Jak pomóc dziecku z ADHD?

Wprowadzenie

Dziecko jest jak motyl, który przechodzi odpowiednie stadia rozwoju, by w końcu przeistoczyć się z poczwarki w motyla. Potrzebuje do tego sprzyjających warunków, tj. miłości, poczucia bezpieczeństwa, szacunku i akceptacji ze strony najbliższych mu osób. Nie jest to proste, szczególnie wtedy, gdy cierpi na zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi określany w skrócie jako ADHD.
Uczeń z zespołem ADHD to poważny kłopot dla współczesnej rodziny i szkoły, bowiem trudno jest tym dwóm środowiskom zaakceptować jego „ inność”. Wynika to z braku wystarczającej wiedzy na temat ADHD. Niektórzy są zdania, że ADHD to po prostu nasze usprawiedliwienie na złe zachowanie dziecka. Z przeprowadzonych badań wynika, że przyczyn takiego stanu rzeczy należy szukać w dysfunkcjach mózgu.

Definicja ADHD

Jak podaje Edward M. Hallowell i John J. Ratey zespół ADHD to „ zaburzenie neurologiczne , na które składa się klasyczna triada następujących objawów : impulsywność, zaburzenia koncentracji i nadruchliwość lub nadmiar energii”.
Kryteria diagnostyczne zespołu ADHD:

Zaburzenia koncentracji uwagi:
- dziecko nie jest w stanie skoncentrować się na szczegółach podczas zajęć szkolnych, pracy lub w czasie wykonywania innych czynności, popełnia błędy wynikające z niedbałości;
- często ma trudności z utrzymaniem uwagi w trakcie wykonywania zadań i gier:
- często nie stosuje się do podawanych kolejno instrukcji i ma kłopoty z dokończeniem zadań szkolnych oraz wypełnianiem codziennych obowiązków:
- często wydaje się, że nie słucha tego, co się do niego mówi;
- często ma trudności ze zorganizowaniem sobie pracy lub innych zajęć, nie lubi, ociąga się lub unika rozpoczęcia zajęć wymagających dłuższego wysiłku umysłowego, takich jak nauka szkolna lub odrabianie zadań domowych;
- często gubi rzeczy niezbędne do pracy lub innych zajęć;
- łatwo rozprasza się pod wpływem zewnętrznych bodźców;
- często zapomina o różnych codziennych sprawach.
Sześć z powyżej podanych objawów zaburzeń koncentracji uwagi musi się utrzymać przez okres 6 miesięcy w stopniu utrudniającym adaptację by można było mówić o zespole ADHD.

Nadruchliwość:
- dziecko często wykonuje nerwowe ruchy rąk lub stóp, bądź nie jest w stanie usiedzieć w miejscu;
- wstaje z miejsca w czasie lekcji lub w innych sytuacjach wymagających spokojnego siedzenia;
- często chodzi po pomieszczeniu lub wspina się na meble w sytuacjach kiedy takie zachowanie jest niewłaściwe;
- często ma trudności ze spokojnym bawieniem się lub odpoczywaniem;
- często jest w ruchu;
- często jest nadmiernie gadatliwe.

Impulsywność:
- zwykle nie potrafi spokojnie czekać na swoją kolej;
- często przerywa lub przeszkadza innym;
- często wyrywa się z odpowiedzią, zanim pytanie zostanie sformułowane w całości.
Sześć z powyżej przedstawionych objawów nadruchliwości i impulsywności musi się utrzymać przez okres 6 miesięcy w stopniu utrudniającym adaptację dziecka , bądź w stopniu niewspółmiernym do jego rozwoju.
U dzieci nadpobudliwych często można także zauważyć egocentryzm uczuciowy, nieumiejętność podporządkowania się wymaganiom życia społecznego, nieobowiązkowość, nieodpowiedzialność i brak wytrwałości w dążeniach do określonego celu. Inne charakterystyczne objawy dla nadpobudliwości to: zaburzenia snu pod różną postacią: trudności z zaśnięciem, budzenie się w nocy, czasami z krzykiem, zbyt wczesne wstawanie; tiki, jak: mruganie powiekami, robienie min i grymasów, podrzucanie ramieniem, wymachiwanie rękoma, ponadto moczenie się i jąkanie.

Formy leczenia zespołu ADHD

ADHD ma głębokie społeczne oddziaływanie: wpływa na dom, pracę, środowisko szkolne, jak również na wewnętrzne życie danej osoby. Podstawą leczenia jest nadanie życiu pewnej ścisłej struktury, dokonanie zmian w życiu zewnętrznym, jak i wewnętrznym. Struktura to "zestaw zewnętrznych środków kontrolowania, które wprowadzamy po to, by kompensować słabą, niewystarczającą kontrolę wewnętrzną”.

