Rysunek dziecka - główna forma aktywności dziecka w wieku przedszkolnym

Twórczość dziecięca

E. Nęcka pisze, że twórczość jako cecha osoby, to zdolność do produkowania wytworów mającą dwie cechy: nowość i wartość. Autorka proponuje jednocześnie, aby takie obserwowalne zachowania człowieka określać jej kreatywnością. Stąd pod pojęciem zachowania twórczego rozumiemy kreatywne działanie człowieka. Związane może być z procesami myślenia, rozwiązywania problemów, jak i działalności artystycznej.
Dziecięca twórczość artystyczna pojawia się w okresie poniemowlęcym (ok. 2 r. ż.) i ulega stałemu rozwojowi i specjalizacji. Ma ona wiele cech wspólnych z omawianą wcześniej zabawą, jednak różni się od niej m.in. tym, że prowadzi do powstania względnie trwałego wytworu. Ponadto sprzyja ujawnianiu się uzdolnień plastycznych i rozwoju pojęć estetycznych. Do wytworów twórczości plastycznej dziecka możemy zaliczyć rysunki, malunki, wycinanki, wydzieranki, ulepianki i inne. We wszystkich tych przypadkach na ogół nie ma intencji zaspokajania potrzeb estetycznych otoczenia, ale są to akty twórcze dające satysfakcję samemu dziecku. Dziecko od najmłodszych lat posiada bowiem, naturalną potrzebę wyrażania tego, co czuje. Świat jego przeżyć, choć początkowo nie uporządkowany i nie zorganizowany, ze względu na swą siłę i intensywność pragnie się uzewnętrznić. Efekty tych wysiłków nie zawsze są wartościowe, imponujące, w pełni użyteczne. Najważniejszy jest jednak wysiłek myśli i uczuć, jakie dziecko włożyło w proces tworzenia. Ma on nieocenione znaczenie dla pełnego rozwoju jego osobowości. Mały człowiek ma bowiem prawo do eksperymentowania, błądzenia, wchodzenia na nieznany teren, prawo do realizacji własnych potrzeb, marzeń, prawo do niezależności i oryginalnego tworzenia własnej wizji świata.

Rysunek dziecięcy

Do najlepiej poznanych wytworów twórczości dziecięcej najeżą niewątpliwie rysunki. Aktywność rysownicza dziecka trwa z różnym nasileniem w kolejnych latach życia i u różnych dzieci do mniej więcej 9- 12 lat. U większości dzieci powyżej 12- 13 lat obserwuje się zanikanie tej formy aktywności, jako spontanicznej formy ekspresji i komunikacji.
Rozwój rysunku dziecięcego przedstawiają różni autorzy. (za M. Kielar- Turską, 2000. s. 222).

Według S. Szumana (1927)
-wczesne dzieciństwo (1- 3 r. ż.): okres „bazgrot”- zapełnianie płaszczyzny kropkami,
kreskami, próby zamykania koła, formowanie się schematu,
-średnie dzieciństwo ( 3- 6 r. ż.): okres idioplastyki- (trwający do 12 r. ż.):
- „głowonogi”(3- 5 r. ż),
- schemat uproszczony (5-7r.ż): przekształcenia
afektywne, wyrażanie przestrzeni przez układ pasowy
i topograficzny, symboliczne ujmowanie formy,
-późne dzieciństwo (6- 12 r. ż): dalszy ciąg idioplastyki- schemat wzbogacony o akcydensy, wyrażanie przestrzeni przez układ kolisty),
-wiek dorastania (12- 16 r. ż): okres fizjoplastyki:
-faza realizmu wrażeniowego (12- 13 r. ż):
naśladowanie natury z zaznaczeniem własnych cech
indywidualnych,
- faza realizmu intelektualnego (13- 15 r. ż):
ujmowanie trójwymiarowości, stopniowe,
zatracanie indywidualnej świeżości rysunku.

Według V. Lovenfield (1947)
-do 4 r. ż.- okres bazgrania i gryzmolenia (od niekontrolowanej do nazywanej),
-średnie dzieciństwo, 4- 6 r. ż- okres preschematyczny (świadome łączenie linii i kształtów, poszukiwanie i zmiany form symbolicznych, indywidualny sposób rysowania poszczególnych kategorii obiektów),
-późne dzieciństwo, 7- 11 r. ż:
- okres schematyczny (7- 9 r. ż.)- wzbogacenie schematu o
szczegóły, usytuowanie przedmiotów na linii
podstawowej np. brzeg kartki,
- okres rodzącego się realizmu (9- 11 r. ż.)- znika
przezroczystość rysunku, dziecko rysuje z modelu i
dekoruje rysunki,
- wiek dorastania (11- 13 r. ż.), okres pseudorealizmu, wprowadzenie perspektywy, zaznaczenie
subiektywnych doświadczeń.

Według R. Fleck- Bangert (2001),
- faza przedfiguratywna (bazgroty),
- faza figuratywna (schematy), mają istotne znaczenie diagnostyczne.

