Rozwój emocjonalny i społeczny dziecka w wieku przedszkolnym

Rozwój emocjonalny i społeczny dziecka w wieku przedszkolnym

Osiągnięcie przez dziecko pełnej dojrzałości emocjonalnej jest procesem długotrwałym. Osiągnięcie dojrzałości emocjonalnej utrudniają niekiedy zakłócenia rozwoju emocjonalnego.
W porównaniu z wcześniejszymi okresami rozwojowymi wiek przedszkolny cechuje wzbogacenie i duże zróżnicowanie życia uczuciowego. W wieku przedszkolnym emocje jak: gniew, strach, radość, wstyd, zazdrość, lub niechęć przejawiają się bardzo wyraźnie. Dziecko w tym wieku nie umie maskować swoich emocji. Odzwierciedlają się one w zachowaniu, uzewnętrzniają w ruchach, okrzykach, gestach i słowach. Czynności dziecka mają charakter ekspresywny, które służą do wyrażania emocji. Wraz z wiekiem relacje ekspresywne przybierają społeczne formy, są mniej żywiołowe i gwałtowne. Im młodsze dziecko, tym większe znaczenie w jego życiu spełniają ośrodki podkorowe, które są podłożem uczuć i emocji. Do szóstego roku życia uczucia dzieci cechuje impulsywność. Gwałtowne i krótkotrwałe emocje wybuchają na zewnątrz. Uczucia zabarwiają wszystkie doświadczenia dziecka i czynności, stają się motywami jego działania. Termin „zabawa” jest sterowany dość dowolnie, na ogół jednak odnosi się on do każdej czynności, którą dziecko podejmuje dobrowolnie. Bez przymusu z zewnątrz, dla własnej przyjemności - bez względu na jego końcowy rezultat. E. Hurlock sądzi natomiast, że „zabawa nabiera aspektu pracy zawsze wtedy, kiedy ma inny cel niż przyjemność, jak np. w grach polegających na współzawodnictwie i w sporcie”. W wieku przedszkolnym zmienia się sposób reagowania dziecka na sytuacje i bodźce. Formy reakcji dzieci na strach zmieniają się też z wiekiem i zależą od siły bodźca oraz od cech osobowościowych dziecka. Już w wieku 3,5 lat dzieci nie krzyczą, gdy się przestraszą, ale wyrażają swoje przerażenie słownie. Mechanizmem obronnym jest również gniew. Dziecko z pewnością łatwiej umie opanowywać strach niż gniew. Interesujące jest to, że czasem zmienia się reakcja strachu, a wzrasta ilość reakcji gniewu. Można wyróżnić trzy formy wyrażania złości. Taki podział stworzył E. Franus. Wziął on pod uwagę stopień nasilenia tego afektu, formy łagodne, formy demonstracji i prowokacji, formy burzliwe. Dzieci w wieku przedszkolnym potrafią przynajmniej częściowo opanować swoją agresję. Mimo to często zdążają się wybuchy złości i ataki złego humoru. Takie działania trwają krótko, ale gwałtownie z wiekiem wzrasta oddziaływanie werbalne (przeżywanie, groźby, przedrzeźnianie), ale też obserwuje się notoryczne wyładowania napięcia.
Wybuchy gniewu u małego dziecka są naturalną formą wyładowania energii i złych emocji, to nie można się zgodzić, że tłumienie gniewu u dziecka wpływa na jego osobowość, a wychowanie uczuć w tej dziedzinie E. Hurlock uważał, że sprowadza się do „kierowania złości na społecznie dopuszczalne tory”.
Kontakty społeczne najmocniejsze są na polu rodziny i rodzeństwa. Dziecko wraz z wiekiem uczy się reguł postępowania oraz zwyczajów panujących w grupie, do której należy. Jeżeli chodzi o rodzinę to niektórzy psychologowie potwierdzają, że do pewnego wieku dziecka w wielu rodzinach panuje zbyt duży dystans między ojcem, a dzieckiem. Dopiero w granicach 5 roku życia dystans ten się zmniejsza, a stosunki między ojcem a dzieckiem stają się bardziej swobodne. Należy też podkreślić, że kontakty między rodzicami a dzieckiem zależą np. od postaw rodzicielskich, wykształcenia, wieku, cech osobowościowych oraz wychowania. Między rodzeństwem w zakresie kontaktów społecznych obserwuje się zależności związane z kolejnością urodzenia dzieci. Zdaniem Gessella „stosunki z rodzeństwem są w wieku przedszkolnym jeszcze niestałe zależne od przeważającego w danym okresie nastroju uczuciowego”.
