Role pełnione przez dzieci w grupie rówieśniczej

Pomiędzy 2 a 6 rokiem życia pojawia się w dzieci potrzeba kontaktów z rówieśnikami. Kontakty te można podzielić na dwa etapy. W stadium początkowym, czyli między 2 a 3 rokiem życia, dziecko nie traktuje rówieśników jako towarzyszy zabaw. Są oni dla niego otoczeniem zabaw. Polega to na tym, że dzieci bawią się w tym samym czasie, obok siebie, podobnymi zabawkami, ale ich wzajemne kontakty ograniczają się do obserwowania i naśladowania. Okres 3-4 lat to wiek przejściowy. Pod koniec tego okresu dziecko wchodzi w tzw. „stadium zabawy w towarzystwie”, czyli czas, kiedy bawi się z innymi. Między 4 a 6 rokiem życia dzieci bawią się już razem. Do zabawy wybierają jednak jedno lub dwoje dzieci z otoczenia, które czymś ich zainteresowały. Nie ma tu znaczenia płeć dziecka, towarzyszami zabawy mogą być zarówno chłopcy, jak i dziewczynki. Zmienia się to jeszcze przed rozpoczęciem nauki w szkole, dziecko woli wtedy bawić się z dziećmi tej samej płci. Ma z nimi więcej wspólnych zainteresowań. Kontakty z rówieśnikami są la dziecka bardzo ważne, uczy się one przez nie wzorców zachowań. Zabawy z innymi dostarczają dziecku również informacji jak dobrze wypełniać role społeczne, jak być dobrym przywódcą lub szeregowym członkiem grupy .
To, czy dziecko w grupie będzie przywódcą, czy też szeregowym jej członkiem zależy przede wszystkim od stosunku cech jakie ono posiada do właściwości grupy. Oznacz to, że te same dzieci, należąc do kilku grup, w jednej z nich mogą być liderami, a w następnej szeregowym członkiem.
Rolę przywódcy w grupie, wg M. Przetacznik- Gierowskiej i Z. Włodarskiego charakteryzuje wysoki poziom przystosowania w stosunku do grupy, posiadanie umiejętności i zdolności, które imponują rówieśnikom oraz silny sposób prezentowania posiadanych wartości. Dzieci chętnie ulegają przywódcą grupy, gdyż zwyczaj mają oni więcej ciekawych pomysłów do zaoferowania, są bardziej rozwinięci fizycznie i intelektualnie .
Bez względu nas sposób zachowania wobec innych, liderzy grup czują się bezpieczni, gdyż są świadomi tego, jaki stosunek do nich ma reszta grupy. Dzięki temu poczuciu postępują w sposób bardziej elastyczny i twórczy. Przywódcy w grypie bardziej niż inni akceptują samych siebie, są pewnie, że mogą się przysłużyć innym, co powoduje, że dobrze przystosowują się społecznie i psychicznie. Uczą się oni postępować dyplomatycznie i demokratycznie z grupą. Dbają i rozwijają w sobie lepszy wygląd społeczny, ponieważ działają w sposób bardziej aktywny społecznie niż szeregowi w grupie .
Przywódców można podzielić na autokratycznych i demokratycznych. Liderzy autokratyczni są tyranami, którzy chcą aby inni podporządkowywali się im bez żadnego słowa sprzeciwu. Jeżeli tak się nie dzieje popadają w złość, stają się nawet agresywni, stosują siłę. Ich przeciwieństwo to przywódcy demokratyczni, którzy kierują grupą na zasadzie sugestii, a nie rozkazów. Troszczą się oni o zainteresowania i uczucia członków grupy, przez co zdobywają ich szacunek i przywiązanie .
Członkowie szeregowi są osobami dobrze przystosowanymi do grupy i akceptowanymi przez innych. Pełnią oni tę rolę dopóki chętnie robią to, co karze przywódca i czego chce większość grupy. Dzieci są szeregowymi członkami z różnych powodów. Niektórzy uważają, że się nie nadają do roli przywódcy, nie posiadają cech przywódczych. Inni podporządkowują się liderom, ponieważ mają własne, bardziej absorbujące zainteresowania niż aktywne działanie w grupie lub też uważają, że łatwiej jest być podporządkowanym niż przewodzić. Szeregowych członków grupy, podobnie jak liderów, można podzielić na dwie kategorie: tych, którzy są członkami konstruktywnymi, czyli są zadowoleni z pełnionej funkcji oraz członków destruktywnych, czyli tych, którzy chcieli być przywódcą, ale ich nie wybrano, a teraz ciągle krytykują obecnych liderów .
