Teoretyczna analiza zachowań dziecka nadpobudliwego psychoruchowo w świetle literatury przedmiotu

TEORETYCZNA ANALIZA ZACHOWAŃ DZIECKA NADPOBUDLIWEGO PSYCHORUCHOWO W ŚWIETLE LITERATURY PRZEDMIOTU


Definicja i charakterystyczne objawy nadpobudliwości psychoruchowej u dzieci w wieku przedszkolnym

Zgodnie z definicją zawartą w „Słowniku psychologicznym” pod redakcją W. Szewczuka „nadpobudliwość psychoruchowa to zaburzenie dynamiki procesów nerwowych, które charakteryzuje znaczna przewaga procesu pobudzenia nad procesem hamowania, co znajduje swój obraz w sferze ruchowej – w postaci wzmożonej ekspansji ruchowej lub niepokoju ruchowego, w sferze poznawczej – w postaci zaburzeń koncentracji uwagi, pochopności i pobieżności myślenia, w sferze emocjonalno-uczuciowej – w postaci nadmiernej wrażliwości emocjonalnej. Cechy te mogą również występować w pewnych układach, obejmujących tylko wybrane sfery funkcjonalne, np. poznawczą i ruchową.”
Zdaniem H. Nartowskiej „nadpobudliwość przejawia się w postaci wzmożonego pobudzenia ruchowego, w nadmiernej reaktywności emocjonalnej oraz w specyficznych zaburzeniach funkcji poznawczych, głównie w postaci zaburzeń uwagi”.
Najbardziej widocznym i uciążliwym dla otoczenia objawem nadpobudliwości jest nadmierna ruchliwość. Wyraża się ona w ciągłym niepokoju ruchowym dziecka – w ciągłym kręceniu się, bieganiu, podskakiwaniu, wychodzeniu z ławki, w zmianach pozycji, w niemożności zachowania spokoju nawet przez krótki okres czasu. W zabawach dzieci nadpobudliwych przeważa element ruchowy. Dzieci te wolą gonitwy, zawody, siłowania się, odgrywanie scen z filmów pełnych ruchu, walk i strzałów niż zabawy wymagające spokoju i ograniczające ruch dziecka poprzez ustalone zasady.
Ich nadruchliwość przejawia się również w wykonywaniu szeregu ruchów drobnych w obrębie własnego ciała , występujących nawet wtedy, gdy dziecko pozostaje w pozornym spokoju. Można wymienić tu manipulowanie przedmiotami, ruchy mimowolne, zbędne z punktu widzenia wykonywanych czynności lub o charakterze tików czyli mimowolnych, regularnie występujących skurczów mięśni uzewnętrzniający się w postaci powtarzającego się, zawsze takiego samego ruchu, np. grymas ust.
Dzieci ze wzmożoną ekspansją ruchową szukają okazji do ruchowego wyżycia się. Są pełne energii, skłonne do natychmiastowego działania. Chętnie wykonują wszystkie polecenia nauczyciela, które pozwalają im się poruszać. Nie reagują na zwracanie im uwagi lub uspokajają się na krótki czas.
Przy większym nasileniu nadpobudliwości ruchowej może występować także niezręczność, niezborność, brak dokładności, co sprawia, że dzieci te ciągle coś tłuką, zrzucają, łamią i ulegają wypadkom..
Istotnym składnikiem nadpobudliwości są wzmożone reakcje emocjonalne.
Przybierają one formę wybuchów złości, impulsywnego działania, braku opanowania, przy czym towarzyszy tym reakcjom wzmożona aktywność ruchowa i łatwa przełączalność na układ wegetatywny (czerwienienie się, pocenie).
U dzieci nadpobudliwych psychoruchowo nie dochodzi do pełnego zrównoważenia stosunku między reakcjami emocjonalnymi a ich przyczyną. Dlatego też wielu badaczy, opisujących zachowania dzieci nadpobudliwych podkreśla ich wzmożoną wybuchowość, płaczliwość, skłonność do bijatyk, dokuczliwość, niezdyscyplinowanie wobec dorosłych, niechęć do podporządkowania się kolegom.
Jak pisze H. Nartowska „dzieci te są niewytrwałe w zabawie i w pracy, wykazują skłonność do zniecierpliwienia, nie znoszą oczekiwania”
