Program "W krainie bajek"

Program "W krainie bajek"

Spis treści
1. Wstęp........................................ 2
2. Wpływ bajkoterapii na rozwój dziecka
z niepełnosprawnością intelektualną........................................ 4
3. Założenia programowe........................................ 6
4. Cele programu........................................ 7
5. Metody i formy pracy........................................ . 8
6. Przewidywane osiągnięcia uczniów........................................10
7. Ewaluacja........................................ 11
8. Bibliografia........................................ 12

1. Wstęp
Biblioterapia (bajkoterapia), inaczej zwana terapią czytelniczą, jest metodą szeroko dziś rozpowszechnioną w krajach zachodnich, a także coraz bardziej obecnie w Polsce. Biblioterapia jest zamierzonym działaniem korzystania z książki lub materiałów niedrukowanych (obrazów, filmów, itp.), prowadzących do realizacji celów rewalidacyjnych, resocjalizacyjnych, profilaktycznych i ogólnorozwojowych. Takim celem może być zarówno akceptacja własnej niepełnosprawności, jak i podjęcie akcji kompensacyjnej, akceptacja dziecka upośledzonego przez rodziców, kolegów, itp. Koniecznym elementem biblioterapii jest międzyosobowy kontakt indywidualny (biblioterapeuty z jedną osobą), bądź grupowy.
M. Molicka wyróżniamy 3 rodzaje bajek terapeutycznych:
● relaksacyjne – których głównym celem jest uspokojenie dziecka, zwłaszcza na podstawie wizualizacji (powinna być stosowana przez specjalistów),
● psychoedukacyjne - której celem jest wprowadzenie zmian w zachowaniu dziecka, czyli rozszerzenie możliwego repertuaru zachowań. Bohater bajki ma problem podobny do tego, który przeżywa dziecko; zdobywa ono doświadczenie poprzez świat bajkowy, gdzie uczy się, jakie wzory zachowania należy zastosować, rozszerza swoją samoświadomość, co sprzyja uczeniu się zachowania w sytuacji trudnej. Mają też za zadanie uwrażliwiać dzieci na problemy innych. Bajki psychoedukacyjne powinny zawsze zostać opracowane, co nie znaczy wyjaśnione. Po ich przeczytaniu należałoby zachęcić uczniów do narysowania ilustracji, uzewnętrznienia emocji, porozmawiania o tym, co czuli bohaterowie bajek, nieraz należałoby też odnieść się do doświadczeń osobistych. Nie należy narzucać dzieciom interpretacji. One same muszą bajkę zinterpretować i wówczas dla nich dopiero nabierze znaczenia osobistego, bo będzie ich własnym odkryciem.
● psychoterapeutyczne, których celem jest redukcja lęku powstałego w wyniku negatywnego doświadczenia, czy też na skutek niewłaściwej stymulacji wyobraźni oraz niezaspokojonych potrzeb.
Dziś o terapeutycznych możliwościach literatury nie trzeba przekonywać. Istotne jest natomiast jak wykorzystywać utwór literacki, aby jego oddziaływanie było skuteczne? Jak pracować z dziećmi i młodzieżą niepełnosprawną intelektualnie? Jakie stosować materiały czytelnicze, jakie stawiać cele? Celem zasadniczym w pracy biblioterapeutycznej z dziećmi upośledzonymi umysłowo w stopniu głębokim jest kształtowanie właściwych postaw. Postawa jest trwałą oceną – pozytywną lub negatywną – ludzi, obiektów i idei. Postawa jest pozytywną lub negatywną reakcją na coś. Przedmiotem postaw mogą być osoby i grupy społeczne, własna osoba, bądź społeczne normy zwyczajowe i moralne. Celem pracy terapeutycznej z uczniami upośledzonymi intelektualnie jest kształtowanie postawy pozytywnej, czyli wzmocnienie własnej wartości i pozytywnego nastawienia do siebie
i innych. Praca czytelnicza z uczniami głęboko upośledzonymi jest specyficzna i nie można wobec nich stosować typowej metodyki czytelnictwa. Ich cechy rozwojowe nie pozwalają na indywidualne czytanie książek. Aktywizacja uczniów odbywa się zatem poprzez słuchanie tekstu czytanego przez nauczyciela, słuchanie bajek muzycznych, oglądanie filmów DVD. Dobierane teksty muszą być krótkie, interesujące, oddziaływujące wielozmysłowo. Tekst literacki jest punktem wyjścia wyzwalającym aktywność uczniów. W innych działaniach wykorzystuje się techniki plastyczne, pedagogikę zabawy, dramę, prezentacje multimedialne, taniec. Aby ożywić zainteresowanie dzieci tekstem wykorzystuje się ilustracje, historyjki obrazkowe, inscenizacje fragmentów bajek, zabawy z teatrem cieni, testy sprawdzające zapamiętaną treść. Nawet dzieci niemówiące o obniżonej sprawności motorycznej znajdują wiele przyjemności w słuchaniu. Zadowolenie przynosi im sama melodia i rytmika mowy dorosłej osoby, możliwość rozumienia poszczególnych wyrazów czy zwrotów, a duża ilość słownictwa stymuluje rozwój ich mowy i myślenia.

