Rozwój społeczno - moralny dzieci w wieku przedszkolnym

1.1. Osoba i osobowość dzieci w wieku przedszkolnym

Termin osobowości, podobnie jak wiele innych podstawowych pojęć humanistyki, mimo wielu prób zdefiniowania zachowuje niejasność i wieloznaczność. Pojęcie to jest używane w różnych znaczeniach zarówno w języku potocznym, jak i w filozofii,antropologii, historii, psychologii, socjologii i wielu innych naukach humanistycznych.
„Definicje osobowości formułowane przez psychologów często akcentują uwarunkowania właściwości psychiki człowieka, a niekiedy nawet ograniczają się tylko do nich. Analizując osobowość, należy zaznaczyć, że nie jest ona cech gatunkową człowieka, lecz cechą indywidualną i kulturową, odnoszącą się do wzoru, do którego osiągnięcia zmierza proces wychowania i samowychowania.
Osobowość człowieka kształtowana jest przez cechy biofizyczne jak
też poprzez proces socjalizacji, który przystosowuje człowieka do
życia w zbiorowości, umożliwia porozumienie się i inteligentne działanie, uczy jak się zachować, by osiągnąć cela życiowe.”
Wiek przedszkolny obejmuje okres życia dziecka od 3 do 7 lat. Stanowi on względnie jednolity okres rozwojowy z uwagi na dominującą w nim formę działalności, jaką jest dla dziecka zabawa, na sposób poznawania rzeczywistości – w procesie swobodnego zdobywania doświadczeń i mimowolnego, okolicznościowego uczenia się oraz na specyfikę środowiska wychowawczego, którym jest głównie rodzina oraz dopełniające ją funkcje przedszkola.Oprócz wspólnych dla całego okresu właściwości rozwojowych można wyróżnić drobniejsze zmiany w obrębie kolejnych trzech podokresów albo faz wieku przedszkolnego. Zmiany te nie mają charakteru zasadniczych, istotnych przemian w świadomości iosobowości dziecka, odzwierciedlają zarówno dynamikę procesów poznawczych, jak też stopniowe przekształcenie w emocjonalnej i społecznej sferze rozwoju psychicznego dzieci w tym wieku.
Dzieci w wieku 3-4 lat są na ogół jeszcze mało samodzielne, tj. nie radzą sobie dobrze same w różnych sytuacjach życiowych i wymagają pomocy dorosłych nawet przy prostych czynnościach samoobsługowych, jak mycie czy ubieranie się. Zasób doświadczeń tych dzieci jest niewielki. Opanowały one już podstawy systemu gramatycznego języka ojczystego, ale ich słownik czynny obejmuje około 1000 wyrazów, nie zawsze jednak łatwo porozumieć się z nimi, zwłaszcza w zespole przedszkolnym albo osobom trzecim. Lepiej rozumieją polecenia kierowane do nich indywidualnie niż zbiorowe nakazy i zakazy, wydawane całej grupie.
Dzieci te znajdują się w stadium myślenia sensorycznomotorycznego.
Rozwijają zadania przede wszystkim na płaszczyźnie manipulacyjnej i ruchowo – spostrzeżeniowej, wówczas, gdy mają bezpośredni kontakt z przedmiotami i zabawkami, w działaniu lub przy współudziale dorosłych. Wyobraźnia dziecka w tym wieku jest już bardziej rozbudowana niż w wieku po niemowlęcym, co przejawia się np. w bazgrołach, którym nadaje ono określone znaczenie, czy też w podejmowaniu ról podczas zabawy tematycznej. Zabawy są nadal dość proste i krótkie, gdyż dziecko nie potrafi koncentrować uwagi przez dłuższy czas i szybko zmienia przedmiot swych zainteresowań.
Chwiejność uczuciowa oraz duża wrażliwość dziecka na zmiany w otoczeniu społecznym sprawiają, że trzylatek może mieć trudności w przystosowaniu się do trybu życia w przedszkolu, do wymagań nowego środowiska, zwłaszcza jeśli poprzednio był wychowywany wyłącznie w domu rodzinnym.
Dzieci w wieku 4-5,5 lat są już bardziej samodzielne i zaradne.
Przystosowują się lepiej do życia w grupie przedszkolnej i nawiązują
przyjaźnie, życzliwe kontakty z rówieśnikami. Nie brak w tym okresie
konfliktów między dziećmi, gdyż bywają one impulsywne i niezrównoważone, egocentryczne i agresywne. Lubią jednak towarzystwo innych dzieci, garną się do grupy chętnie podejmują wspólne zabawy, chociaż nie potrafią ich same zaplanować. Dziecko w tym okresie wkracza w „wiek pytań”. Staje się uporczywym badaczem i odkrywcą nieznanego mu głębiej świata rzeczy, zjawisk i pojęć. Rozkwit wyobraźni i fantazji oraz szybkie postępy w dziedzinie mowy i myślenia pozwalają mu na wysuwanie wciąż nowych problemów, na które nie potrafi jeszcze samo znaleźć odpowiedzi.