Napięcie emocjonalne i motywacyjne łatwo dezorganizuje ich działanie. Dzieci te cechuje niedojrzałość i niezrównoważenie emocjonalne.
Typowa jest dla nich labilność nastrojów przechodząca od radosnego podniecenia do smutku i gniewu. Ta huśtawka nastrojów powoduje, że dzieci nadpobudliwe nie są odporne na sytuacje trudne. Szybko się zniechęcają, tracą zapał, nie potrafią działać w sposób zorganizowany, porzucają rozpoczęte zadania. Dążąc do zaspokojenia swoich potrzeb, zachowują się konfliktowo i agresywnie, co nie jest tolerowane przez otoczenie.
Dzieci, które mają skłonność do mocniejszych przeżyć emocjonalnych, głęboko odczuwają brak akceptacji, boją się odrzucenia, co prowadzi do reakcji nerwicowych i nerwic. Z tego powodu często występują u nich zaburzenia snu, lęki nocne, moczenie się , jąkanie się, tiki nerwowe. Wielu badaczy uznaje nadpobudliwość psychoruchową u dzieci za początek zaburzeń nerwicowych.
Nadpobudliwość w sferze poznawczej wyraża się „trudnościami w koncentracji uwagi, wybiórczymi zaburzeniami rozwojowymi funkcji wzrokowych i słuchowych, wzmożonym odruchem orientacyjnym oraz pobieżnym myśleniem. Dziecko nie potrafi skupić się dłużej na wykonywanej czynności, nawet najmniejsze bodźce zewnętrzne powodują zmianę kierunku zainteresowania, a co się z tym wiąże aktywność ruchową. Uwaga dziecka jest rozproszona, dlatego często nie potrafi ono udzielić prawidłowych odpowiedzi na stawiane przez nauczycielkę pytanie. Przeważnie rozpoczęte zadanie zostaje nie dokończone”.
U dzieci nadpobudliwych obserwuje się małą wytrwałość, szybką męczliwość, wahania mobilizacji psychicznej. Cechuje je „roztrzepanie”, zapominanie, chaotyczność i słaba organizacja działania. Dlatego też mają one, mimo dobrej sprawności intelektualnej, słabe wyniki w nauce.
Niektórzy badacze uważają, że dzieci nadpobudliwe mają trudności w wykonywaniu zadań wymagających planowania i syntetyzowania w myśleniu, jak również w wykonywaniu czynności angażujących funkcje wzrokowo-ruchowe. Spowodowane jest to częściowo brakiem wytrwałości, trudnością w koncentracji uwagi, wahaniami w mobilizacji oraz dużą męczliwością.
H. Nartowska podkreśla, iż wzmożona pobudliwość emocjonalna, nadmierna ruchliwość oraz wzmożenie odruchu orientacyjnego mogą u każdego dziecka występować z różnym nasileniem i w różnych powiązaniach. Zdarza się, że objawy pobudzenia w jednej sferze stają się dominujące przy innych mniej nasilonych.
W działalności dziecka nadpobudliwego brak jest równowagi między funkcjami ruchowymi, emocjami a funkcjami poznawczymi.” Prowadzi to do dezorganizacji czynności, która w życiu codziennym manifestuje się w postaci chaotyczności działania, nieukończenia rozpoczętych prac, nierównomiernego tempa pracy i w zmiennych jej wynikach. Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo wykonują jedno i to samo zadanie raz dobrze, a raz źle, potrafią dość długo zajmować się jakąś zabawą lub ciągle zmieniają zajęcia. Zainteresowania ich są na ogół nietrwałe, ale często bardzo intensywne.
U części dzieci wraz z nadpobudliwością psychoruchową współwystępuje nieharmonijność rozwoju psychoruchowego, tzn. opóźnienie rozwoju niektórych funkcji psychicznych (trudności w zakresie spostrzegania wzrokowego, słuchowego lub w zakresie sprawności ruchowej), przy inteligencji dziecka odpowiedniego dla jego wieku.

