Typologia zaburzeń w zachowaniu w kontekście przestępczości

Wyróżnienie typologii zaburzeń jest ważnym etapem procesu poznawczego. Dzięki typologii możemy porządkować pewne przedmioty i zjawiska dotyczące rzeczywistości społecznej. Jest również konieczna z punktu widzenia skutecznej terapii i profilaktyki.
W zależności od podejścia teoretycznego istnieje wiele propozycji typologii zaburzeń zachowania. Zauważalna cechą wspólną typologii jest próba zidentyfikowania głównego pierwiastka powodującego zaburzenia. Cechą charakterystyczną wielu typologii jest fakt, że ujmowane są one dychotomicznie na przykład aktywne- bierne.
W. Bandura w swojej klasyfikacji wyróżnia dwa podstawowe syndromy przejawów nieprzystosowania:
- trudności sprawiane przez dzieci z przewaga procesów pobudzania,
- trudności sprawiane przez dzieci o przewadze procesów hamowania.
Zdaniem Bandura dzieci z grupy pierwszej manifestują takie zaburzenia w zachowaniu jak:
-przeszkadzanie nauczycielowi i uczniom w czasie lekcji,
-zuchwałość i agresywne zachowanie się,
-brak obowiązkowości,
-lekceważący stosunek do nauki i szkoły,
-nieprzestrzeganie porządku,
-palenie papierosów, wagary i ucieczki z domu.
Dzieci o przewadze procesów hamowania:
-zachowują się biernie,
-wykazują małą aktywność społeczną,
-unikają nawiązywania kontaktów z innymi dziećmi,
-przejawiają lęk, nieśmiałość, apatię, brak wiary w siebie i nieufność do innych ludzi,
-zdradzają skłonności marzycielskie,
-robią wrażenie dzieci o obniżonej sprawności umysłowej (B. Czeredrecka, 1994).
Ważną typologię zaburzeń w zachowaniu przedstawiła H. Spionek .
Uwzględniła ona wszystkie sfery psychofizycznego funkcjonowania dziecka: poznawczą, ruchową, wolicjonalną, emocjonalną, społeczną oraz osiągnięcia szkolne dziecka.
Według Spionek istota zaburzeń w zachowaniu sprowadza się do zakłócenia interakcji czynników organicznych i środowiskowych, przy czym te pierwsze traktowane są jako pierwotne i stanowią one podłoże kształtowania się różnorodnych form zaburzeń (B.Urban, 2001, s. 90 ).
Autorzy wyróżniają typ słabo zrównoważony, ze względną równowaga procesów pobudzania i hamowania oraz typ o przewadze jednego procesu i są to dzieci nadpobudliwe i zahamowane. Ostatecznie Halina Spionek wyróżnia cztery typy dzieci sprawiające trudności wychowawcze:
1. nadpobudliwe, ekspansywne,
2. nadwrażliwe, ekspansywne,
3. zahamowane, napięte emocjonalnie,
4. uczuciowo obojętne, spowolniałe.
Nie można nie wspomnieć o bardzo ważnej typologii zaburzeń w zachowaniu której dokonał D. H. Stott.
Swój podział opiera na dwóch podstawowych rodzajach zachowań: zachowania o charakterze zahamowanym i zachowania wiążące się z postawą otwartą, ekspresyjną.
Stott dzieli zachowania na cztery typy:
Typ wrogi;
- kształtuje się pod wpływem deprawacji podstawowych potrzeb psychicznych jednostki a wyraża się we wrogim ustosunkowaniu się do innych jednostek. Ważnym składnikiem jest agresywność , która wyraża się w wielu zachowaniach i kontaktach z rówieśnikami. Istotną rolę w kształtowaniu się zachowań wrogich ma karzące zachowanie rodziców, obserwowanie agresywnych wzorców zachowań. Typ wrogi występuje z największą częstotliwością wśród dzieci niedostosowanych. Głównymi formami zachowań w których ten typ się wyraża to: chęć szkodzenia innym, zaczepna postawa i nieakceptowanie społeczno-moralnych zasad współżycia.
Typ aspołeczny;
- powstaje w wyniku wzrostu frustracji lub działania niekorzystnych wpływów środowiska. Aspołeczność wyraża się całkowitą negacją norm społecznych. Jednostki czują osobistą satysfakcję z powodu zadawania cierpienia innym, często są uczestnikami podkultur dewiacyjnych.