2. Wpływ bajkoterapii na rozwój dziecka z niepełnosprawnością intelektualną
Niepełnosprawność intelektualna w stopniu głębokim stwarza uczniom wiele problemów utrudniających samodzielne i aktywne funkcjonowanie zarówno w środowisku domowym jak i szkolnym. Indywidualna i grupowa praca z uczniami o tak poważnych ograniczeniach zobowiązuje nauczyciela do ciągłego poszukiwania takich metod i form pracy, które umożliwią przede wszystkim wzajemny pozytywny kontakt nauczyciela
z uczniem, ułatwią zdobywanie wiedzy i doświadczeń o sobie samym, o środowisku społeczno - przyrodniczym oraz rozbudzą zainteresowania i zmotywują do dalszej pracy.
Kontakt z książką ma bardzo istotny wpływ na rozwój dziecka. Pomaga mu rozwijać wyobraźnię, zainteresowania i uzdolnienia, budzić ciekawość otaczającym go światem, poszerzać wiedzę. Książka pomaga kształtować zasady społeczno-moralne dziecka, budzi jego przeżycia estetyczne, mądrze wykorzystana, może stać się narzędziem bardzo pomocnym w rozwiązywaniu dziecięcych problemów. W związku z tym iż uczniowie
z głębokim upośledzeniem umysłowym nie czytają samodzielnie są tak naprawdę zdani na nauczyciela. Stąd pomysł przygotowania zajęć wprowadzających uczniów w świat bajki.
Bajki dotyczą rzeczy i zjawisk ważnych dla dziecka, gdyż wyrażają w słowach i zdarzeniach to, co zachodzi w jego wewnętrznych przeżyciach. Rzeczywiste sytuacje często są podobne do usłyszanych. Słuchając różnych historii, dziecko nieświadomie przyswaja je, a potem wykorzystuje w codziennym życiu do walki z przytłaczającym lękiem. Bajki dają mu nadzieje, uczą samodzielności oraz nowego spojrzenia na sytuację. Bajki nie narzucają wzorców działania. Bohater bajkowy nie jest podobny do dziecka; to małe zwierzątko, zabawka, ufoludek. Podobieństwo dotyczy sytuacji i doświadczania podobnych emocji.
Wiele wcześniej przeprowadzonych badań dowodzi, że bajki mają pozytywny wpływ na następujące sfery osobowości dziecka upośledzonego: społeczną, emocjonalną, poznawczą
i twórczą. Świat baśni, legend, wierszy staje się kręgiem rozwoju dziecka. W atmosferze fikcji dziecko łatwiej otwiera się na organizowaną dla niego realną przestrzeń poznawczą. Metoda baśniowa staje się przygodą „na niby”. Wzbudza przeżycia i wyobraźnię, posiada również moc terapeutyczną, kompensuje także zaburzone funkcje poprzez konkretne zabawy
i ćwiczenia. Bajki terapeutyczne są utworami adresowanymi głównie do dzieci, które widzą świat z dziecięcej perspektywy, a celem ich jest uspokojenie, zredukowanie problemów emocjonalnych i wspieranie prawidłowego rozwoju. Wszystkie bajki mają stałe elementy, dotyczące głównego tematu, bohatera, wprowadzanych postaci i tła opowiadania. Cechą wszystkich bajek terapeutycznych jest to, że bohater znajduje się w trudnej sytuacji
i przeżywa lęk, a wprowadzane postacie umożliwiają znalezienie sposobu na jego przezwyciężenie. Nabycie nowych kompetencji prowadzi do zmiany w przeżywaniu i do zmiany w zachowaniu. Postacie bajkowe dają wsparcie, pomagają zracjonalizować problem, znaleźć rozwiązanie, przećwiczyć je, wzmocnić po odniesieniu sukcesu, nauczyć się myśleć pozytywnie i uwolnić bohatera od lęku. Mały czytelnik poznaje nowe wzory myślenia, odczuwania, umie je zwerbalizować, uświadamia je sobie i wiąże ich powstawanie
z racjonalną przyczyną, nabywa nowe kompetencje. To wszystko sprzyja generalizacji na podobne sytuacje życiowe. To, że akcja rozgrywa się w dobrze znanych dziecku miejscach, ma pomóc w naśladownictwie i identyfikacji. Poza tym tło opowiadania buduje pozytywne nastawienie do życia, a dobre zakończenie sprzyja budowaniu optymizmu.
W bajkoterapii można wykorzystać również tematykę poruszaną w klasycznych baśniach. Mają one podobne znaczenie w rozwoju dziecka - gdzie za pomocą czarów znikają wszelkie problemy. Tutaj odzwierciedla się myślenie magiczne polegające na poszukiwaniu przedmiotów (czarodziejska różdżka, latający dywan), które pomagają osiągać zamierzone przez dziecko cele. W ten sposób następuje chwilowa redukcja napięcia i wyzwolenie optymistycznego oczekiwania. Świat baśni jest nierealny a zakończenie zawsze pozytywne. Szczęśliwy koniec daje zadowolenie i radość. Poza tym fabuła baśni jest bogata w rozmaite doznania, od strachu po radość i spokój. Wzbudza silne emocje i dlatego staje się pewnego rodzaju rozrywką. Przyczynia się w ten sposób do kształtowania wrażliwości oraz stymuluje empatię. Często przeszkodą w zrozumieniu ich treści jest zawiłość tekstu, dlatego szczególnie jeśli chcemy przybliżyć je dzieciom z upośledzeniem umysłowym, należy je samemu (najlepiej własnymi słowami) zredagować. Dzięki temu będą krótsze i bardziej zrozumiałe dla odbiorcy. Codzienne czytanie pozwoli dziecku na bliski kontakt z książką, która daje poczucie zaufania, akceptacji, bezpieczeństwa, uwrażliwia na dobro i piękno, daje wsparcie, stymuluje rozwój emocjonalny oraz umożliwia poznanie rzeczy fantastycznych.
Biblioterapia zastosowana w pedagogice specjalnej jest rozumiana, jako zamierzone działanie prowadzące do realizacji celów rewalidacyjnych, resocjalizacyjnych, profilaktycznych lub rozwojowych przez wykorzystanie książki lub filmu lub obrazu. Według I. Boreckiej najistotniejsza dla pedagogiki specjalnej jest biblioterapia wychowawczo-humanistyczna (rozwojowa). Polega ona na specjalnym, terapeutycznym wychowaniu poprzez książkę, a zmierza do osiągania określonych zmian w postawach, pracy nad sobą, samoakceptacji ucznia poddawanego terapii.