Próbuje rozwiązywać je zatem przy pomocy dorosłych, zasypując ich
mnóstwem pytań o różne sprawy. Dziecko w tym wieku jest ruchliwe
i żywe, dociekliwe i wścibskie. Jego doświadczenia ruchowe, sensoryczne i umysłowe są coraz szersze, ale poznanie otaczającej rzeczywistości wciąż powierzchowne, bo dziecko nie chwyta jeszcze
istoty faktów i zdarzeń, nie ujmuje wielu związków logicznych, jakie je łączą.
Dziecko w wieku 5,5 -7 lat – to ostatnia faza wieku przedszkolnego. W zachowaniu się dzieci przejawiają wszystkie charakterystyczne właściwości rozwojowe okresu przedszkolnego, jak również zalążki nowych cech, które rozwiną się i ukształtują w następnym stadium rozwoju – w młodszym wieku szkolnym.
Dziecko w tym wieku jest już lepiej przystosowane do pracy w zespole.
Zdolne do dłużej trwającego wysiłku i skupienia uwagi, bez trudu
uczestniczy w takich formach podawania wiadomości, jak pogadanka
lub zajęcia kształtujące elementarne pojęcia matematyczne i przyrodnicze. Zabawy sześciolatków są bardziej urozmaicone, organizowane w zespole kilkorga dzieci, często z podziałem na role i funkcje. Samodzielność dziecka i wyższy stopień jego usposobienia sprzyja powierzaniu mu przez dorosłych odpowiedzialnych zadań, np. opieki nad młodszymi dziećmi czy też spełniania drobnych posług.
Życie uczuciowe jest bardzo bogate. Opanowane i mniej impulsywne od młodszych dzieci, ma szansę w sprzyjającym środowisku wychowawczym, rozwijać uczucia wyższe – społeczne i estetyczne.
„ E. Franus wyróżnia trzy formy wyrażania złości przez dzieci, biorąc pod uwagę stopień nasilenia tego afektu:
1.Formy łagodne: gniewne krzywienie się, dąsanie, boczenie się,
bierny opór, sprzeciw.
2.Formy demonstracji i prowokacji: głośny krzyk, wymachiwanie
rękami, kopanie nogami, rzucanie się na ziemię, przezywanie.
3. Formy ostre i burzliwe, propulsywne: atakowanie, wymierzanie
ciosów, niszczenie przedmiotów”.
Chociaż wybuchy gniewu u małego dziecka bywają naturalną formą wyładowania napięcia i energii, to tłumienie gniewu nie wpływa
ujemnie na rozwój osobowości.
Kształtowanie się podstawowych struktur osobowości przypada na wiek przedszkolny. Jednak wiele ważnych elementów buduje się dopiero w okresie późnego dzieciństwa.
Trzonem osobowości jest obraz samego siebie. Pierwszym elementem tworzenia się obrazu siebie jest pojawienie się świadomości własnej osoby. Miarą tego faktu jest rozpoznawanie własnego odbicia w lustrze
lub na fotografii. Dzieje się to około 2 roku życia. W okresie przedszkolnym dziecko zaczyna odkrywać własną płeć, sprawności i umiejętności. Jednak trzeba powiedzieć, że samowiedza (wiedza o sobie) w okresie przedszkolnym to zwykle zbiór sądów o charakterze opisowym, dotyczącym zazwyczaj wyglądu, posiadanych rzeczy i umiejętności, dopiero pod koniec tego okresu pojawiają się pierwsze sądy wartościujące i opinie o tym, jaki powinienem być. Poszczególne sądy są również nietrwałe i nie są powiązane ze sobą (nie stanowią systemu). To właśnie w okresie wczesnego wieku szkolnego dochodzi do bardzo ważnego momentu w kształtowaniu się wiedzy o sobie lub, jak mówią psychologowie „struktury Ja”. Sądy i poglądy o sobie zaczynają łączyć się ze sobą i tworzyć związki. Obraz siebie zaczyna zmieniać się i staje się bardziej zróżnicowane. Dziecko opisując się powie już nie tylko jak wygląda i co ma, ale również jaki jest i jaki być powinien. Ważnym elementem obrazu siebie staje się samoocena,
ona to determinuje rozwój wielu innych struktur i ma znaczący wpływ
na aktywność naszego dziecka.
Ludzie, którzy mają prawidłowe poczucie własnej wartości:
– wierzą w swoje wartości i zasady
– nie martwią się zbytecznie o to, co było, jest lub będzie
– wierzą, że potrafią dać sobie radę nawet w obliczu trudności
– czują się równi innym ludziom
– potrafią szczerze cieszyć się pracą i zabawą
– są wrażliwi na potrzeby innych.

1.2.Rozwój dziecka w rodzinie

Rodzina – to mała grupa społeczna składająca się z rodziców, ich dzieci i krewnych. Rodziców wiąże więź małżeńska, rodziców z dziećmi więź rodzicielska. Rodzina jest podstawą wychowania rodzinnego. Określa obowiązki rodziców i dzieci wobec siebie.