Typ zahamowany;
-ten typ zachowania kształtuje się pod wpływem niekorzystnych czynników wrodzonych, które mogą być natury dziedzicznej lub wynikiem działania czynników zewnętrznych na organizm matki w okresie rozwoju płodowego lub porodu. To prowadziło do osłabienia lub uszkodzenia centralnego systemu nerwowego dziecka. Dzieci te nie sprawiają większych trudności wychowawczych dlatego trudno jest je zauważyć. Główne symptomy przejawiane przez dzieci to: brak ofensywności w działaniu, nieśmiałość, bojaźliwość w sytuacjach nowych, wycofanie, depresja. W sytuacjach problemowych dzieci takie zachowują się poniżej swoich możliwości intelektualnych, przegrywają w konkurencji.
Typ niekonsekwentny;
-etiologia tego typu zachowania jest podobna do zachowania zahamowanego, natomiast charakterystyczne są dla tego typu całkiem przeciwne symptomy.
Dzieci zaliczane do tego typu charakteryzują się: brakiem koncentracji uwagi, nadpobudliwością, nieadekwatnymi zachowaniami. Reakcje ich nie są przemyślane, są przypadkowe.
Na gruncie psychiatrii Rosenhan i Seligman wymieniają zachowania, które decydują o zakwalifikowaniu jednostki do kategorii zaburzonych. Zaznaczają oni, że zachowania te wynikają ze słabej kontroli. W diagnostyce bierze się pod uwagę konkretne zachowania: kłamstwo, wczesne życie seksualne, przejawianie agresji, nadużywanie alkoholu, kradzieże, wandalizm oraz nagminne łamanie zasad w domu i w szkole (B. Urban, 2001,s. 92)
Autorzy uważają, że muszą występować co najmniej cztery spośród następujących przejawów zachowania antyspołeczne: nierówne postępy w pracy lub w szkole, łamanie prawa, kradzież. Istotnym kryterium diagnozy zaburzeń antyspołecznych jest trwałość wyżej wymienionych zachowań. Charakterystyki typów zaburzeń dokonała H. Sulestrowska, która wskazała na podział zaburzeń dokonany przez Hartmana.
Wyodrębnił on trzy zespoły zaburzeń naruszających przyjęte normy społeczne:
I. Zespół niestabilności;
-charakteryzujący się skłonnościami depresyjnymi, wycofywaniem się, słabością kontaktów społecznych. Dzieci zaliczane do tej grupy nie przejawiają poważniejszych problemów.
II. Zespół zachowania aspołecznego;
-wśród symptomów charakterystycznych są: niechęć do nauki, włóczęgostwo, nadużywanie alkoholu, skłonność do konfliktów.
III. Zespół przestępczości;
-charakteryzuje się takimi zachowaniami jak: zagrożenie dla innych, niszczenie przedmiotów, wczesne skłonności przestępcze, naruszanie prawa (B. Urban, 2001, s.93)
Szerokie zastosowanie do badania zaburzeń w zachowaniu dzieci i młodzieży ma strategia diagnostyczna opracowana przez T. M. Achenbacha. W typologii Achenbacha również zauważalna jest tendencja do podziału na dwie zasadniczo przeciwstawne grupy dzieci z zaburzeniami: zachowania internalizacyjne oraz zachowania eksternalizacyjne.

ZACHOWANIA INTERNALIZACYJNE
Określane są jako nadmiernie kontrolowane, składają się na syndrom wyrażający się w „rzutowaniu do wewnątrz” problemów psychicznych przeżywanych przez jednostkę. Symptomy charakterystyczne dla tego typu to: wycofanie, lęk, zachowania zahamowane.
Nadmierne poczucie kontroli prowadzi do zbyt głębokiej, neurotycznej internalizacji norm społecznych, co jest przyczyną przesadnej ostrożności
w nowych trudnych sytuacjach, nieśmiałości w kontaktach interpersonalnych
(B. Urban, 2001, s. 95 ) Dzieci te nie są zauważalne przez nauczycieli ponieważ nie sprawiają większych kłopotów i podporządkowują się normom regulaminowym. W obrębie typu „zachowania internalizacyjne” mieszczą się dwa podtypy:
-zachowania świadczące o wycofaniu się dziecka z życia społecznego
-przeżycia i zachowania sygnalizujące stany lękowe i depresyjne.
