Percepcja wzrokowa

I.Istota
Percepcja wzrokowa jest zdolnością do rozpoznawania i różnicowania bodźców wzrokowych, a także do ich interpretowania przez odniesienie do poprzednich doświadczeń. Uczestniczy ona w niemal wszystkich działaniach człowieka. Odpowiedni poziom percepcji wzrokowej umożliwia dziecku naukę czytania, pisania, stosowania reguł ortograficznych, wykonywania zadań arytmetycznych oraz rozwinięcie wszystkich innych umiejętności wymaganych od niego w szkole.
U większości dzieci rozwój analizy i syntezy wzrokowej jest zsynchronizowany z ogólnym poziomem ich rozwoju psychicznego. Zależność ta pozwala z jednej strony na podstawie poziomu analizy i syntezy wzrokowej dziecka wnioskować o jego ogólnym rozwoju, z drugiej zaś – stan ogólnego rozwoju dziecka pozwala przewidywać – w pewnym przybliżeniu, poziom wykonania tych czynności, u podstawy których leżą analiza i synteza wzrokowa. Należy jednak pamiętać, że zasada ta odnosi się do większości dzieci, jednak nie do wszystkich. Zdarza się, że są dzieci pod każdym względem prawidłowo rozwinięte, które wykazują jednak mniej lub bardziej poważne obniżenie poziomu spostrzegania wzrokowego.
Niska percepcja wzrokowa to nie wada wzroku, lecz spostrzeżenia wzrokowe, które są niedokładne i nieprecyzyjne. Utrudniają one, tak ważną w nauce, analizę i syntezę wzrokową. Spostrzeganie wzrokowe uzależnione jest od prawidłowego funkcjonowania analizatora wzrokowego i jego współdziałania z innymi analizatorami. Percepcja wzrokowa rozwija się wraz z wiekiem pod wpływem doświadczeń zdobywanych w środowisku i przez uczenie się.
M. Frostig (1989) wyróżnia pięć aspektów percepcji wzrokowej:
1.koordynację wzrokowo – ruchową - (jest zdolnością do zharmonizowania ruchów gałek ocznych z ruchami całego ciała lub którejś jego części. Ruchami ciała kieruje wzrok).
2.spostrzeganie figur i tła – (mózg człowieka spośród wszystkich bodźców działających na organizm może dokonywać wyboru ograniczonej ich liczby. Te wybrane bodźce znajdują się w centrum uwagi – tworzą figurę w polu percepcji, większość pozostałych bodźców tworzy mgliście spostrzegane tło. Przedmiot nie może być poprawnie spostrzeżony, dopóki nie zostanie ujęty w relacji do tła).
3.stałość spostrzegania – (wyraża się w zdolności do spostrzegania przedmiotu, jako posiadającego stałe właściwości, rozpoznawania rzeczywistej wielkości przedmiotu, niezależnie od czynników, które pozornie mogą zmieniać jego wielkość).
4.spostrzeganie położenia przedmiotów w przestrzeni – (jest to spostrzeganie relacji przestrzennej zachodzącej między przedmiotem i jego obserwatorem. Jednostka spostrzega przedmioty jako będące z tyłu, z przodu, ponad, poniżej lub po którejś stronie).
5.spostrzeganie stosunków przestrzennych – (to zdolność do spostrzegania położenia dwóch lub więcej przedmiotów w stosunku do samego siebie, a także relacji przestrzennych zachodzących między tymi przedmiotami).