Rodzinę określa się jako dynamiczny system psychospołeczny, w skład którego wchodzą rodzice, dzieci czy też wspólnie mieszkający dalsi krewni. Jest ona dlatego dynamiczna, gdyż ciągle zachodzą w niej jakieś procesy, zmiany (np. dzieci w różnym wieku rozwojowym).
Rodzina dysfunkcyjna to taka rodzina, która nie spełnia swych zadań względem dzieci.
Rodzina dysfunkcyjna to (dysfunkcja ma źródło w zachowaniach rodzica):
- rodzina z problemem alkoholowym,
- rodzina z problemem wykorzystywania seksualnego,
- rodzina z terrorem psychicznym (przemoc emocjonalna),
- rodzina z przemocą fizyczną,
- rodzina z przewlekłą chorobą, przy czym chory obarcza winą za swój stan domowników, staje się postacią centralną w rodzinie, terroryzuje ją, wymusza pewne zachowania.
Szkoła odgrywa szczególną rolę w procesie kształtowania osobowości dzieci i młodzieży. Jednak nie można szkoły w całości obciążać odpowiedzialnością za zjawisko agresji i przemocy, ponieważ rolą szkoły jest wspomaganie roli wychowawczej rodziny. A to właśnie świat ludzi dorosłych rodzi powstawanie problemów wychowawczych u dzieci i młodzieży. Największym problemem wychowawczym nie jest to, że dzieci nie słuchają dorosłych, ale że naśladuje w tym, co złe i co dobre. Dewaluują się tradycyjne wartości, zacierają granice między dobrem o złem. W życiu codziennym zaczyna dominować pieniądz i brutalna siła. Rodzice goniąc za zarobkami, tracą kontakt ze swoimi dziećmi. Te z kolei, nie mogąc zaspokoić elementarnych potrzeb w rodzinie – potrzeby miłości, akceptacji, rozmowy – przyłączają się do grup nieformalnych, uciekają w świat alkoholu i przemocy, chcąc wykrzyczeć wszystko to, co ich boli. Szkoła może skutecznie wychowywać tylko wspólnie z rodzicami, bez ich współpracy wychowanie szkolne nie ma żadnych szans.
Wykształcenie rodziców, liczba rodzeństwa, posiadanie biblioteczki domowej i sposób spędzania czasu z rodzicami mają wpływ na radzenie sobie dziecka w szkole i gotowość sześciolatków do rozpoczęcia nauki – wynika z badań Centrum Metodycznego Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej (CMPPP).
Wśród dziewcząt, kłopoty z osiągnięciem gotowości szkolnej mogą mieć te, które gorzej rozwijają się fizycznie oraz przewlekle chore. Bardzo niekorzystny wpływ na gotowość szkolną mają wady wymowy u dzieci obu płci, przy czym ma on większy wpływ u chłopców.
U chłopców różnice w stopniu gotowości szkolnej zauważono miedzy tymi, którzy urodzili się w pierwszej połowie roku, i tymi, którzy urodzili się w drugiej.
Czynniki środowiska rodzinnego zaburzające osiąganie przez dzieci gotowości szkolnej, to niskie wykształcenie rodziców, zwłaszcza matek, ich zły stan zdrowia (wyrażający się pobieraniem renty), bezrobocie. Struktura rodziny (rodzina pełna, rozwiedziona, niepełna z powodu śmierci jednego lub obojga rodziców lub sytuacja gdy rodzice przebywają dłuższy czas poza domem) nie ma istotnegowpływu na gotowość szkolną dzieci. Wpływu nie ma także wychowywanie się w rodzinie wielopokoleniowej. Ważne natomiast jest posiadanie rodzeństwa i liczba dzieci w rodzinie.
Posiadanie przez rodziny biblioteczki domowej, a także spędzanie czasu wolnego na wspólnych zajęciach sportowych, wyjściach do teatru, do kina oraz dłuższych wyjazdach urlopowych wpływa stymulująco na nabywanie przez dzieci zachowań i umiejętności istotnych dla późniejszego powodzenia w nauce szkolnej.
Istnieje także związek między gotowością szkolną a warunkami mieszkaniowymi rodziny – liczbą pokoi, posiadaniem przez dziecko samodzielnego pokoju i własnego biurka. Wbrew potocznym przypuszczeniom, związek gotowości szkolnej z intensywnością
korzystania z komputera i oglądania telewizji okazuje się nikły. Formą
aktywności ważną dla przygotowania do szkoły, ale tylko dla chłopców
jest czytanie im książek przez rodziców.
Sukces dziecka w momencie startu szkolnego zwiększa jego motywację do uczenia się i umiejętności radzenia sobie w trudnych sytuacjach, sprzyja przejawianiu inicjatywy i produktywności, budzi poczucie własnej wartości. Często za zachowaniami agresywnymi stoi osamotnienie i chęć zwrócenia na siebie uwagi.