Dzieci, u których stwierdzono zachowania internalizacyjne określa zbiór specyficznych sposobów postępowania. O tym, że dziecko wycofuje się z grupy rówieśniczej i ma tendencje do zamykania się w sobie świadczą następujące symptomy: skrytość, nieśmiałość, woli być sam niż w grupie,. Dziecko
z przeżyciami lękowymi charakteryzują częste wybuchy płaczu, narzekania, nadmierne dążenie do doskonałości, strach przed samotnością, poczucie niższej wartości. Dzieci wykazujące zachowania internalizacyjne nie wykorzystują
w pełni możliwości intelektualnych. Zachowania internalizacyjne są neutralne
z punktu widzenia prawa i nie stanowią podstaw dla zachowań przestępczych, ale przynoszą szkody jednostce z powodu przeżywania wewnętrznego cierpienia, zamykania się w sobie.

ZACHOWANIA EKSTERNALIZACYJNE
Według P. Hinshaw termin ten może być zamiennie używany z terminem „zachowania słabo kontrolowane”. Powstają one jako wynik odzwierciedlania problemów psychicznych w życiu zewnętrznym. Są to zachowania destruktywne, hiperaktywne, agresywne a u ich podstaw leży słaba kontrola wewnętrzna. Termin ten w odróżnieniu od zachowań internalizacyjnych oznacza „rzutowanie na zewnątrz”. Bardzo często występują w formie ataków ocenianych jako łamanie norm prawnych, obyczajowych i moralnych. W przypadku zachowań eksternalizacyjnych negatywne konsekwencje nie dotyczą samej jednostki lecz dotyczą otoczenia społecznego. Podstawowym składnikiem tych zachowań jest agresja. W obrębie tego typu zachowań też wyróżnia się dwa podtypy. Symptomy pierwszego z nich to:
- brak poczucia winy za swoje zachowania, kłopoty w nauce kamufluje kłamstwem, wagary, picie alkoholu lub zażywanie narkotyków. Symptomy te wskazują na tendencje do rozwijania zachowań przestępczych.
Do symptomów drugiego podtypu określanego mianem agresji zalicza się:
-częste kłótnie, wychwalanie się, okrucieństwo, terroryzowanie innych, gra na pokaz, wybuchowość i gwałtowność, nagłe zmiany w uczuciach i nastrojach.
Obecnie obserwuje się gwałtowny wzrost przestępczości oraz eskalację najgroźniejszych rodzajów przestępczości współczesnej młodzieży. Co roku notuje się przyrost przestępczości na poziomie około 5%a wiąże się to z ogólnymi przemianami ekonomicznymi oraz typowymi trendami współczesnej cywilizacji. Przestępczość jako zjawisko społeczne jest powiązane z rozwojem cywilizacyjnym poziomem materialnym życia ludzi a także co ważne
z systemem moralnym, obyczajowości i stylem życia.
W różnych krajach obserwuje się przyjmowanie różnych kryteriów do definiowania przestępczości. W Stanach Zjednoczonych rozróżnia się czyny przestępcze dokonane przez dorosłych i przez młodzież. Dla oznaczenia przestępczości dorosłych używa się słowa crime a przez słowo delinquency rozumie się:
-wszystkie czyny osób w wieku poniżej 18 lat
-różnorodne czyny i zachowania prowadzące do przestępczości (crime) a więc ucieczki z domu wagarowanie uporczywe nieposłuszeństwo wobec rodziców lub nauczycieli ( B. Urban, 1995, s. 54)
Ciekawą typologię rodzajów przestępczości, przydatną w badaniach nad przestępczością podają M. Le Blanc i M. Frechette. Podają oni 14 kategorii zachowań przestępczych:
-drobne kradzieże np. słodycze, drobne sumy pieniędzy
-kradzieże sklepowe przeprowadzane w dużych sklepach i zaplanowane
-kradzieże grupowe dobrze zaplanowane
-włamania dokonywane w sposób zamierzony przy użyciu narzędzi
-kradzież osobista dokonana przy użyciu siły fizycznej, zazwyczaj połączona z przemocą
-kradzież pojazdów motorowych
-poważne kradzieże typu napady na banki, poczty
-wandalizm-niszczenie i uszkadzanie publicznej i prywatnej własności
-napad na osoby
-zakłócenie porządku publicznego, zakłócenie spokoju, włóczęgostwo, ucieczki
-narkotyki-posiadanie, handel
-przestępstwa seksualne- molestowanie, gwałt,
-oszustwo-fałszowanie pieniędzy
-zabójstwa
Wśród wyżej wymienionych rodzajów zachowań przestępczych aż sześć z nich to kradzieże, które stanowią najczęstszy rodzaj przestępstwa.