O rodzaju doświadczeń gromadzonych przez dzieci podczas kontaktów z grupą decyduje również stopień popularności dzieci. Dzieci mogą być akceptowane- atrakcyjne i popularne w grypie, bądź odrzucone- mało atrakcyjne i niepopularne. Atrakcyjność właśnie wyznacza pozycję w hierarchii grupy.
Dzieci popularne i akceptowane przez grupę to dzieci, na które większy wpływ ma grupa niż rodzice. Czują się one w grupie swobodnie i otwarcie mówią o tym, że nie zgadzają się z poglądami innych. Atrakcyjne są dzieci, które umieją zainicjować ciekawe zabawy, mają interesujące zainteresowania oraz imponują swoją sprawnością fizyczną. Na atrakcyjność dzieci wpływają również zabawki, jaki posiada i którymi się bawi, w jaki sposób jest ubrane oraz gdzie pracują rodzice.
Dziecko będące mało atrakcyjnym członkiem grupy na ogół jest nieśmiałe, niepewne siebie, jak również może być agresywne i złośliwe. W porównaniu z dziećmi atrakcyjnymi nie radzą sobie z nawiązywaniem i utrzymywaniem kontaktów z rówieśnikami. Nie starają się dorównać grupie, ponieważ nie widzą żadnych szans by stać się akceptowanymi. Czują się niepewnie w grupie, dlatego całkowicie dostosowują się i postępują jak inni .
Jak twierdzi M. Kwiatkowska dzieci, które są nieakceptowane przez grupę nie potrafią zaspokoić w niej swoich podstawowych potrzeb, takich jak bezpieczeństwo, czy uznanie, co wywiera negatywny wpływ na ich rozwój społeczno- emocjonalny. Dzieci niepopularne odczuwają to, że są gorsze od innych, czują się ominięte i urażone, gdy nie zaprasza ich się do zabaw. Zazdroszczą kolegą, że są popularni. Uważają, że są przez nich prześladowani, co uniemożliwia im zdobycie większej akceptacji społecznej. Sytuacja to powoduje, że są one ciągle w złym humorze, łatwo unoszą się gniewem i są drażliwe .
Pomiędzy dziećmi akceptowanymi i odrzuconymi znajdują się takie, które mają nadzieję na poprawienie swojej pozycji w grupie. Mówi się o nich dzieci „wspinające się”. Próbują one wywrzeć dobre wrażenie i zainteresować sobą osoby popularne, poprzez schlebianie i podporządkowywanie się im oraz przez popisywanie się. Wydaje się, że są w ciągłym napięciu i są zalęknione, jednak wiedzą co chcą osiągnąć i do tego dążą.
Dzieci, które są ignorowane i omijane przez kolegów rozwijają w sobie niechęć nie tylko do nich, ale również w stosunku do innych ludzi. Powoduje to ich wycofanie się z nawiązywania kontaktów z innymi i zamknięcie w sobie. Uniemożliwia im to przystosowanie społeczne i przekonanie, że nie mogą nic osiągnąć.
Analizując zmieszczone powyżej informacje należy stwierdzić, że akceptacja społeczna jest bardzo ważna w kształtowaniu własnego „ja”. Im w większym stopniu dzieci są akceptowane i lubiane przez innych, tym bardziej lubią i akceptują siebie. Będąc akceptowanymi w grupie nabierają pewności siebie. Są zrównoważone, nastawione przyjaźnie do innych, przez co zdobywają więcej przyjaciół. Efektem tych zachowań jest dobre przystosowanie, zarówno społeczne, jak i psychiczne .

literatura:
1. Elizabeth B. Hurlock, "Rozwój dziecka",wyd. PWN, Warszawa 1995;
2.M. Kwiatkowska, "Podstawy pedagogiki przedszkolnej", wyd. PWN, Warszawa 1988;
3. M. Przetacznik- Gierowska, Z. Włodarski, "Psychologia wychowawcza", wyd. PWN, Warszawa 1998;