3. Założenia programowe
Program „W krainie bajek” adresowany jest do uczniów zespołów rewalidacyjno-wychowawczych z głębokim upośledzeniem umysłowym. Realizowany będzie w drugim semestrze roku szkolnego 2016/2017 do końca maja. Miejscem realizacji programu będzie sala lekcyjna nr 10. Na realizację programu przewidziano jedno spotkanie w tygodniu
w wymiarze jednej godziny zegarowej. W ramach programu autorskiego w ciągu określonego czasu zostanie przeprowadzonych 16 godzin zajęć. Przewidywana liczba uczestników zajęć:
3 osoby. Bajki a także teksty literackie, które będą analizowane podczas zajęć dobrano
i dostosowano do wieku dziecka, zainteresowań a także potrzeb i możliwości rozwojowych. W programie przewidziano teksty promujące pozytywne wzorce postaw i zachowań, uczące czegoś ważnego a także przedstawiające pozytywne nastawienie do siebie i innych ludzi.
Głównym założeniem programu jest budowanie u dzieci pozytywnego kojarzenia czytania
z przyjemnością. Najważniejszym celem przy opracowaniu programu jest jego przydatność oraz możliwość wykorzystania w codziennej pracy wychowawcy zespołu rewalidacyjno-wychowawczego. Układ treści programowych ma charakter otwarty i w miarę potrzeb może być modyfikowany.
Propozycja bajek i tekstów literackich, które będą analizowane na zajęciach:
1) J. W. Grimm: "Jaś i Małgosia"; "Czerwony kapturek"; "Kot w butach"; "Kopciuszek";
2) Ch. H. Andersen: "Brzydkie kaczątko"; "Dziewczynka z zapałkami"; "Calineczka";
3) M. Molicka "Bajki terapeutyczne dla dzieci" - w szczególności trzeci rozdział książki „Bajki terapeutyczne”. Bajki przedstawiające stany lękowe u dzieci i podpowiadające sposoby w jaki można się ich pozbyć. Siedem bajek zawartych w rozdziale opowiada
o różnych sytuacjach, które budzą lęk, niepokój, negatywne emocje. Bajki te służą obniżaniu lub eliminowaniu leków przed: pobytem w szpitalu („Ufuś”), rozstaniu z mamą („Zuzi-buzi”),
przebywaniem w ciemności („Mrok i jego przyjaciele”), utraty kontroli nad własnym ciałem („Wesoły Pufcio”), wyśmianiem („Lisek łakomczuszek”), śmiercią („Lustro”), amputacją („Perła”);
4) "Polskie przysłowia" wydawnictwo Deagostini - przysłowia przedstawione w zabawnej, rymowanej formie, które ułatwiają dziecku zrozumienie sensu przekazywanej treści.
Oprócz wyżej wymienionych pozycji w programie przewidziano również prezentowanie bajek za pomocą odtwarzacza CD oraz DVD.

