Innowacje pedagogiczne a filozofia życia

Każdy okres w rozwoju społeczeństwa przynosi z sobą nowe zadania i nowe problemy. Wśród tych zadań niezmiennie jako jedno z czołowych, stanowiące warunek realizacji innych, znajduje się zadanie efektywnego kształcenia, a w szczególności opanowania wiedzy i umiejętności w sposób umożliwiający ich zastosowanie w sytuacjach i zadaniach nowych.
Do rozwiązania problemów współczesnego życia konieczny jest nowy typ uczenia się, zwany innowacyjnym, który winien prowadzić do zmian odnowy struktur nowych sformułowań. Najbardziej charakterystycznymi cechami kształcenia innowacyjnego są zdaniem autorów Raportu Klubu Rzymskiego pt. Uczyć się bez granic - antycypacja i uczestniczenie. Antycypacja to w odróżnieniu od adaptacji przygotowanie jednostek i społeczeństwa do możliwych wydarzeń. Procesowi kształcenia w tym ujęciu służą takie techniki, jak: prognozowanie, stymulacja, tworzenie scenariusza i modeli. Natomiast uczestniczenie jako cecha innowacyjnego uczenia się oznacza uczenie się przez udział w procesach decyzyjnych i korzystanie ze wszystkich praw. Uczenie się uczestniczące jest więc czynnym spełnianiem ról społecznych. Uczestniczenie pociąga za sobą współdziałanie, dialog, komunikowanie się, wzajemność i zdolność wczuwania. Współcześnie coraz częściej wyrażane są poglądy w zakresie rozwijania aktywności i twórczości młodych pokoleń przy pomocy właśnie tzw. nauczania innowacyjnego, które uczy inicjatywy, przygotowuje do przewidywania zmian. W.D.Wall pisze, że aby postawa mogła być rzeczywiście twórcza, konieczne są cechy umysłu, które należy kształtować, a których nie wolno pozostawić przypadkowi. Dziecko musi doznać wielu bogatych różnorodnych przeżyć pobudzających je zarówno uczuciowo, jak i umysłowo oraz dostarczających treści, z których nie wolno pozostawić przypadkowi, gdyż w ostatecznym rachunku o rozwoju gospodarczym, technicznym i kulturalnym decydować będzie nie sama organizacja życia społecznego, lecz czynnik warunkujący wszystkie pozostałe-człowiek. Sprawą niezmiernej wagi jest więc kształtowanie jego osobowości. Mimo iż przewiduje się różne formy i drogi kształcenia i samokształcenia, to jednakże dominujące znaczenie będzie miała nadal szkoła. Problem sprowadza się w zasadzie do takiego wychowania wszystkich dzieci, aby w trakcie zdobywania wiedzy i umiejętności oraz konwergencyjnych sposobów myślenia, niewątpliwie bardzo istotnych, nie utraciły zdolności łączenia swych doświadczeń życiowych w nowe układy. W aktualnym perspektywicznym modelu oświatowym nauczyciel nadal pozostanie centralnym ogniwem w procesie edukacji i wbrew pozorom jego rola i znaczenie będą wzrastać coraz bardziej. To właśnie jemu zostaną powierzone dzieci ich talenty i uzdolnienia, które on jako przewodnik swoich wychowanków ma je rozwijać i prowadzić po świecie wiedzy i świecie wartości. Jedną z dziedzin, w której ujawnia się dobitnie aksjologiczny charakter człowieka i dynamiczność jego natury jest wychowanie. Szczególnie jasno uwidacznia się to w sferze wychowania moralnego. Ma być ono czynnikiem świadomie i planowo dynamizującym aksjologicznie osobowość wychowanka oraz podstawową pomocą, której oczekuje on od otoczenia w samokształceniu i doskonaleniu siebie samego, co jest z kolei warunkiem możliwości osiągnięcia pełni własnego człowieczeństwa. Dlatego w działaniu nauczyciela innowatora edukacja powinna iść w parze z wychowaniem.