A oto dziesięć wskazówek, jak nadać strukturę życiu dziecka:
1. Spis problemów, nad którymi należy popracować.
2. Środek zaradczy do każdego wymienionego problemu.
3. Wykorzystywanie narzędzi , takich jak: notatki, terminarze, budziki, tablice do przypinania informacji, itp.
4. Wymyślenie sposobu motywacyjnego do działania, bowiem dziecko z zespołem ADHD wymaga zachęcania.
5. Udzielanie informacji zwrotnych.
6. Uczenie odpowiedzialności.
7. Stosowanie pochwał i pozytywnych informacji zwrotnych.
8. Skorzystanie z pomocy korepetytora.
9. Dostarczanie możliwych środków, które mogą pomóc dziecku w nauce.
10. Stosowanie reguły: nie walcz, nie negocjuj.

Do naczelnych form leczenia zaburzeń ADHD zalicza się:
- terapię behawioralną – zwaną modyfikacją zachowania, w której chodzi o wygaszanie złych nawyków, a wzmacnianie dobrych;
- nauczanie wyrównawcze – dodatkowe zajęcia, podczas których nabywa pewnych nawyków pomocnych w uczestniczeniu w zajęciach;
- terapia mowy i języka – głównie praca z logopedą;
- terapia zajęciowa – nacisk na prawidłowy rozwój motoryczny dziecka;
- kontrola dietetyczna – istnieje przypuszczenie, że niektóre produkty spożywcze mogą dodatkowo wzmagać aktywność: cukier, kakao;
- leczenie farmakologiczne – najczęściej stosowanym lekiem jest Ritalin, pomaga pracować dłużej i lepiej, wpływa znacząco na zmianę zachowania dziecka. Stosuje się go w ostateczności, gdy inne metody są mało skuteczne;
- Metoda Ruchu Rozwijającego W. Sherborne – metoda ta pomaga zarówno w rozwoju fizycznym, jak i w rozwoju osobowości dziecka;
- Metoda Symboli Dźwiękowych – metoda oparta na muzyce i ruchu;
- Metoda Integracji Sensorycznej – wpływa na poprawę funkcjonowania układów zmysłowych, poprawia dużą i małą motorykę, korzystnie wpływa na poziom samoakceptacji.

Kończąc rozważania na temat leczenia dzieci z ADHD , przypominam trzy podstawowe działania , które są nieodłącznym jego elementem:
1. Stworzenie uporządkowanego środowiska - dziecko z ADHD żyje w nieustannym chaosie, wymaga więc przyjaznego i stałego otoczenia.
2. Zapewnienie odpowiednich metod wychowywania i nauczania dostosowanych do możliwości i potrzeb dziecka.
3. Jeżeli jest to konieczne – terapia farmakologiczna.

Problemy dziecka z symptomami ADHD

Za pierwszy podstawowy problem u dzieci z ADHD uznaje się trudności w uczeniu się. Wiążą się one z:
- zaburzeniami procesów uwagi i pamięci (dziecku jest trudniej uczyć się, wykorzystywać dotychczasową wiedzę, ma problemy z selekcją informacji);
- zaburzeniami językowymi, tj. trudności w budowaniu spójnych wypowiedzi, w posługiwaniu się pojęciami przestrzennymi i czasowymi, ma miejsce często odbieganie od tematu rozmowy, bardzo głośne i szybkie mówienie;
- dysleksją, dysortografią, dysgrafią;
- niezgrabnością ruchową.
Fintan J. O’Regan problemy dziecka ujmuje w sposób bardziej szczegółowy. Dzieli je na trzy kategorie:
1. Problemy z nauką:
- nie potrafi zabrać się do pracy,
- osiąga gorsze wyniki,
- pracuje zbyt wolno lub zbyt szybko,
- zapomina polecenia lub wyjaśnienia,
- jest leniwe,
- zostawia wszystko na ostatnią chwilę,
- łatwo się rozprasza,
- zwleka z wykonaniem zadań,
- ma kłopoty z motywacją, często wpada w frustrację,
- ma problemy z kończeniem podjętych zadań.
2. Problemy z zachowaniem:
- wykazuje postawę roszczeniową,
- przeszkadza innym,
- nie panuje nad sobą,
- jest niespokojne i nie może usiedzieć na miejscu,
- lubi się rządzić i bywa nieprzewidywalne,
- jest niegrzeczne i często ulega wypadkom,
- ma kłopoty z koncentracją, miewa dobre i złe dni.