4. Cele programu
Cel ogólny:
Wspomaganie i ukierunkowanie rozwoju dziecka niepełnosprawnego intelektualnie zgodnie
z jego możliwościami rozwojowymi poprzez spotkanie z bajką i baśnią.

Cele szczegółowe:
•dostarczanie i porządkowanie wiadomości o życiu społecznym i przyrodzie,
• rozbudzanie zainteresowań czytelniczych,
•wzbogacanie zasobu słownictwa,
•kształtowanie umiejętności poprawnego i skutecznego porozumiewania się
werbalnego lub pozawerbalnego,
•kształtowanie umiejętności słuchania ze zrozumieniem,
•stymulowanie rozwoju pamięci słuchowej i wzrokowej,
•kształtowanie umiejętności wyciszania się i koncentracji uwagi,
•ukazanie roli przyjaźni oraz potrzeby wzajemnej pomocy,
•kształtowanie umiejętności współżycia i współdziałania z rówieśnikami i dorosłymi,
•kształtowanie pożądanych postaw społecznych i eliminowanie zachowań agresywnych,
•rozwijanie umiejętności rozumienia i akceptowania uczuć własnych i innych ludzi,

5. Metody i formy pracy
W trakcie realizacji programu przewidziano następujące metody i formy pracy:
Metody:
- słowne: głośne czytanie bajek i baśni, rozmowa kierowana, zdania niedokończone;
- oglądowe: oparte na obserwacji i pokazie czynności, zjawisk i przedmiotów;
- praktyczne: wykonywanie prac plastycznych do przeczytanego tekstu;
Środki dydaktyczne do wykonywania prac plastycznych: kartony, farby, kredki, plastelina, nożyczki, klej.
Formy:
- praca indywidualna z uczniem;
- praca grupowa;
Dobór metod i form pracy w programie cechuje duża różnorodność z jednoczesnym zwróceniem uwagi na możliwości rozwojowe uczniów tak by uczniowie mogli w jak największym stopniu zrozumieć przekazywaną im treść bajek.
Baśń odgrywa szczególną rolę w procesie rehabilitacji dzieci z upośledzeniem umysłowym. Jej walor terapeutyczny polega na tym, że uczy jak radzić sobie z przykrymi emocjami i napięciami. Pomaga pokonać stany lękowe dziecka, poczucie mniejszej wartości, dostarcza wzorców postępowania w różnych sytuacjach. Baśniowe wątki mogą pełnić rolę kompensującą, gdyż dostarczają informacji, jak działać, aby osiągnąć cel.
Baśnie można czytać wielokrotnie, gdyż w zależności od potrzeb można podkreślić inne trudności i przeszkody z jakimi spotykają się bohaterowie oraz sposoby ich przezwyciężania.
Proponowane sposoby przedstawiania baśni:
1. Zapewnij wygodną pozycję ciała słuchającemu (przypomnij „usiądź wygodnie”, „oprzyj o coś głowę”, „wyprostuj nogi”, „połóż się wygodnie” itp.) oraz bliskość fizyczną z Tobą (bardzo ważne dla małych dzieci)
2. Stwórz miły nastrój – np. małe światełko, zapalona świeca, oryginalny przedmiot skupiający wzrok, kadzidełko, kwiaty, udrapowany materiał, cicha muzyka relaksacyjna w tle
3. Opowiadaj, lub czytaj „lektorsko” zapewniając słuchaczom kontakt wzrokowy
z Tobą
4. Mów głosem spokojnym, raczej niskim, nie śpiesząc się, (nie akcentuj zbytnio akcentów grozy).
5. Po skończeniu opowiadania utrzymaj jeszcze specjalną atmosferę, pozwalając słuchaczowi pobyć w milczeniu dowolnie długi czas, a następnie
6. Zaproponuj ekspresję artystyczną wewnętrznych przeżyć słuchacza (dotyczącą uczuć, skojarzeń, lub najważniejszych wydarzeń bądź obrazów baśni).W formie np. rysowania, malowania, lepienia z plasteliny bohaterów mini inscenizacji na stole, albo odegrania dramy.
7. Posłuchaj wrażeń i refleksji słuchaczy, które wywołała w nich baśń.
8. Opowiadaj tę samą baśń wielokrotnie w celu jej utrwalenia.