Przejdę teraz do zdefiniowania pojęcia innowacji pedagogicznych.Według J.Thomasa innowacją pedagogiczną jest każda próba zmierzająca świadomie i w sposób przemyślany do wprowadzenia pewnej zmiany w systemie nauczania w celu ulepszenia systemu. Czyli są to intencjonalnie wprowadzane przez nauczycieli zmiany do organizowanego przez nich procesu dydaktyczno- wychowawczego w celu jego ulepszenia i udoskonalenia. W ówczesnej bowiem dobie gruntownych zmian, ogromnego tempa i rytmu przemian praca pedagogiczna nauczyciela na pierwszym szczeblu edukacji winna charakteryzować się właśnie innowacyjnym działaniem, sam zaś nauczyciel winien być źródłem twórczego niepokoju i ciągle szukać nowych sposobów dotarcia do umysłu i duszy dziecka. Innowacje nieodłącznie związane są z działaniem. Powszechnie przyjęta definicja określa działanie jako: układ intencjonalnych czynności, których celem jest przystosowanie się do otoczenia lub zmiana tego otoczenia. Każde działanie winno opierać się na wyznaczeniu celu, ustaleniu warunków realnych tego działania, wyborze środków adekwatnych zarówno do celu, jak też do warunków danej rzeczywistości. Stąd też sprawą istotnej wagi w zakresie pedagogicznego działania jest pełna świadomość celu, który mamy realizować. Dlatego przy podejmowaniu decyzji nauczyciela powinny cechować: rozsądek i rozwaga, a niekiedy, w niektórych okolicznościach i sytuacjach, nawet umiar i ostrożność w doborze środków i sposobów do realizacji podjętych celów i zadań. Rozwój aktywności twórczej dzieci powinien występować w określonym klimacie pracy dydaktyczno- wychowawczej tworzonym przez nauczycieli. Na rozwój aktywności twórczej dzieci wpływa ten nauczyciel, który sam twórczo pracuje, sam wykazuje inicjatywę i pomysłowość. Pracując nad sobą, poszukuje coraz to doskonalszych metod pracy, wykazuje chęci samokształcenia. Schematyzm oraz nadmierny werbalizm nie sprzyja rozwojowi i kształtowaniu aktywności u dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym.
Obiektem strategii wychowawczej jest człowiek, a warunkiem skutecznego działania jest w tym przypadku minimum wiedzy choćby o jego strukturze psychicznej oraz o jego relacjach z otoczeniem społecznym. Charakteryzując zachowania oraz działania człowieka, należy pamiętać, iż związane są one z rolą społeczną, jaką ma pełnić w życiu. Przyjęcie bowiem określonej roli determinuje specyficzny sposób zachowania się, a to wpływa na kształtowanie się specyficznych cech osobowości. Każdej grupie społecznej zależy na tym, by pełnione przez jej członków role zawodowe były pełnione dobrze, tzn. w sposób właściwy. Jedni przejawiają w swej działalności zaangażowanie i odpowiedzialność, innych natomiast charakteryzuje lekceważący stosunek do wymagań roli, jak też tendencja do korzystania z jej przywilejów. Z literatury wynika iż występują związki między pełnionymi rolami społecznymi i osobowością osób pełniących te role (por. T.M.Newcomb 1970, M. Misztal 1980).