3. Problemy w kontaktach międzyludzkich:
- jest samolubne i egocentryczne,
- jest złośliwe, niegrzeczne i nieczułe
- zachowuje się w niedojrzały sposób, jest przygnębione,
- ma niską samoocenę,
- jest zbyt ciche lub zbyt głośne,
- postępuje bezmyślnie,
- nie okazuje uczuć,
- nie angażuje się we wspólną pracę lub zabawę.
Wszystkie trzy grupy problemów wzajemnie się uzupełniają. Dwie ostatnie kategorie problemów przyczyniają się do tego, że dziecko z zespołem ADHD jest odrzucane przez grupę, jest mało popularne w klasie, a przez to często krytykowane. Dzieci, u których ta choroba odpowiednio wcześnie rozpoznana i leczona, bardziej niż inne narażone są na wiele problemów. W pierwszej kolejności będą to porażki w szkole, problemy rodzinne, emocjonalne i behawioralne. To wszystko wpływa na niską samoocenę dziecka. Brak wczesnej diagnozy może także doprowadzić do porzucenia szkoły, wkroczenia w świat przestępczości, zażywania narkotyków oraz szeregu innych problemów związanych ze zdrowiem psychicznym. Konieczne jest więc wczesne rozpoznanie i podjęcie odpowiednich działań w przypadku dziecka z ADHD. Istotną rolę w tym względzie odgrywa szkoła.

Szkoła – nauczyciel wobec ucznia z zespołem ADHD

Nauka w szkole wymaga od dziecka wielu trudnych działań, m. in.:
- pracy w jednym miejscu przez 45 minut,
- skupienia uwagi w trakcie wykonywania zadań przez co najmniej kilkanaście minut,
- zapamiętania wielu istotnych informacji jednocześnie,
- bycia zdyscyplinowanym, itp.
Objawy ADHD często pojawiają się w szkole, kiedy dziecko nie potrafi się wywiązać z powyższych wymagań stawianych mu już na samym początku.
Z tego też względu należałoby stworzyć odpowiednie warunki pracy w szkole dla dziecka nadpobudliwego:
- małe klasy 12 – 15 osobowe,
- wskazana osoba wolontariusza,
- miejsce pracy – pierwsza ławka, z dala od drzwi i okien,
- indywidualizacja podejścia.
Oprócz wyżej wymienionych warunków pracy istotne są następujące czynniki:
- cechy nauczyciela: elastyczność, otwartość na problemy z jakimi boryka się uczeń, wrażliwość na „inność” dziecka,
- sposób prowadzenia zajęć: bez pośpiechu i zachowań wywołujących zdenerwowanie u uczniów, czyli dobra organizacja zajęć i umiejętność planowania,
- zasady pracy nauczyciela: wydawanie jasnych i czytelnych poleceń, udzielanie pochwał słownych, sprawowanie kontroli nad uczniem poprzez bliski kontakt fizyczny (np. mimika odpowiednia do sytuacji), ograniczanie wymagań, tak by nie przewyższały możliwości dziecka z zespołem ADHD. Zarówno czynniki organizacyjne, jak i personalne nauczyciela wpływają na jakość pracy dziecka z zespołem ADHD.
Jak piszą pedagodzy i psychologowie zajmujący się tematyką ADHD nie należy oczekiwać natychmiastowej poprawy zachowania ucznia cierpiącego na tę przypadłość, lecz mimo to warto próbować, nie poddawać się i starać się przezwyciężać wszelkie trudności, bo czyż nie to jest podstawowym zadaniem nauczyciela?

Sposoby postępowania z dzieckiem nadpobudliwym
Sposoby postępowania, które przytoczę , mogą być wykorzystywane zarówno przez
rodziców, jak i nauczycieli. Oto one:
• Metoda polegająca na zadawaniu sobie pytań – uczymy dziecko następujących sekwencji:
1. Co powinienem zrobić ?
2. Co się może zdarzyć, jeśli to zrobię ?
3. A może dokonam tego w inny sposób ?
Dzięki takim krokom dziecko nabywa umiejętności kontrolowania swoich poczynań, a to pozwala zachować pewną harmonię w tym co robi.

• Analiza zadania – dziecko dokonuje analizy według poniższego schematu:
1. Na czym powinienem teraz skupić uwagę ?
2. Należy wykonać następujące czynności...
3. Wykonanie zadania według planu.
Taki schemat pozwoli dziecku odnaleźć się i nie zatracić głównych wątków zadania.

• Metoda odwołująca się do samomotywacji: dziecko samo docenia siebie poprzez następujące sformułowania – udało mi się wspaniale – teraz jest lepiej, ba nawet bardzo dobrze – jestem coraz lepszy...
Dziecko nauczymy doceniać siebie, pokażemy mu, że ono też potrafi. Motywujmy, zachęcajmy je do tego, by o sobie myślało i wyrażało się w sposób pozytywny.