6. Przewidywane osiągnięcia uczniów
Droga dziecka o obniżonej sprawności intelektualnej w poznawaniu książek jest dłuższa i trudniejsza niż u dzieci w normie intelektualnej. Nie znaczy to jednak, iż jest ona wykluczona z procesu postępowania biblioterapeutycznego. Przeciwnie, odpowiednio dobrane metody pracy nauczyciela mogą sprawić, iż proces poznawania literatury jest ciekawy i interesujący nawet dla dzieci z dużymi deficytami rozwojowymi. Nie zawsze też formy biblioterapii dzieci głęboko upośledzonych umysłowo przypominają klasyczny model postępowania biblioterapeutycznego. Nie wolno jednak kwestionować jego rewalidacyjnych walorów. Przy odpowiednim podejściu nauczyciela a także właściwym doborze metod pracy można efektywnie wpłynąć na sferę emocjonalno-motywacyjna oraz moralno społeczną uczniów.
W wyniku wdrożenia programu uczeń powinien:
- znać bohaterów bajek i baśni,
- łatwiej zapamiętywać treść utworów,
- rozpoznawać bajki po czytanej treści,
- znać reguły życia w grupie, rodzinie, otoczeniu społecznym i przyrodniczym,
- rozumieć i akceptować własne uczucia i uczucia innych ludzi,
- w prawidłowy sposób wyrażać uczucia i myśli, nazywać różne stany emocjonalne (uczniowie mówiący),
- być wrażliwy na uczucia innych i gotowy do pomocy,
- wydłużać zdolność koncentracji uwagi,
- poprawnie i skutecznie porozumiewać się werbalnie i niewerbalnie,
- umieć odróżnić bohaterów pozytywnych od negatywnych,
- wzbogacić zasób słownictwa,
- umieć kontrolować swoje zachowania,
- posiadać wiedzę o świecie ludzi i zwierząt,
- prawidłowo odczytywać symbole – rekwizyty pochodzące z baśni,
- słuchać ze zrozumieniem,
- potrafić posługiwać się środkami plastycznymi.

7. Ewaluacja
W trakcie realizacji programu gromadzone będą różnorodne informacje, które pomogą określić w jakim stopniu zamierzone cele edukacyjne są realizowane. Ewaluacja będzie polegała na obserwacji i zapisywaniu mian w zachowaniu uczniów. Szczególna uwaga zostanie zwrócona na zaangażowanie wychowanków podczas zajęć. Na podstawie prostych pytań dotyczących analizowanego tekstu będzie sprawdzane rozumienie przeczytanych przez nauczyciela bajek. Znajomość tekstu poszczególnych bajek będzie sprawdzana poprzez ponowne czytanie bajki z jednoczesną zmianą kilku znaczących zdań w tekście (np. "Nagle na drodze Czerwonego Kapturka stanął zając". Obserwując zachowanie uczniów będzie można stwierdzić czy rozpoznaje tekst czy jest to dla nich zupełnie coś nowego. Na końcu każdych zajęć uczniowie wspólnie z nauczycielem będą wykonywać prace plastyczne dotyczące aktualnie omawianej bajki. Prace te będą prezentowane uczniom na zakończenie programu w celu utrwalenia imion głównych bohaterów bądź też rozpoznawania symboli - rekwizytów pochodzących z baśni.

Bibliografia:
1. Molicka M.: Bajkoterapia. O lękach dzieci i nowej metodzie terapii. Wydawnictwo Media Rodzina, Poznań 2002.
2. Molicka M.: Biblioterapia i bajkoterapia : rola literatury w procesie zmiany rozumienia świata społecznego i siebie, Wydawnictwo Media Rodzina, Poznań 2011.
3. Borecka I, Wontorowska – Roter S.: Biblioterapia w edukacji dziecka niepełnosprawnego intelektualnie. Wydawnictwo Unus, Wałbrzych 2003.
4. W programie wykorzystano również materiały ze szkolenia "Bajkoterapia" przekazane przez panią H. Kubarską - Klimek