II.Zaburzenia
Wszystkie zaburzenia w percepcji wzrokowej ujawniają się dopiero przy podjęciu nauki szkolnej w trakcie nauki czytania i pisania. Wcześniej mogły być niewidoczne i uchodzić uwadze otoczenia. Zjawisko zaburzonej analizy i syntezy wzrokowej nie sprowadza się tylko do prostego opóźnienia rozwojowego tej funkcji zaburzenia bardziej złożone, kiedy percepcja wzrokowa dziecka nie wykazuje obniżenia całościowego, lecz jest nieprawidłowa tylko pod pewnym względem. Taką właściwością percepcji wzrokowej, która staje się szczególnie ważna dla nauki szkolnej, głównie zaś dla nauki pisania i czytania, jest jej kierunkowość.
Objawy zaburzeń percepcji wzrokowej:
CZYTANIE:
1)trudności w odróżnieniu układów liter: skok – kos – rok, co powoduje, że dziecko czytając zniekształca wyrazy, opuszcza lub powtarza przeczytane elementy, gubi się w tekście,
2)mylenie liter o podobnym kształcie np.: d – b, n – u, p –g – q. Jest to tzw. inwersja statyczna.
3)nieprawidłowa percepcja wzrokowa powoduje także błędy polegające na inwersji dynamicznej, tj. odwróceniu kolejności liter lub sylab w wyrazie,
4)długo utrzymuje się technika literowa i sylabizowania, tempo czytania jest wolne i nierytmiczne, co powoduje słabe rozumienie czytanego tekstu i szybkie męczenie się.
5)często występuje czytanie na „pamięć” oraz „zgadywanie” podpisów lub treści po cechach przypadkowych,
6)duża niechęć do czytania,
7)zaburzona płynność i wyrazistość,
8)opuszcza litery, sylaby, znaki diakrytyczne i przestankowe,
9)reakcje nerwicowe i wegetatywne przy czytaniu (pocenie się, łzy)
PISANIE:
1)opuszczanie drobnych elementów graficznych, znaków interpunkcyjnych, nierówne odstępy między literami, wyrazami, pomijanie liter w wyrazie itp.
2)kłopoty w rozróżnieniu takich dźwięków, jak b – p, d – t, w – f, g – k, ż – sz
3)niewłaściwe rozplanowanie graficzne wyrazów w linii i w stosunku do strony zeszytu,
4)niski poziom graficzny pisma (nieprawidłowe proporcje liter, nieprawidłowe odległości między literami, nieprawidłowe łączenia, pismo lustrzane)
5)nieprawidłowy kierunek pisma,
6)trudności typu ortograficznego z powodu gorszej zazwyczaj pamięci wzrokowej, w słabym stopniu utrwalają się struktury graficzne wyrazu,
7)wypowiedzi skrótowe, ale logiczne,
8)trudności w posługiwaniu się literą i cyfrą jako znakiem graficznym,
9)trudności w zapamiętywaniu kształtu liter,
10)trudności w odwzorowaniu znaków i przedmiotów zbliżonych do siebie wielkością i kształtem np. L – Ł, C – G, P – R,
11)trudności w zapamiętaniu rzadziej występujących dużych liter: L, F, H,
PRACE PLASTYCZNE:
1)niechęć do rysunków,
2)rysunki dzieci charakteryzują się ubóstwem treści, małą ilością szczegółów, schematyzmem.
3)trudność sprawia dziecku wyobrażenie sobie wyglądu rysowanego przedmiotu lub sceny, ponieważ mało dokładnie i źle zapamiętuje spostrzeżone elementy,
4)wolne tempo kolorowania i niedokładność,
5)mała estetyka prac,
6)trudności w korzystaniu z szablonów,
TRUDNOŚCI DOTYCZĄCE INNYCH PRZEDMIOTÓW:
MATEMATYKA:
1)trudności ze zrozumieniem zadań tekstowych,
2)dziecko dobrze odtwarza nawet złożone figury o charakterze symetrycznym, lecz popełnia błędy przy reprodukowaniu kształtów asymetrycznych,
3)ma trudności w używaniu określeń dotyczących stosunków przestrzennych i nie spostrzega ich poprawnie,
4)myli rodzaje kątów,
oraz:
5)duża trudność w nauce geometrii, geografii, języków obcych np. rosyjskiego, który z językiem polskim ma litery o tym samym obrazie graficznym, a innym brzmieniu np. m, y, u, b,
TRUDNOŚCI POZADYDAKTYCZNE:
1)niechęć do układanek,
2)ograniczenie pola bocznego,
3)niski poziom koncentracji uwagi na znakach, symbolach,
4)słaba spostrzegawczość,
5)trudności z ustaleniem czasu, przestrzeni,
Zaburzenia percepcji wzrokowej nie stanowią więc jedynie przyczyn początkowych trudności dziecka w pracy szkolnej i nie ograniczają się tylko do nauki czytania i pisania, ale mają daleko szersze konsekwencje dla nauki szkolnej. Odbijają się ujemnie na wynikach nauczania wielu przedmiotów w zależności od tego, w jakim stopniu ich opanowanie angażuje analizę i syntezę wzrokową w sposób nie pozwalający jej zastąpić innymi procesami poznawczymi.