Jedną z cech osobowości nauczyciela w jego działalności pedagogicznej jest umiłowanie zawodu, jak też ustosunkowanie się do zawodu, oraz prawidłowo ukształtowany mechanizm regulowania jego stosunków z otoczeniem. Podkreśla to także znakomity polski pedeutolog ( zajmujący się badaniami nad osobą nauczyciela i jego zawodem) Jan Władysław Dawid udowadnia, że bez miłości do ludzi trudno pracować w zawodzie nauczycielskim, praca staje się wtedy z biegiem czasu coraz bardziej uciążliwa i męcząca. Nauczyciel wykonuje ją wtedy rutynowo, niechętnie. Jeśli natomiast nauczyciel kocha dzieci, to całą swoją uwagę koncentruje na nich, poświęcając im jak najwięcej czasu, wysiłku i zaangażowania. Pracę wykonuje wówczas chętnie i sprawia mu ona wiele satysfakcji. . Podobnie problem ten ujmują S. Baley, W. Okoń, S. Kerawcewicz, H. Muszyński, M. i R. Radwiłowiczowie, którzy analizując stosunek nauczyciela do uczniów, jednocześnie postulują, by cechowała go sprawiedliwość, cierpliwość wyrozumiałość, obiektywność, przyjazność, serdeczność, cierpliwość, wyrozumiałość, bezpośredniość, czułość, twórczość, zrównoważenie, pogoda demokratyzm w podejmowaniu decyzji oraz zdecydowanie w stawianiu wymagań. Wpływ środowiska też często warunkuje stosunki nauczyciela z uczniami. On także w dużym stopniu determinuje efekty działań pedagogicznych i innowacji pedagogicznych .
Innowacyjna działalność pedagogiczna jest twórczością, nosi miano sztuki. Jak pisze W. Tatarkiewicz cechą wyróżniającą twórczość jest nowość, nowość działania. Jednakże nie wszędzie tam, gdzie jest nowość, jest twórczość. Każda twórczość implikuje nowość, ale nie każda nowość implikuje twórczość. Dlatego nauczyciel chcąc poznać dzieci, zrozumieć ich psychikę, powinien zdawać sobie sprawę z motywów własnego postępowania, zrozumieć samego siebie, powinien poznać własną osobowość, a także umieć krytycznie spojrzeć na siebie oraz wytyczyć drogi dalszego doskonalenia siebie jak też dokształcania. Ponieważ rozumienie samego siebie łączy się ze zdolnością akceptowania i szacunku dla postaw innych ludzi Odnosi się to do prawidłowego ukształtowania w osobowości nauczyciela systemu samoregulacji. Ma to istotne znaczenie dla efektu jego działań, dla działań innowacyjnych, gdyż jest włączany w bardzo skomplikowane stosunki z różnymi otaczającymi go ludźmi, przedmiotami, zjawiskami, procesami, które oddziałują na niego i pozostaje on w różnych interakcjach z nimi. Skutki tych interakcji nie są bez znaczenia dla podejmowanych i realizowanych przez niego działań. Jak pisze W. Tatarkiewicz: twórczość uszczęśliwia zarówno tych, co z niej korzystają, jak i samych twórców; dla wielu jest potrzebą, czymś, bez czego nie mogą żyć. Dlatego poszukując źródeł innowacji w działaniach pedagogicznych nauczyciela na pierwszym szczeblu edukacji nie sposób pominąć takich walorów jego osobowości jak: poczucie własnej wartości, wiara w siebie, świadomość swej roli, poczucie odpowiedzialności, szczerość i uczciwość względem siebie, samokrytycyzm, praca nad sobą, odporność na niepowodzenia i przykrości, a także dbałość o swój wygląd. Chodzi bowiem o to, by nauczyciel miał świadomość swej roli, którą wybrał i pełni. Wymaga to od niego zaangażowania w podjętą działalność, zaangażowania całej jego osobowości, aby zapewnić działalności pedagogicznej wysoki stopień twórczych elementów, musi stać się ona treścią jego życia, musi też znaleźć w niej sposób wyrażania siebie oraz zaspokajania potrzeb społecznych.
Podsumowując moje rozważania nad pracą innowacyjną nauczyciela, a filozofią życia pragnę przytoczyć słowa Janusza Korczaka:
Jestem nie po to, by mnie kochali i podziwiali, ale po to, bym działał i kochał.