Rodzina umożliwia biologiczne utrzymanie się przy życiu potomstwa do czasu, póki stanie się ono na tyle samodzielne, by samo zdobywało dobra służące do zaspokajania potrzeb. Pełni ona też zasadniczą rolę w zaspakajaniu takich potrzeb jak np. potrzeba bezpieczeństwa i nowych doświadczeń, potrzeba uznania i miłości, zapewnia właściwe warunki rozwoju fizycznego.
Organizacja wypoczynku, zabawy, rozrywki, odbiór dóbr kulturowych
należy do ważnych treści życia rodzinnego.
Rodzina prowadzi wspólne gospodarstwo domowe, stanowi osobną jednostkę gospodarczą, dostarcza środki konieczne do życia wszystkim członkom rodziny, wyposaża mieszkanie w odpowiednie sprzęty, urządzenia i produkty.
Rodzina zapoczątkowuje również działalność wychowawczą, która jest przejmowana w dalszym ciągu przez szkołę i inne instytucje wychowawcze, wzmacniana przez wpływy środowiska i przez aktywność własną jednostki.
Kierunek działań opiekuńczych rodziny ma na celu zaspokojenie potrzeb biologicznych dzieci i innych członków rodziny. Należą tu: głód i pragnienie, potrzeba snu, potrzeba seksualna i potrzeba unikania dolegliwości fizycznych: ból, chłód, nadmierne ciepło. Rodzice
organizują warunki materialne i psychiczne, związane z odżywianiem,
wypoczynkiem, snem i zabezpieczeniem organizmu przez niebezpieczeństwem. Czynności te doprowadzają do wytworzenia się
u dzieci odpowiednich przyzwyczajeń, nawyków i umiejętności, które decydują o sposobach zaspokajania potrzeb biologicznych w rodzinie.
Kierunek działań wychowawczych rodziny wdrażający do życia społecznego wiąże się z zaspokajaniem potrzeb społecznych dzieci i innych członków rodziny. Działalność wychowawcza przygotowuje członków rodziny do życia w grupach społecznych, a więc w samej rodzinie i w większych zbiorowiskach jak naród, organizacje polityczne, państwo, przygotowując do pełnienia ról społecznych.
Struktura rodziny podlega zmianom wraz z jej rozwojem. Niemniej dla spełnienia wychowawczej funkcji wobec dziecka podstawę stanowi para małżeńska, para rodzicielska i ze względu na tę parę mówimy o rodzinie pełnej czy niepełnej w przypadku braku któregoś z rodziców.
Na układ stosunków w rodzinie wpływają w pewnej mierze cechy strukturalne rodziny, takie jak jej wielkość oraz kolejność urodzenia dziecka, warunkujące jego pozycję w rodzinie. Inaczej układają się
stosunki społeczne i emocjonalne we współczesnej rodzinie małej,
dwupokoleniowej, gdzie interakcje rodziców i dzieci są bardzo częste,
a opieka rodzicielska ześrodkowana jest na potomstwie – inaczej zaś
w rodzinach trzypokoleniowych lub wielodzietnych, gdzie system opieki jest bardziej rozproszony i różnorodne są interakcje poszczególnych członków. Wielkość rodziny nie warunkuje, oczywiście, samo przez się jakości oddziaływań wychowawczych na dziecko, ani ich skutków, zależą one bowiem od wielu innych czynników, można tu jedynie stwierdzić pewne mniej lub bardziej
charakterystyczne tendencje o znacznym stopniu nasilenia. Atmosfera wychowawcza w rodzinie, która określa przede wszystkim charakter wzajemnych stosunków między rodzicami, stopień zainteresowania rodziców sprawami dziecka, a także ich stosunek do niego wywierają wpływ największy na rozwój jego osobowości, jego postaw wobec różnych przyswajanych w szkole treści, stosunek do pracy i do samego siebie oraz do całego otaczającego świata. Mają też niewątpliwie duży wpływ na postępy dziecka w nauce.
Rodzice silnie uczuciowo związani z dziećmi poświęcają im więcej czasu, udzielają im wielu wskazówek, pouczeń, wyjaśnień. Częściej kontrolują zachowania dziecka, stawiają mu wymagania, ale też zapewniają warunki ich realizacji. Harmonijne, zgodne stosunki między rodzicami nie tylko tworzą korzystny klimat uczuciowy, w którym zaspokajane są potrzeby dziecka, wpływają one ponadto na organizację życia w rodzinie i na metody stosowane przez rodziców w wychowaniu dziecka. Dobre pożycie małżeńskie rodziców stwarza właściwy grunt dla rozwoju właściwości psychicznych charakteryzujących osobowość dziecka przystosowanego społecznie.