Przyczyny nadpobudliwości psychoruchowej

Istnieje wiele czynników, które zaburzają prawidłowy rozwój dziecka. Do głównych przyczyn nadpobudliwości psychoruchowej zaliczamy wadliwe funkcjonowanie układu nerwowego dziecka oraz nieprawidłowe funkcjonowanie jego otoczenia.
Bezpośrednimi przyczynami wystąpienia nadpobudliwości u dzieci związanymi z zaburzeniami w obrębie układu nerwowego są:
- słabość procesów nerwowych spowodowana konstytucjonalnie (genetycznie)
- zaburzenia równowagi pobudzania i hamowania w obrębie kory mózgowej
- nieprawidłowy stosunek między korą a podkorą
- uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego w życiu płodowym (poprzez alkoholizm rodziców, zażywanie narkotyków i leków w czasie ciąży przez matkę, zatrucia ciążowe i pokarmowe matki, choroby zakaźne matki w czasie ciąży, urazy mechaniczne w okresie ciąży)
- uszkodzenie układu nerwowego w czasie porodu (urazy mechaniczne głowy, niedotlenienie)
- uszkodzenie układu nerwowego we wczesnym okresie rozwojowym (upadki na głowę, zapalenie opon mózgowych, choroby zakaźne z bardzo wysoką temperaturą)
Według H. Nartowskiej dodatkowym czynnikiem pogłębiającym zaburzenie równowagi procesów nerwowych u dzieci nadpobudliwych są warunki społeczno-wychowawcze, w jakich wzrasta dziecko.
Autorka wymienia tu wychowywanie dziecka w rodzicie rozbitej, złe warunki materialne i mieszkaniowe , niezrównoważenie rodziców, napiętą, nerwową atmosferę domową, wywołującą niepewność i poczucie zagrożenia, brutalne zachowanie dorosłych, lęk, stałe negatywne pobudzenie emocjonalne, niezrozumienie i niezaspokojenie potrzeb emocjonalnych dziecka.
Podstawowym czynnikiem jest jednak, zdaniem autorki – wychowanie niekonsekwentne lub rygorystyczne. To pierwsze charakteryzuje się brakiem względnie stałych wymagań stawianych dziecku oraz udzielanych mu praw. Towarzyszy temu labilność uczuciowa rodziców w stosunku do dziecka, brak równowagi w karaniu i nagradzaniu. Często ma miejsce gwałtowne przerzucanie się z liberalnego systemu wychowawczego (całkowita swoboda) do systemu rygorystycznego (ścisła kontrola, kary fizyczne). Ten styl wychowania spotykany jest często w rodzinach, gdzie brak uzgodnień co do wychowania między ojcem i matką. Stan taki powoduje, że dziecko stale podlega nowym, nieprzewidzianym bodźcom, nie rozumie, za co jest karane i nagradzane, doświadcza niepewności, przykrości, napięcia, zachwiana zostaje jego i tak wątła równowaga emocjonalna. Przy tego typu wychowaniu dziecko szczególnie często stawiane jest w sytuacjach trudnych, zaskakujących, gdy nie ma możliwości korzystać z żadnych wcześniejszych doświadczeń. Obroną dziecka stają się nieoczekiwane reakcje lub reakcje niezgodne z przyjętymi normami, wywołujące nowe konflikty. Równowaga psychiczna ulega trwałemu zaburzeniu.
Wychowanie rygorystyczne rzadko spotykane jest w czystej formie. Najczęściej jedna z osób znaczących w otoczeniu dziecka charakteryzuje się tego typu stylem wychowawczym, a więc dziecko podlega działaniom niekonsekwentnym. W niektórych rodzinach dzieci nadpobudliwych przeważa jednak rygoryzm, np. jedno z rodziców przejawia takie tendencje, tzn. stosuje częste i dotkliwe kary. Rezultatem może być całkowite podporządkowanie się dziecka, co ma podłoże lękowe, przy jednocześnie nasilonej, narastającej i zawierającej cechy agresywności i nadpobudliwości poza domem.
Przyczyną powstania zaburzeń zdrowia psychicznego o charakterze nerwicowym, objawiającym się również nadpobudliwością mogą być nagłe przeżycia traumatyczne, takie jak: utrata bliskiej osoby, nagła ciężka choroba dziecka lub kogoś bliskiego, wypadek, przeżycie uczucia bardzo silnego zagrożenia zdrowia lub życia.
Kolejnym źródłem powstawania zaburzeń zdrowia psychicznego u dzieci jest atmosfera, panująca w środowisku pozarodzinnym, w którym spędzają znaczną ilość czasu, a mianowicie w przedszkolu. Jedną z przyczyn są trudności organizacyjne. Zbyt liczne grupy nie zapewniają indywidualnego traktowania dziecka nadpobudliwego. W przedszkolu wymaga się spokojnego siedzenia, uważnego słuchania bajek, a to wykracza poza możliwości dziecka nadpobudliwego. Czuje się ono więc niezrozumiane i rozgoryczone, nie potrafi zrozumieć, dlaczego wymaga się od niego czegoś, czego nie potrafi wykonać. Ciągłe upominania przez nauczycielkę wywołują napięcia emocjonalne, które dziecko odreagowuje złością, agresją lub płaczem.

Kryteria diagnostyczne nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami
koncentracji uwagi

Nadpobudliwość psychoruchowa z zaburzeniami koncentracji uwagi może być zaobserwowana przed 6-7 rokiem życia, ale diagnozę można postawić dopiero po 7 roku . Problem ten dotyczy około 4% polskich dzieci w wieku 7 lat i dotyka chłopców 3-4 razy częściej niż dziewczynki.
Rozpoznawanie zaburzeń rozwojowych o charakterze nadpobudliwości przed 5-6 rokiem życia jest nie tylko trudne, ale i obarczone dużym błędem ze względu na specyfikę rozwoju dziecka.
Zgodnie z klasyfikacją ICD-10, aby zdiagnozować zaburzenia nadpobudliwości psychoruchowej , spełnione być muszą następujące kryteria:

Rozpoznanie zaburzeń hiperkinetycznych do celów badawczych wymaga stwierdzenia wyraźnie nieprawidłowego nasilenia zaburzeń uwagi, nadmiernej aktywności i niepokoju, które wzmagają się w różnych sytuacjach i utrzymują się w czasie, a które nie są spowodowane przez inne zaburzenia, takie jak autyzm i zaburzenia afektywne.