Grupą społeczną, która oddziaływuje na dziecko, jest rodzina. Ona przede wszystkim wpływa na socjalizację dziecka. Rodzice dążą do bezpieczeństwa dziecka i opieki. Interakcje, które dziecko nawiązuje z rówieśnikami, najczęściej mają zabawowy charakter. Wpierw zabawy te są naśladowaniem czynności rówieśników. Dopiero zabawy dzieci 5-6 letnich stają się wspólne. Interakcje z rówieśnikami przyczyniają się do zaniechania egocentrycznego podejścia do otaczającego świata. Taki sposób zachowania wymaga podporządkowania swoich interesów na rzecz grupy i niejednokrotnie napotyka się na niechęć dziecka.
E. Hurlock uważał, że „rozwój społeczny dziecka następuje wtedy, gdy zdobywa dojrzałość do współżycia w społeczeństwie”. Jest to proces uczenia się dostosowania do wzorów grup społecznych, obyczajów i tradycji oraz poznawania i współdziałania. Prowadzi on do nowych sposobów zachowania, nowych zainteresowań i wyboru nowych przyjaciół. U dzieci w okresie przedszkolnym wśród agresywnych zachowań występuje bicie i wydzieranie zabawek będących przedmiotem sporu.
Współzawodnictwo wynika często z zazdrości. U dzieci w wieku przedszkolnym przejawy zazdrości bywają bardzo zróżnicowane. Zazdrość między dziećmi w grupie przedszkolnej pojawia się często, jako reakcja na błędy wychowawcze. U dzieci w tym wieku uwidacznia się tendencja do przewodzenia. Zachowanie takie związane jest z egocentryzmem dziecka. Dziecko zaczyna obdarzać niektórych rówieśników sympatią, a niektórych antypatią.
W trakcie rozwoju dziecko uczy się tak zachowywać w grupie rówieśników, aby dobrze się w niej czuć i funkcjonować. Przez kontakty społeczne z dorosłymi i w trakcie zabaw z rówieśnikami dziecko poznaje stosunki społeczne: uczy się, że inni mają też podobne lub takie same potrzeby, zdaje sobie sprawę, że musi podporządkować swoje zachowanie regułą, prawdą innych. U dzieci 6-7 letnich zabawa ma już bardziej zespolony charakter. Dziecko uczy się ogólnych form postępowania oraz przyjętych norm społecznych.
Zdaniem wielu badaczy dziecko w trakcie społecznego rozwoju może przejawiać różne formy zachowania, które możemy uznać za aspołeczne. W rzeczywistości zachowania te przynoszą znaczenie w procesie uspołecznienia.
Wiek XX zniewolił, ale też dowartościował dziecko. Został na nowo określony jego status społeczny. Dziecko jest centralną istotą w życiu rodziny, narodu i społeczeństwa. W okresie tzw. Wczesnej adolescencji dziecko przekracza próg domu rodzinnego, dostrzega środowisko i szerszy świat społeczny. Dziecko wchodzi w relacje
z różnymi ludźmi i instytucjami. Psycholodzy nazywają ten etap rozwoju i socjalizacji dziecka – wiekiem społecznym.
Wiek społeczny zajmuje się poznawaniem przez dziecko struktur społecznych, wchodzeniem w te struktury, ale przede wszystkim rozwijaniem przynależności do tych struktur.
Dzieci tworzą wspólnotę w grupie przez pozytywną i negatywną typizację. Potwierdza się ona w zabawie, która jest tworzeniem, odtwarzaniem oraz przetwarzaniem dziecięcej rzeczywistości. To właśnie w zabawie dziecko poznaje i kreuje role społeczne. Zabawa wprowadza dziecko do świata społecznego. Jest wyrazem dziecięcych doświadczeń, standardów związanych z pełnieniem określonych ról: dziecka, chłopca, dziewczynki, ucznia, przywódcy grupy itd.
Beata Łaciak uważa i można się z nią z pewnością zgodzić, iż „analizy dziecięcej zabawy i interakcji w grupie rówieśniczej pokazują, kim są dzieci, w jakim świecie żyją, na czym polega specyfika ich świata”. Świat społeczny dzieci jest z pewnością uporządkowany, w którym rządzi hierarchia. Podstawową skalą waloryzacji zjawisk i osób jest skala dobry – zły. Role społeczne w dziecięcym świecie są wyznaczone przez upodobania dzieci, przez kompetencje, cechy związane z sytuacją rodzinną. Świat społeczny dzieci jest otwarty, bogaty, czasami okrutny, ale solidarny. Zmieniają się w nim role, statusy społeczne czy typizacje. Dzieci z pewnością akceptują swój status społeczny.

Bibliografia:
Hurlock E., Rozwój dziecka, Warszawa 1960.
Żebrowska M., Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, Warszawa 1976.
Łaciak B., Świat społeczny dziecka, Warszawa 1998.