Oddziaływanie rodziny na kształtowanie osobowości dziecka, posiadana przez rodziców wiedza na temat organizacji i metod wychowania, a szczególnie wiedza o psychice dziecięcej w ogóle i warunkach jej rozwoju, pozwala na trafniejsze rozwiązywanie problemów wychowawczych, a co za tym idzie, na trafniejsze i skuteczniejsze oddziaływanie w kierunku prawidłowego kształtowania się osobowości danego dziecka. Rodzice wykształceni, wykonujący cenione zawody, mają większe oczekiwania i aspiracje w stosunku do przyszłości swoich dzieci i w większym stopniu stymulują dzieci do osiągnięć w zakresie wykonywania obowiązków szkolnych niż rodzice niewykształceni. Ponieważ rodzina jest grupą wychowawczą to rodzice połączeni określonymi stosunkami wzajemnymi i relacjami z dziećmi, posiadający określone pozycje i role dla realizacji norm wartości, które uznają, posługują się określonymi metodami i technikami np. stosują perswazję, nagrody, kary, dają przykład.
Nagrody i kary stosowane przez rodziców w wychowaniu dzieci stanowią jak gdyby system wspomagający funkcjonowanie wymagań i zakazów. Rodzice nagradzają i karcą swoje dziecko w zależności od tego, w jakim stopniu stosuje się ono do stawianych mu wymagań i zakazów. Nagrody mają zachęcać dziecko do postępowania wzmacnianego przez osobę nagradzającą, kary mają osłabić lub wyeliminować akty zachowania uważane przez osoby dorosłe za naganne. Manipulowanie nagrodami i karami ma zatem kształtować motywację dziecka, zachęcić lub zniechęcić je do podejmowania określonych czynności.

1.3. Doświadczenia społeczne w środowisku rówieśniczym

Jednostka ludzka w ciągu swego życia należy do różnych grup społecznych. Są to małe grupy, większe jak i grupy bardzo duże. Wpływ grupy rówieśniczej zaznacza się w rozwoju i w procesie wychowania jednostki bardzo wcześnie. Już w 3 roku życia dzieci łączą sie w małe grupy dla wspólnej zabawy, w wieku przedszkolnym staje sie to regułą. W wieku szkolnym wzrasta wyraźnie wpływ grupy rówieśniczej na jej członków. Najbardziej ścisłe związki powstają w małych grupach rówieśniczych i w paczkach, które tworzą się zależnie od wieku dzieci na różnych zasadach. W młodszym wieku szkolnym i przedszkolnym – przede wszystkim w celu wspólnych zabaw i zajęć, w okresie dojrzewania – także w celu wymiany poglądów i zwierzeń, rozmów i dyskusji. Organizacja małych grup rówieśniczych jest przeważnie dość słaba, oparta na zasadzie równorzędności jej członków. Mimo to więź miedzy członkami takiej grupy jest bardzo silna, stopień solidarności – wysoki, Grupy rówieśnicze oddziałują na swych członków i stają się konkurencją dla rodziny, a jej wzorce i wartości mogą być przeciwieństwem wzorców, jakie uzyskuje dziecko w rodzinie. W całokształcie oddziaływań na jednostkę, grupa rówieśnicza pełni niezastąpioną funkcję w procesie socjalizacji. Zaspokaja ona te potrzeby społeczne, których wychowawcy, reprezentujący pokolenie dorosłych, nie są w stanie zaspokoić. Dzięki silnej motywacji uczestnictwo w grupie rówieśniczej – w zależności od pełnionej tam roli – wzmacnia poczucie własnej wartości i poczucie społecznej przydatności jednostki. Mechanizm socjalizacji przez przynależność do grupy rówieśniczej polega także na tym, że włączającemu się do grupy zależy na uznaniu jej członków.
Na uznanie to trzeba sobie zasłużyć, podobnie jak trzeba zdobyć sympatie kolegów, zachowując sie zgodnie z obowiązującymi w grupie normami i sankcjami.
Miarą przystosowania społecznego w grupie rówieśniczej jest stopień popularności i uznania, jakim daną jednostkę darzą koledzy rówieśnicy w zespole. Klasę szkolną uważamy od początku jej powstania za potencjalną grupę społeczną. Mimo przypadkowego doboru uczniów klasa nie przypomina w niczym tłumu czy innego luźnego zbiorowiska osób: składa się z dzieci w tym samym wieku, znajdujących się na podobnym poziomie rozwoju fizycznego i psychicznego i zebranych do realizacji tego samego celu, co umożliwia szybką integrację izolowanych od siebie początkowo jednostek w coraz bardziej zwartą grupę o wspólnych upodobaniach, zainteresowaniach i rodzajach aktywności. Wewnętrzna struktura tej
grupy kształtuje się stopniowo, gdyż powiązania społeczne między uczniami, pozycje i ranga poszczególnych członków grupy, jak również przepisy i normy współżycia rozwijają się w ciągu dłuższego czasu.
Przy charakterystyce klasy szkolnej można oprócz ogólnego pojęcia
grupy społecznej zastosować podział na grupy formalne i nieformalne. Granice miedzy tymi grupami są płynne, lecz zasadniczy kierunek rozwoju społecznej kultury klasy szkolnej polega na tym, że stopniowo następuję rozbudowa związków nieformalnych w obrębie grupy formalnej, jaką początkowo stanowi klasa. Korzystna z wychowawczego punktu widzenia jest taka sytuacja, w której zespoły uczniów tworzą się na zasadzie dobrowolnej przynależności ich członków, ale równocześnie organizują się dla nauki i pracy.