G1. Brak uwagi.
Co najmniej 6 z następujących objawów braku uwagi utrzymywało się przez co najmniej 6 miesięcy w stopniu prowadzącym do nieprzystosowania lub niezgodnych z poziomem rozwoju dziecka.
• Częste niezwracanie bliższej uwagi na szczegóły lub częste beztroskie błędy w pracy szkolnej, pracy lub w innych czynnościach.
• Częste niepowodzenia w utrzymaniu uwagi na zadaniach lub czynnościach związanych z zabawą
• Często wydaje się nie słyszeć co zostało do niego (do niej) powiedziane
• Częste niepowodzenia w postępowaniu według instrukcji albo w kończeniu pracy szkolnej, pomocy w domu lub obowiązków w miejscu pracy (ale nie z powodu zachowania opozycyjnego, ani niezrozumienia poleceń).
• Często upośledzona umiejętność organizowania zadań i aktywności.
• Częste unikanie lub silna niechęć do takich zadań, jak praca domowa wymagająca wytrwałego wysiłku umysłowego.
• Częste gubienie rzeczy niezbędnych do niektórych zadań lub czynności, jak wyposażenie szkolne, ołówki, książki, zabawki lub narzędzia
• Często łatwa odwracalność uwagi przez zewnętrzne bodźce.
• Częste zapominanie w toku codziennej aktywności
G2. Nadmierna aktywność.
Co najmniej trzy z następujących objawów nadmiernej aktywności utrzymywały się przez co najmniej 6 miesięcy w stopniu prowadzącym do nieprzystosowania lub niezgodnym z poziomem rozwoju dziecka:
• Często niespokojnie porusza rękoma lub stopami, albo wierci się na krześle
• Opuszcza siedzenie w klasie lub w innych sytuacjach, w których oczekiwane jest utrzymanie pozycji siedzącej.
• Często nadmierne rozbieganie lub wtrącanie się w sytuacjach, w których jest to niewłaściwe (w wieku młodzieńczym lub u dorosłych może występować jedynie poczucie niepokoju).
• Często przesadna hałaśliwość w zabawie lub trudność zachowania spokoju w czasie wypoczynku.
• Przejawia utrwalony wzorzec nadmiernej aktywności ruchowej, praktycznie nie modyfikowany przez społeczny kontekst i oczekiwania
G3. Impulsywność
Co najmniej trzy z następujących objawów impulsywności utrzymywał się przez co najmniej 6 miesięcy w stopniu prowadzącym do nieprzystosowania lub niezgodnym z poziomem rozwoju dziecka:
• Często udziela odpowiedzi zanim pytanie jest dokończone.
• Często nie umie czekać w kolejce lub doczekać się swej rundy w grach lub innych sytuacjach grupowych.
• Często przerywa lub przeszkadza innym (np. wtrąca się do rozmowy lub gier innych osób).
• Często wypowiada się nadmiernie bez uwzględnienia ograniczeń społecznych.
G4. Początek zaburzenia nie później niż w wieku 7 lat

G5. Całościowość
Kryteria są spełnione w więcej niż w jednej sytuacji, np. połączenie braku uwagi i nadaktywność występujące i w szkole i w domu lub zarówno w szkole, jak i w innych okolicznościach, gdzie dzieci są obserwowane, takich jak klinika (potwierdzenie takiej sytuacyjnej rozpiętości zwykle będzie wymagało informacji z więcej niż jednego źródła, relacje rodziców na temat zachowania w klasie mogą okazać się niewystarczające).

G6. Objawy G1-G3 powodują istotne klinicznie cierpienie lub upośledzenie w zakresie funkcjonowania społecznego, szkolnego lub zawodowego.

G7. Zaburzenie nie spełnia kryteriów całościowych zaburzeń rozwojowych, epizodu maniakalnego, epizodu depresyjnego, ani zaburzeń lękowych.

LITERATURA:
1) R. Wiącek: Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo w wieku przedszkolnym. Kraków 2010
2) T. Wolańczyk, A. Kołakowski, M. Skotnicka: Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci.
Lublin 1999
3) H. Nartowska: Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo.. Warszawa 1972
4) H. Nartowska: Wychowanie dziecka nadpobudliwego. Warszawa 1976
5) M. Bogdanowicz: Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym. Warszawa 1985
6) Słownik psychologiczny. Red. W. Szewczuk. Warszawa 1979