof Kruszewski: „Sztuka nauczania. Czynności nauczyciela”