Stosunki społeczne można określić jako unormowane określonymi rolami i wzorcami społecznymi wzajemne postawy osobników, wytworzone w wyniku świadomego, bezpośredniego, trwalszego oddziaływania na siebie.
W zespole podstawowym jakim jest klasa szkolna, można wyodrębnić:
– stosunki rzeczowe, oparte na wspólnym działaniu i poczuciu
odpowiedzialności za wyniki pracy zawodowej,
– stosunki osobowe, w szczególności koleżeńskie i przyjacielskie.
Układ stosunków i zależności między uczniami w klasie związany jest
także z rolami społecznymi dzieci, ich pozycją, popularnością, rangą
w hierarchii społecznej uczniów. Układ ten można charakteryzować ponadto w wymiarach takich relacji międzyosobowych, jak dominowanie i podporządkowanie, rywalizacja i współpraca, akceptacja i odrzucenie, itp. Stosunki te i wiążące się z nimi pozycje uczniów w klasie są niezmiernie złożone.
Szczególnie przydatną do określenia pozycji ucznia w klasie jest opracowana przez Marka Pilkiewicza – Socjometryczna Skala Akceptacji, która pozwala na przypisanie każdemu uczniowi w zespole określonej pozycji osoby:
– akceptowanej,
– akceptowanej przeciętnie,
– polaryzującej akceptację,
– izolowanej,
– odrzuconej.
Uczniowie należący do dwóch pierwszych grup wywołują u swoich kolegów postawę pozytywną, co sprzyja ich identyfikacji z grupą i czynnemu włączaniu się w życie klasy. Uczniowie z grupy trzeciej znajdują się w pozycji konfliktowej i cieszą się sympatią części kolegów, pozostali jednak ustosunkowują się do nich negatywnie.
Uczniów izolowanych koledzy traktują obojętnie, odrzuceni zaś – to ci, którzy budzą postawę negatywną w otoczeniu, co utrudnia zdecydowanie proces ich socjalizacji i współdziałanie z kolegami. Dziecko popularne samo inicjuje wiele kontaktów społecznych. Jednocześnie wiele koleżanek czy kolegów zabiega o to, aby bawić się właśnie z dzieckiem lubianym. Tak więc zakres interakcji społecznych, w jakie wchodzi „gwiazda” jest znacznie większy, niż dla pozostałych członków grupy. Dzieci mniej popularne nawiązują mniejszą ilość kontaktów, co nie oznacza ich izolacji od grupy.
Grupy rówieśnicze pełnia dwojaką funkcję: dzieci wyrażają w nich to, czego się nauczyły uczestnicząc w życiu otoczenia dorosłych, przez udział w grupach rówieśniczych dzieci i młodzież rozwijają samodzielne dążenia i osiągają cele, których nie mogą realizować w innych formach aktywności przed osiągnięciem dojrzałości społecznej i uznania ich pełnoprawnego uczestnictwa w życiu dorosłych. Grupy rówieśnicze stanowią więc naturalną drogę procesu uspołecznienia dzieci i młodzieży, wchodzenia w skomplikowany świat współżycia i współdziałania społecznego.

1.4. Funkcje doświadczeń społecznych dzieci

Zakres funkcji przedszkola, ich realizacja i społeczne znaczenie,
uwarunkowane są zarówno zasięgiem przedszkola jak i wiekiem dzieci. Istotne znaczenie mają tu specyficzne cechy przedszkola jako instytucji wychowawczej zbliżające je do instytucji rodziny.
Uspołecznienie dziecka w przedszkolu jest kontynuacją oddziaływań
środowiska rodzinnego. Realizowana przede wszystkim droga spełniana przez przedszkole uczy zaspakajania podstawowych funkcji:
opiekuńczej, dydaktycznej i wychowawczej.
Podstawowym zadaniem przedszkola jest ukształtowanie zespołu cech, postaw, pożądanych ze względu na ideał wychowania oraz przygotowanie dziecka do roli aktywnego współuczestnictwa i współtwórcy życia społecznego.
Dziecko w wieku przedszkolnym charakteryzuje się heteronomią moralną. Gromadząc doświadczenia, coraz lepiej opanowuje umiejętność orientowania się w tym, co dorośli uważają za słuszne i dobre, a co złe i niewłaściwe. Doskonałą okazją do zdobywania doświadczeń społecznych jest pobyt dziecka w przedszkolu. To tutaj dziecko zaspokaja potrzebę kontaktu z rówieśnikami, chętnie się z nimi bawi, zdobywa nowe jakościowo doznania społeczne i uczuciowe.