III.Terapia
Ćwiczenia usprawniające funkcje analizatora powinny uwzględniać wszystkie jej aspekty: spostrzegawczość, syntezę, analizę, kierunkowość i pamięć wzrokową. Za najistotniejsze elementy związane z percepcją wzrokową, mające wpływ na opanowanie czytania i pisania, uznaje się: umiejętność szybkiego rozpoznania obrazów wzrokowych (spostrzegawczość, automatyzacja procesu syntezy), umiejętność ujmowania zależności między całością obrazu i jego elementami składowymi (analiza i synteza), orientację kierunkową i przestrzenną, pamięć wzrokową oraz koordynację wzrokowo – ruchową.
Rodzaje ćwiczeń percepcji wzrokowej:
-dobieranie par jednakowych obrazków (dobieranki, loteryjki, domino),
-składanie obrazka z części – puzzle
np. ułożenie obrazka przedstawiającego dom z pociętych elementów oraz podpisu pod nim.
Jak zmienisz ustawienie liter, aby powstał podpis „dom” pod obrazkiem?

-wyodrębnianie różnic między podobnymi obrazkami,
-wyszukiwanie podobieństw między obrazkami,
-dobieranie części obrazka do całości,
-układanie obrazków w kolejności, w jakiej były pokazywane (różne obrazki, długie i krótkie ekspozycje),
-dobieranie par jednakowych figur geometrycznych, np.


-zabawy, typu: co się zmieniło na stole – układamy kilka przedmiotów. Dziecko ma zapamiętać ich kolejność i sposób ułożenia. Odwracamy się, zmieniamy ułożenie.
-odtwarzanie dwuwymiarowych geometrycznych układów przestrzennych na podstawie modelu: dziecko układa figury geometryczne według modelu, następnie przykleja je na papierze,
-układanie figur geometrycznych z części,
-układanie figur z zapałek, patyczków, modeluje z plasteliny,
-odwzorowanie i komponowanie wzorów,
-rysowanie kompozycji za pomocą szablonów,
-dobieranie zbiorów liczbowych w tym samym układzie (domina kwadratowe, klasyczne, kostki do gier),
-dobieranie zbiorów liczbowych w innym układzie (domina z elementami rysunkowymi),
-dobieranie części figur geometrycznych do całości,
-układanie obrazków i kompozycji z figur geometrycznych według wzoru i z pamięci,
-dobieranie jesiennych liści wg kształtów,
-segregowanie wyrazów takich samych,
-różnicowanie prawej i lewej strony ciała.
Np. dzieci wykonują podskoki, skłony, przysiady. Sprawdzają ręką w którym miejscu bije ich serce i przyklejają tam serduszko z folii samoprzylepnej. Terapeuta wyjaśnia, że strona, po której przyczepione zostało serce to strona lewa. Demonstrowanie treści wiersza, powtarzanie ruchów przez dzieci:

To jest moja prawa ręka, a to lewa – proszę.
Prawą rękę trzymam w górze, a lewą podnoszę.
To jest moja prawa noga, a to lewa – proszę.
Prawą nogą tupnę sobie, na lewej podskoczę.

-segregowanie wyrazów o takiej samej liczbie liter,
-wyszukiwanie jednakowych liter a potem wyrazów,
-segregowanie wyrazów z określoną spółgłoską,
-wyodrębnianie liter w wyrazach, podkreślanie,
-dobieranie wyrazów tak, by każdy następny różnił się od poprzedniego tylko jedną literą np. noc – nos – kos – koc – kod - od - jad,
-tworzenie wyrazów rozpoczynających się taką samą sylabą,
-uzupełnianie brakujących liter, sylab w wyrazach,
-uzupełnianie zdań z lukami przez wyszukiwanie wyrazów z rozsypanki wyrazowej lub tworzenie własnych,
-układanie zdań pojedynczych, rozwiniętych, oznajmujących, pytających przy pomocy ilustracji i rozsypanek wyrazowych,
-podział zdań na wyrazy przez pocięcie i ponowne ułożenia,
-dobieranie zdania do obrazka,
-uzupełnianie zdań obrazkami, wyrazami,
-tworzenie krótkich tekstów składających się z dwóch, trzech zdań z rozsypanki wyrazowej jako odtworzenie tekstu słyszanego, opisu ilustracji, odczytanie ułożonego tekstu,