nie obowiązkiem otoczenia pomagać mnie, ale mam obowiązek troszczenia się o świat, o człowieka . Dlatego najważniejsze w pracy nauczyciela , czyli także i mojej jest to, aby zawsze pamiętać o tym, że dziecko od początku swoich dni jest człowiekiem. Ze wszystkimi właściwościami, jakie są istocie ludzkiej przypisywane: ma rozum i wolę. Rozum to inaczej umysł, inteligencja, a także mądrość, roztropność, rozsądek. Wolna wola jest mocno związana ze świadomością i rozumem, oznacza bowiem możliwość dokonywania, wyboru, podejmowania decyzji, kierowania własnym postępowaniem, określania swojego stosunku do innych ludzi. A więc kiedy nauczyciel projektuje działanie edukacyjne, musi odpowiedzieć sobie na dwa pytania: po co i jak zamierza prowadzić zajęcia czy stworzyć określoną sytuację wychowawczą. Są to pytania o cel i program działania. Odpowiedź na te pytania tworzą podstawę zadania, które ma być wykonane. Bardzo ważne jest udzielenie sobie odpowiedzi na pytanie kogo chcemy wychować. Konsekwencją tego jest konstruowanie takich sytuacji, które pozwolą zdobyć doświadczenia związane z wartościami, jakie uznajemy. Taki sposób działania ukazuje nauczyciela jako twórcę, konstruktora zadań edukacyjnych. Oznacz to, że musi on samodzielnie określić cel swoich działań, kierując się wartościami uznanymi przez siebie i przez społeczeństwo, w imieniu którego pełni tę rolę. Cel podejmowanych działań edukacyjnych musi być spójny z uznawanymi przez niego wartościami. Tak więc, gdy uznajemy aktywność dzieci jako wartość, to musimy umożliwić im zdobywanie doświadczeń w formułowaniu i realizowaniu zadań.
Edukacja jest działaniem podejmowanym razem z dzieckiem. Jeśli przyjmujemy ten punkt widzenia, to dziecko staje się uczestnikiem sytuacji edukacyjnych. Dziecko jako twórca i sprawca otaczającej rzeczywistości ma prawo do decydowania o tym co ma być przedmiotem jego działań, obiektem obserwacji, doświadczenia, odkrywania zadziwiających tajników wiedzy, a wszystko poprzez twórczą, radosną zabawę. Zainteresowania dzieci są motorem aktywnego działania i poznania. W swych propozycjach dotyczących dominacji zabaw i zajęć przejawiają sposoby wyzwalania własnej aktywności w poznawaniu świata. Umiejętne stymulowanie i rozwijanie aktywności dziecięcej zapewnia indywidualny rozwój, wzbogaca osobowość.
Podczas pracy w ciągu dnia rozmawiam z dziećmi o ich zainteresowaniach, odczuciach, marzeniach. Opowiadam im o swoich i być może to sprawia, że dzieci bardziej ufnie i otwarcie dzielą się swoimi pomysłami. Sprawdza się zatem myśl” jeśli ty dajesz mi dużo, ja dam ci dużo więcej”. Dzieci wyrażają własne odczucia i opinie przebiegu i atrakcyjności zabaw. Podają własne propozycje na następny dzień. Poprzez zabawę: „burza mózgów”, „ sto pomysłów na jutro” zbieram propozycje i zapisuję, następnie wspólnie z dziećmi omawiamy je i ukierunkowujemy rodzaj aktywności przy pełnej akceptacji pomysłodawców. Tak więc dyskutujemy sobie, a przy okazji planujemy, to czym będziemy żyć w naszej gromadce w następnym miesiącu.
Proces kształcenia na nauczaniu rozwijającym twórczą aktywność dziecka, które nawiązuje do nauczania problemowego, stosowanie zadań problemów otwartych sprzyja wielostronnemu kształceniu i wychowaniu. Nauczyciel inspiruje do samodzielności, czuwa, obserwuje, dziecko zaś samodzielnie odkrywa, poznaje świat, kreuje rzeczywistość ( teraźniejszość i przyszłość) poprzez podstawową formę aktywności, jaką jest zabawa w edukacji przedszkolnej. A za wzór należy zawsze mieć poglądy J. Amosa Komeńskiego, autora” Wielkiej dydaktyki”, który domagał się aby w nauka była prowadzona zgodnie z psychologią dzieci, by zaczynała się od rzeczy prostych, a nie od słów- nauczanie poglądowe, oparte na poznaniu zmysłowym.