Dlatego też, na terenie przedszkola, podstawowym zadaniem w socjalizacji jest sposób kierowania doświadczeniem, jakie dziecko zdobywa pełniąc rolę członka zbiorowości. Realizacja tego zadania polega na wyrabianiu nawyków i poszerzaniu doświadczeń dziecka,
stanowiących podstawę zarówno dla rozwoju intelektualnego jak i dla
zdobywania dojrzałości społecznej, oraz wymaga organizowania odpowiednich uspołeczniających sytuacji.
Prawidłowe pokierowanie procesem uspołecznienia zależy w dużej mierze od nauczyciela – wychowawcy, który oddziałuje na dziecko w sposób bezpośredni i pośredni – poprzez zorganizowanie środowiska wychowującego. Realizacja podstawowych celów przedszkola, spoczywająca na nauczycielu wymaga stopniowego stworzenia kolektywu o cechach sprzyjających opiekuńczej, wychowawczej i dydaktycznej pracy przedszkola. Grupa przedszkolna staje się płaszczyzną społecznego uczestnictwa dzieci, stwarzającego możliwości kierowanej przez nauczyciela internalizacji norm i wartości wnoszących do grupy oraz ról społecznych w niej spełnianych.
Przebieg i wyniki tego procesu świadczą o skuteczności pracy
wychowawczej, pośrednio zaś o rzeczywistych związkach nauczyciela z dziećmi, o jego autorytecie i zaufaniu dzieci, wzajemnym zrozumieniu nauczyciela i wychowanków.
W pracy z dziećmi przedszkolnymi istotne znaczenie mają metody oparte na działaniu, zwłaszcza metody samodzielnych doświadczeń. Istotą ich jest taka organizacja życia w zespole dziecięcym przez nauczyciela, aby gromadzone przez poszczególnych członków zespołu doświadczenia miały pożądany charakter. Wynikiem pracy z dziećmi jest ich uspołecznienie przez udział w życiu zorganizowanej grupy.
W przedszkolu dziecko zaczyna uczestniczyć w życiu zbiorowym regulowanym obiektywnym porządkiem, do którego trzeba się dostosować i któremu trzeba się podporządkować.
Z istoty wychowania przedszkolnego wynika, że jego funkcje – opiekuńcza, wychowawcza, dydaktyczna i społeczna są ze sobą integralnie powiązane, jedna warunkuje drugą i wszystkie razem składają się na efekty działalności przedszkola. Zadania realizowane w procesie uspołecznienia, stosowane metody oraz treści, związane są z uczestnictwem dziecka w życiu określonych grup społecznych, a więc: rodziny, grupy przedszkolnej i społeczeństwa.
Ogromnie ważnym czynnikiem procesu kształtowania postaw interpersonalnych dzieci jest nieustannie obecny przykład postępowań
dorosłych z jego otoczenia, czyli rodziców i nauczycieli przedszkola.
Z chwilą wstąpienia dziecka do szkoły, nauka i wykonywanie stawianych przez nią zadań staje się głównym obowiązkiem i pracą ucznia oraz głównym czynnikiem jego psychicznego rozwoju. Szkoła jest więc środowiskiem społecznym dziecka, w którym następuje funkcjonowanie i rozwój psychiczny dziecka. Szkoła pod opieką i kierunkiem nauczyciela pozwala zdobyć dziecku podstawy wiedzy naukowej, jak i przyswojenie tej wiedzy w sposób umożliwiający stosowanie jej w praktyce. Jest to zadanie dla dziecka trudne i nowe. Jeśli jest ono pozytywnie realizowane na poszczególnych szczeblach szkoły, staje się potężnym czynnikiem dobrego rozwoju dziecka.
Szkoła jest instytucją społeczną, w której aktualizuje się rozwój dziecka zapoczątkowany w rodzinie, jest miejscem nauczania i wychowania. Wiele instytucji społecznych pełni funkcje kształcenia w stosunku do jednostki, ale szkoła realizuje ten cel jako podstawowy.
Posiada ona w tym zakresie unikalne kompetencje merytoryczne i formalne, związane z obowiązkiem szkolnym, systemem świadectw i dyplomów. Celem dydaktycznym szkoły jest oddziaływanie na rozwój
jednostki, zaznajomienie jej z trwałym dorobkiem ludzkości w różnych
dziedzinach. Dokonuje się to nie jak w innych instytucjach okazjonalnie, lecz w firmie zintensyfikowanej poprzez specjalne
programy nauczania. Najczęściej skupienie uwagi nauczyciela jedynie
lub głównie na procesie nauczania i na rozwoju umysłowym uczniów
stwarza sytuację, w której socjalizacja dziecka dokonuje się samorzutnie w sposób słabo kontrolowany lub prawie nie kontrolowany. Chociaż wykonywanie wspólnych zadań, wspólna praca klasy nad przyswajaniem materiału nauczania ćwiczy dzieci we współpracy i współdziałaniu, sytuacje te jednak nie wystarczają do pełnego rozwinięcia się i ugruntowania cech społecznych u wszystkich uczniów. W tym kierunku podejmowane są specjalne zabiegi, stawianie dziecku określonych zadań, wysuwanie konkretnych wymagań i dostarczenie mu różnorodnych doświadczeń w kontaktach z wychowawcami oraz kolegami.