Do najczęstszych tematów rysunków dzieci w omawianym okresie należą: postać człowieka i domki oraz inne, których dobór zależy od indywidualnych doświadczeń dzieci. W ciągu okresu przedszkolnego następuje bogacenie się, różnicowanie i indywidualizowanie schematów rysunkowych. Rysunki są czytelniejsze, mają więcej szczegółów, lepsze są ich proporcje, zawierają elementy zaznaczające indywidualne właściwości przedmiotów i postaci. Każde dziecko ma swoją technikę, zarazem podobną, ale także różniącą się od techniki swojego rówieśnika.
Rysunki wyrażają wiedzę dziecka o rzeczywistości. Dziecko rysuje to, co wie, ignorując granice świata wizualnego. Ponadto, uwydatnia w rysunku tylko istotne cechy rysowanego obiektu oraz dokonuje przekształceń obiektów trójwymiarowych, by przedstawić je na dwuwymiarowej płaszczyźnie.
Dzieci w omawianym okresie przejawiają zainteresowanie swoimi rysunkami. Kryteria oceny nie wykraczają wprawdzie poza ogólne kategorie „ładny- brzydki”, nie mniej mogą ustosunkować się do własnego dzieła, co jest niezwykle istotne zarówno pod względem pedagogicznym jak i wychowawczym.

Wykorzystanie rysunku w diagnozie i terapii

Rysunki dzieci od dawna stanowiły przedmiot zainteresowań pedagogów i psychologów. Rysunki do badań pojawiają się dopiero w drugim roku życia dziecka i można je wykorzystywać do 11 roku życia dziecka. Badacze uważają, że nawet najprostsze dzieło ujawnia pewne informacje o osobie, która je stworzyła. „Rysunek – jako badawcza metoda projekcyjna – jest stosowany przede wszystkim w pracy z dziećmi, w celu uzyskania wglądu w wewnętrzne konflikty dziecka, jego obawy, sposób spostrzegania siebie i innych, charakter interakcji z członkami rodziny, jak również w celu generowania hipotez ukierunkowujących dalszą diagnozę” (za A. Słysz).
Rysunek ma szczególne znaczenie w przypadku dzieci, które nie chcą lub z jakichś powodów nie mogą wyrazić werbalnie swoich doznań i odczuć. Dotyczy to zwłaszcza dzieci, które są zahamowane, stawiają opór lub mają problem z kontrolą własnych emocji.
Wśród wielu rysunków to właśnie „Rysunek Rodziny” ma walory diagnostyczne i terapeutyczne. Jako metoda projekcyjna dociera do podświadomych i nieświadomych motywów postępowania. Odsłania najbardziej zakazane tendencje, istniejące w umyśle osoby badanej. Pokazuje on osobę badaną na tle rodziny, pozwala poznać badanego od razu w aspekcie tej właśnie rzeczywistości, jaką jest rodzina. Wskazuje psychologowi na przyczyny trudności rozwojowych dziecka, a pedagogowi – na źródła problemów wychowawczych umożliwiając zarazem znalezienie sposobów radzenia sobie z tymi problemami.
Test „Rysunek Rodziny” interpretuje się w trojakim aspekcie: sprawności graficznej, struktury formalnej i treści. Z „Rysunku Rodziny” dowiadujemy się jaki poziom graficzny reprezentuje dziecko i czy zgadza się on z etapem rozwojowym. W przypadku sprawności graficznej ocenia się rozległość i siłę linii, rozmieszczenie poszczególnych elementów w przestrzeni, poziom staranności, symbolikę barw i ekspansywność rysunku. Analiza treściowa odnosi się do takich treści jak: umieszczenie postaci badanego dziecka wśród innych, relacje odległości, dodatkowe ozdabianie lub zubożanie ich w porównaniu z innymi postaciami, wygląd, wielkość i kolejność rysowania poszczególnych postaci, pomijanie lub dodawanie postaci lub elementów rysunku (np. dom). Przy interpretacji tego testu bierze się pod uwagę reakcje emocjonalne dziecka podczas wykonywania rysunku (komentarze słowne oraz wszelkie bezsłowne objawy emocji tj. niepokój, przedłużenie reakcji, uśmiech, westchnienia, momenty wahań, wiercenie się na krześle.
Trzeba jednak pamiętać, że Rysunek Rodziny ma swe uzasadnienie w diagnozie i terapii jedynie wówczas, gdy powstaje spontanicznie i samodzielnie. Na koniec przytoczę fragment rozważań Rose Fleck – Bangert, która pisze, że dzieci swoim zachowaniem, a więc i ekspresją „(...) wciąż dają nam znaki, co je porusza, z pewnością w żywej w ich podświadomości nadziei, że zostaną zaakceptowane i zrozumiane, a tym samym doświadczą odciążenie i wsparcia (...). Jako wskazówka służyć może spontaniczna twórczość na „własne tematy”, a aktywny udział w niej ma tu swoje zbawienne działanie. (...) dzięki takiemu zrozumieniu mielibyśmy do czynienia ze znacznie mniejszą liczbą dzieci potrzebujących pomocy oraz takich, u których obserwujemy zaburzenia w zachowaniu. Ich postępowanie rzadziej by nam przeszkadzało, a wręcz przeciwnie – zainteresowało jako zaszyfrowana wiadomość. (...) Gdyby dorośli potrafili wczuć się w dziecięce formy wyrazu, musieliby je docenić (...) (za R. Flack – Banger, 2001, s.99). Tak więc, interpretacja rysunku zależy w dużej mierze od wiedzy, umiejętności i doświadczenia badacza. Dlatego ważne jest nie tylko poznanie zasad interpretacji, ale zdobycie doświadczenia a więc fachowego przygotowania, dużej rozwagi i intuicji.