• Technika służąca zapamiętaniu szczegółów na bazie obrazków:
Po pierwsze dziecko przygląda się ilustracji w sposób ogólny, potem szczegółowy, koncentruje się na kwestiach, które robi dotychczas, czyli obserwacji ogólnej i szczegółowej, powtarza sobie to w myśli (przy czym obrazek jest zakryty), ostatnią rzeczą jest omówienie tego co zaobserwowało. Dzięki tej technice w sposób zabawowy wymuszamy na dziecku konieczność skupienia uwagi. Podobnie w technice tej można zastosować wiersz lub krótkie opowiadanie.

• Techniki służące modyfikacji lub eliminacji pewnych postaw.
W sytuacjach, gdy dziecko zachowuje się niestosownie i ignoruje nasze uwagi, możemy zastosować karę „poza czasem”, która polega na odesłaniu dziecka w określone miejsce, gdzie będzie mogło się wyciszyć. Mowa o miejscu z dala od bodźców, typu zabawki, telewizja czy inne przyjemności.

• Reguła Premacka – metoda babuni, czyli „ najpierw zjedz, a potem dostaniesz cukierka”. Czasami trzeba się posłużyć takim małym szantażem, by osiągnąć zamierzony cel.

• Technika Pattersona – pomaga stać się bardziej atrakcyjnym w oczach rówieśników. Dziecko z ADHD nie tylko ma oczekiwać pomocy, lecz także jej udzielać, należy zachować „złoty umiar”. Dzieci otoczone przesadną opieką ze strony dorosłych, nie mogą nawiązać kontaktu z rówieśnikami.

• Metoda chwileczkę, pozwól mi pomyśleć – polega na pomocy dziecku w werbalizacji jego procesów myślowych. Nauczymy go zasady najpierw się zastanów, a potem działaj.

Przytoczę teraz metody, które z powodzeniem będą mogli wykorzystać nauczyciele i rodzice, gdyż nie wymagają one specjalistycznego wykształcenia, by wcielić je w życie. Ich zaletą jest to, że wpływają relaksująco na pociechy. Są to:
- muzykoterapia - stymuluje ona aktywność i kreatywność dziecka, wygasza reakcje agresywne, impulsywne, kształtuje umiejętność aktywnego słuchania i koncentrowania uwagi, doskonali umiejętności psychoruchowe. Dlatego tez róbmy naszym pociechom sesje muzykoterapii;
- kinezjologia – metoda ta usprawnia zdolności percepcyjne, dużą i małą motorykę, likwiduje zbędne ruchy dodatkowe, doskonali zdolność koncentracji;
- kontakt z psem, kotem, rybkami..., czemu nie? – po pierwsze dziecko czuje się odpowiedzialne za małego pupila, staje się wrażliwsze, opiekuńcze, zdyscyplinowane, po drugie dzieci nadpobudliwe są spokojniejsze, mniej ruchliwe, mniej gadatliwe, pewniejsze siebie. W obecności zwierząt zaczynają się bawić w jednym miejscu, dłużej potrafią skupić swoją uwagę na wykonywanej czynności, nabywają umiejętności doprowadzania zadań do końca;
- aktywność artystyczna – angażuje wszystkie zmysły. Działania taneczne, muzyczne, plastyczne są drogą do wyrażenia siebie, przelania swoich odczuć, emocji. Ekspresja sprzyja nie tylko relaksacji, odprężeniu, ale uczy też współdziałania i odpowiedzialności za efekty pracy zbiorowej;
- bajkoterapia – w tej terapii wykorzystujemy bajki o różnej tematyce. Ich przesłaniem jest wyciszenie i uspokojenie dzieci, na bazie naszych bohaterów bajkowych możemy wytłumaczyć zachowania podobne do zachowań dzieci z ADHD.

Podsumowując dotychczasowe rozważania na temat ADHD należy podkreślić, że współpraca dwóch środowisk, rodzinnego i szkolnego, jest nieodłącznym elementem wychowania dziecka. Wspólne działania podjęte przez nauczycieli i rodziców mogą przyczynić się do poprawy funkcjonowania dziecka w tych dwóch obszarach, tj. domu i szkoły.

Opracowała:
mgr Marta Słyk

Bibliografia:
1. Górka I., Mały nieszczęśliwy człowiek z ADHD, Warszawa, Wyd.Edukacyjna.pl, 2005
2. Herda K., O dzieciach Indygo, czyli ADHD bez tajemnic, Kielce, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, 2007.

Wierzbica 2009