Oprócz funkcji dydaktycznych szkoła spełniać powinna funkcję
opiekuńczo – wychowawczą, która wyraża się w tworzeniu na terenie
szkoły i środowiska jak najbardziej korzystnych warunków intensyfikujących rozwój psychiczny i samokrytyczny dziecka. Warunki
te mają umożliwić pełną realizację potrzeb uczących się dzieci i młodzieży. Z chwilą osiągnięcia przez dziecko dojrzałości szkolnej,
podjęcie przez nie roli ucznia poszerza się i wzbogaca jego środowisko wychowawcze, oraz zmieniają się jakościowo formy oddziaływań pedagogicznych, jakim podlega. Większość dzieci pozostaje nadal w kręgu wpływów wychowawczych domu rodzinnego, inna jednak staje się ich pozycja w rodzinie, zmieniają się obowiązki, wymagania i przywileje, na nowych zasadach, układają się stosunki dziecka z rodzicami i rodzeństwem. Zmiany te zachodzą nie tylko dlatego, że dziecko wchodzi w kolejne stadium rozwoju, lecz determinuje się przede wszystkim nauka szkolna.
Jest rzeczą jasną, że szkoła w tym stadium zaczyna pełnić rolę drugiego obok rodziny środowiska wychowawczego, które w sposób bezpośredni wywiera wpływ na rozwój dziecka. Działalność wychowawcza szkoły ma jednak w odróżnieniu od wychowania w rodzinie, charakter czynności planowych, realizujących z góry wyznaczone i określone cele i zadania. Programy wychowawcze szkół różnego typu i stopnia, na równi z odpowiednimi programami nauczania, ukierunkowują pracę grona pedagogicznego z dziećmi i młodzieżą . Programy te są zgodne z polityką oświatową.
Jedno jest pewne, wszystkie te programy maja służyć, pomagać
i oddziaływać wychowawczo na dzieci. Dzięki tym programom wychowanie, nauczanie, edukacja i przysposobienie młodych do życia możliwe do osiągnięcia przez dorosłych, pod warunkiem, że potrafią oni odpowiednio z nich korzystać.

Podsumowanie

Prawidłowe funkcjonowanie człowieka jako jednostki społecznej
powinno być oparte na szeroko pojętej akceptacji, akceptacji przez
rodziców, dom, przedszkole, szkołę, różne grupy społeczne. Brak
poczucia bezpieczeństwa powodowany przez któryś z czynników może prowadzić do zachwiania poczucia własnej wartości, a w konsekwencji wyzwolenia agresywnych zachowań. Już w chwili przyjścia na świat, mały człowiek sygnalizuje swoje potrzeby, domaga się zauważenia w nowej rzeczywistości, pragnie być ważny i na swój sposób określa siebie jako jednostkę. Z upływem czasu potrzeby wzrastają i jeśli w dalszym ciągu nie są zaspokojone, problemy dziecka nakładają się.
Tłumienie własnych pragnień musi kiedyś doprowadzić do ich gwałtownego wyzwolenia. Często dorośli nie potrafią zauważyć potrzeb małego dziecka, zasłaniając się stwierdzeniem „ono tak mało jeszcze rozumie”. A przecież te potrzeby wynikają z jego rozwoju fizycznego i psychicznego. Nie zawsze zdajemy sobie sprawę z tego, jak łatwo zranić dziecko, zastraszyć, zablokować jego emocje.
Nie rozwiązując na bieżąco problemów małego dziecka, powodujemy, że poczucie bezpieczeństwa, jakie powinna dać osoba dorosła, słabnie. Jeśli zostawimy samemu sobie dziecko starsze, tracimy autorytet. Problemy jakie stwarza nam małe dziecko, a w późniejszym okresie nastolatek, są wypadkową braku poczucia jego bezpieczeństwa, jak i braku autorytetu ze strony dorosłych.
Warto także pamiętać, że:
1. Każde zachowanie dorosłych wobec dziecka jest wzorem, jaki
ono naśladuje.
2. Jeśli chcemy wzmocnić określone zachowanie, powinnyśmy je zauważać i mówić o nim, jeśli pragniemy określone zachowanie wykluczyć, nie należy koncentrować sie na nim.
Każde dziecko chce być pozytywnie oceniane i jeśli zobaczy, że jego
próby dobrego zachowania są dostrzeżone i znajdują uznanie, będzie
je powtarzać po to, aby zasłużyć na pozytywną oceną dorosłych.


Bibliografia
1. Aronson E., Wilson T.D., Akert R.M.: Psychologia społeczna.
Poznań 1997.
2. Franus E.: Rozwój reakcji gniewu małych dzieci. Kraków 1959.
3. Gordon T.: Wychowanie bez porażek. Warszawa 1999.
4. Radziwiłowicz W.: Formy i funkcje agresji u dzieci i młodzieży.
Warszawa 1997.
5. Ziemska M.: Rodzina a osobowość. Warszawa 1997.