Człowiek rodzi się osobą, ale nie rodzi się osobowością. Będzie się nią stawać, stopniowo rok po roku. To jest jedno z najważniejszych naszych zadań pedagogów i wychowawców. Musimy uświadomić sobie zadaniowy sens naszych działań tzn. dokładać starań, aby przekazywana przez nas wiedza zarysowała u naszych wychowanków warstwę światopoglądową, która będzie stanowić podłoże do budowania ich poglądu na świat, wówczas mówimy o kształtowaniu osobowości. Trzeba zachęcać dzieci do poszerzania wiedzy, pokazać im jak i gdzie można ją zdobyć. Oczywiście traktując dziecko jako indywidualność, podmiot swoich oddziaływań pedagogicznych i wychowawczych. Trzeba uczyć wartościowania- internalizacja wartości oraz bezinteresowności i empatii w swoim zachowaniu. Takie podejście do dziecka przedstawia nam J. J. Rosseau w swoim głównym dziele „ Emil czyli o wychowaniu”( 1762). Autor szczególną zdolność człowieka widział nie w rozumie, ale w uczuciu, sercu. Mówił, że ono jest boskim instynktem i nieśmiertelnym niebiańskim głosem. W całej swej pracy dydaktyczno- wychowawczej oraz działaniach innowacyjnych musimy zawsze pamiętać, że człowiek, ten cel i podmiot wychowania, to nie tylko jednostka, pewna podmiotowa indywidualność, ale osoba. Osoba to” wartość ponad inne wartości„ , to personalistyczne spojrzenie na człowieka, którego orędownikiem był Jan Paweł II, prowadzi do stwierdzenia, że każdy czyn wobec drugiego człowieka- etycznie jest dobry dopiero wtedy, gdy afirmuje tego drogiego człowieka, wychowanka właśnie jako osobę, to znaczy, że jest dobry dla niej ze względu na nią samą, jej dobro i rozwój, a nie ze względu na określone inne poza człowiekiem, nie mówiąc już, że przeciwko człowiekowi, stojące względy, cele, wartości.
Z moich rozważań wynika, że tylko osobowość może wychować osobowość, albo jej zalążki, które w dalszej drodze życiowej wychowanka będą się rozwijać. Gdyż prawdziwy pedagog i wychowawca musi być praktykiem przekazywanej dzieciom wiedzy i wartości, one muszą być treścią jego życia, aby mogły zagościć w rozumie i sercu powierzonych mu dzieci- przyszłych obywateli naszego społeczeństwa. A najważniejsza dziedzina innowacyjności to budowa społeczeństwa opartego o wiedzę, społeczeństwa zrównoważonego rozwoju tj. największa innowacyjność. Aby każdy miał ludzkie warunki egzystencji biedny i bogaty, w którym to społeczeństwie ludzie, którzy chcą pracować, będą mogli pracować i państwo potrafi to docenić.


Bibliografia:

Lesiak- Laska, Uwarunkowania i efekty innowacji pedagogicznych nauczycieli klas początkowych, Wydawnictwo wyższej szkoły pedagogicznej, Rzeszów 1998.
Botkin W., M. Elmandrja M, Malitza M, Uczyć się bez granic. Raport Klubu Rzymskiego, Warszawa, 1982.
Wall W. D., Twórcze wychowanie w okresie dzieciństwa, Warszawa 1982
Palka S, Teoria pedagogiczna a praktyczne doświadczenie nauczycieli, Warszawa 1989, WSiP.
Thomas J, Edukacyjne problemy współczesnego świata, Warszawa 1980.
Okoń W, Słownik pedagogiczny, Warszawa 1984.
Dawid J.W, O duszy nauczycielstwa, Warszawa 1912.
Tatarkiewicz W, Dzieje sześciu pojęć, PWN, Warszawa 1976.
Korczak J, Jak kochać dziecko?, „Pisma wybrane” 1978r.
Tarnowski. J ”Człowiek- dialog- wychowanie”. Zarys chrześcijańskiej pedagogiki personalno- egzystencjalnej „Znak” Nr9/91.