PRACUJĄC Z DZIECKIEM NALEŻY:
•unikać negatywnych ocen i sformułowań związanych z pracą czy zachowaniem dziecka, nie wspominać jego niedociągnięć,
•nie szczędzić dziecku pochwał, nie robić jednak tego bez pokrycia, wychwytywać takie sytuacje, kiedy dziecku się powiodło. Być wyczulonym na drobne oznaki poprawy i starać się je eksponować.
•okazje do chwalenia znajdować także poza nauką (porządek w pokoju, czystość osobista, zakupy dla domu),
•stwarzać dziecku możliwość przeżywania sukcesu, proponując zadania, którym dziecko bez trudu może sprostać,
•jeżeli poziom wykonania czynności daleki jest od oczekiwanego, dorosły pomaga dziecku lub sam wykonuje tę czynność dostarczając wzoru zachowania,
•nie wyjaśniać, nie omawiać, nie formułować uogólnień, lecz tak kierować rozmową, aby dziecko samo dostrzegło daną prawidłowość, a potem opowiedziało o swoich spostrzeżeniach,
•uświadomić dziecku, że można zdobyć umiejętność czytania, ponieważ pozwala na to jego sprawność umysłowa, od której bardzo wiele zależy,
•doskonaląc percepcję wzrokową należy organizować sytuację tak by wzór czynności, a możliwości dziecka nie dzieliła zbyt wielka różnica. Zbyt trudne zadania mogą zniechęcić do dalszych prób ich rozwiązania.
Należy pracować z dzieckiem o stałej porze, po krótkim wypoczynku, w pokoju, w którym nic nie przeszkadza. Dla odprężenia, stworzenia kameralnego nastroju dobrze włączyć cichą, spokojną muzykę. Ważne jest aby z dzieckiem pracowała ta sama osoba, wykazująca cierpliwość i pogodę ducha.
Najważniejsza jest obecność i zaangażowanie rodziców w proces reedukacji. Nawet najlepiej prowadzona reedukacja nie da pożądanych efektów, jeżeli rodzice nie będą sami przekonani o jej skuteczności, jeśli zabraknie im cierpliwości lub przestaną pracować systematycznie.
Nauczyciel w pracy z dzieckiem o zaburzonej percepcji wzrokowej powinien:
•sprawdzać stopień zrozumienia poleceń pisemnych lub treści zadań, w razie potrzeby odczytywać je uczniowi na głos,
•w przypadku zadań z geografii, geometrii oraz innych przedmiotów zaleca się stosowanie gotowych rysunków, schematów, wykresów (w czasie lekcji i na sprawdzianach);
•należy unikać odpytywania głośnego czytania na forum klasy;
•zaleca się tolerancję błędów w piśmie, w szczególności dotyczy: nauki języka polskiego, języków obcych, geometrii, geografii, historii.
•nauczyciel nie ocenia poziomu graficznego prac pisemnych,


BIBLIOGRAFIA:
1.Czajkowska I., Zajęcia korekcyjno – kompensacyjne, WSiP, Warszawa 1998.
2.Frostig M., Horne D., Wzory i obrazki: program rozwijający percepcję wzrokową: podręcznik, Warszawa: PTP
3.Michalczyk P., O gotowości dziecka do czytania i pisania Wychowanie w Przedszkolu 1986 nr 7-8.
4.Ministerstwo Edukacji Narodowej, O dysleksji czyli specyficznych trudnościach w nauce, Biblioteczka Reformy, Warszawa 1999
5.Sawa B., Jeśli dziecko źle czyta i pisze, WSiP, Warszawa 1981.
6.Spionek H., Zaburzenia rozwojowe uczniów, a niepowodzenia szkolne, PWN, 1972.
7.Żebrowska M., Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1972.