B.Hołyst opisując przestępczość drugiej połowy XX wieku stwierdza wzrost przestępczości w „ krajach kapitalistycznych” oraz zwiększony udział kobiet
i młodzieży w przestępczości. Zwraca również uwagę na pojawienie się nowych rodzajów przestępstw. Cechą charakterystyczną współczesności jest przechodzenie od gwałtownych form przestępczości do bardziej podstępnych, intelektualnych oraz rozszerzanie się terroryzmu. Istotnym zjawiskiem, którego nie można pominąć kiedy mówimy o przestępczości jest zjawisko narkomanii. Analizując przestępczość końca XX wieku należy zwrócić uwagę na fakt obniżania się dolnej granicy wiekowej popełniania najgroźniejszych przestępstw- przeciwko życiu i zdrowiu.
Najbardziej reprezentatywne ujęcie rodzajów przestępczości jakie występowały po drugiej wojnie światowej przedstawiają M. H. Veillard-Cybulsky. Wymieniają oni takie rodzaje jak: kradzieże, kradzieże pojazdów, uszkodzenia mienia przestępstwa seksualne, uszkodzenia ciała, zabójstwa oraz inne. Większość z wymienionych wyżej rodzajów przestępczości jest charakterystyczna dla wszystkich okresów historycznych (B. Urban, 1995, s.53). W ostatnich kilkunastu latach w wielu krajach pojawiły się zjawiska nowe,
o dużej szkodliwości. Pojawiły się również nowe rodzaje przestępczości, charakterystyczne dla krajów wysoko rozwiniętych. Wśród nowych rodzajów przestępczości pojawiły się przestępstwa typu zabawowego. Wynikają one z nudy, braku zajęcia. Zaliczyć tu można kradzieże sklepowe a także poważne przestępstwa takie jak gwałty i morderstwa.
Innym rodzajem przestępstw są przestępstwa wynikające z nienawiści
i uprzedzeń, które wyrażają się przemocą. Przestępstwa te, dokonywane są przez kilkunastoosobowe grupki. Przyczyną popełniania tego rodzaju przestępstw są uprzedzenia rasowe etniczne czy religijne.
Wśród nowych rodzajów przestępczości pojawiły się różne odmiany grupowego wandalizmu, chuligaństwa oraz zdarzenia na imprezach sportowych czy muzycznych. Zachowania te są znane na całym świecie, a dokonywane są w gangach.
Jeszcze inna formą współczesnej przestępczości jest zażywanie nielegalnych środków czyli narkomania, która przybiera coraz większe rozmiary. Zażywanie narkotyków może być przyczyną wielu przestępstw. Najczęściej pod wpływem narkotyków nieletni dokonali kradzieży z włamaniem, kradzieży mienia prywatnego według rejestrów policyjnych. Inną przyczyną popełniania przestępstw jest alkohol. Alkohol jest czynnikiem motywującym do popełnienia przestępstw gwałtownych typu: zabójstwa, bójki i pobicia, zgwałcenia.
Warto również wspomnieć o czynniku mającym również silny wpływ na nieletnich - internet , gry komputerowe , gdzie młody człowiek ma więcej niż jedno życie a niestety wyobraźnia młodego człowieka nie funkcjonuje na odpowiednim poziomie abstrakcji i kończy się to zazwyczaj tragicznie dla obu stron agresora i ofiary.
Kolejnym czynnikiem jest brak zorganizowania spędzania wolnego czasu przez dzieci, których rodzice pracują do późnych godzin nocnych i tu stoi kolejne wyzwanie dla szkoły , instytucji pozaszkolnych harcerstwo , świetlice szkolne , kolka zainteresowań itp.
Autorzy niniejszym opracowanie mieli na celu przybliżenie problemu ,ukazanie typologii czynników mających wpływ na coraz większą tendencję do zachowań agresywnych i przestępczych wśród młodzieży .

Witold Mazurek

Nota o autorze; Witold mazurek jest absolwentem Akademii Pedagogicznej w Krakowie – mgr pedagogiki. W obszarze zainteresowań autora znajdują się kwestie zaburzeń, przestępczość, resocjalizacja, kuratela sądowa, uspołecznienie w kontekście gotowości szkolnej dzieci sześcioletnich.