Aktywność ruchowa dzieci i młodzieży i jej wpływ na zdrowie

Ruch jest w stanie zastąpić prawie każdy lek, ale wszystkie leki razem wzięte nie zastąpią ruchu.

Wojciech Oczko, lekarz (1545-1608)

Wstęp
Zdrowie jest niewątpliwie wartością nadrzędną w życiu każdego człowieka.
W zdrowiu upatrujemy podstaw szczęścia i chcielibyśmy zachować je jak najdłużej. Mówi się nawet, że ideałem byłoby: żyć długo i umierać zdrowym. Cierpienia, jakich doświadczamy wskutek chorób, zmieniają często życie w koszmar, nie pozwalają cieszyć się jego blaskiem
i wspaniałościami. Zdrowie nie gwarantuje szczęścia, ale jest jednym z jego warunków.
W Polsce, zwłaszcza ludzie młodzi okazują niewielkie zainteresowanie swoim zdrowiem, jego ochroną czy wzmacnianiem. Uznając, że zdrowie jest dobrem, to zdumiewa fakt beztroski i niedbałości o nie, bez względu na wiek czy płeć. Nad utrzymaniem dobrego stanu zdrowia należy pracować nieustannie, ponieważ zdrowie nie jest darem danym na całe życie. Hasło: Twoje zdrowie w Twoich rękach powinno być akceptowane przez wszystkich, a zależy ono w większym stopniu od sposobu życia niż od medycyny. Zdrowotne zachowania to czynnik decydujący o zdrowiu. Jednym z elementów zdrowego stylu życia jest aktywność ruchowa, która staje się szansą na zdrowe życie. Człowiekowi w swej biologicznej egzystencji od momentu narodzin towarzyszy ruch, który jest nieodzownym elementem zdrowia.
Regularna aktywność fizyczna jest jednym z ważniejszych składników zdrowego stylu życia. Pełni ona doniosłą rolę w podnoszeniu lub utrzymaniu odpowiedniego poziomu sprawności fizycznej. Kształtowana w wieku szkolnym sprawność jest dość trudna do utrzymania przez całe życie. Potrzeba aktywności młodzieży z punktu widzenia potrzeb biologicznych i zdrowotnych wydaje się oczywista. Wysokie umiejętności ruchowe są atrybutem koniecznym do istnienia i prawidłowego rozwoju organizmu.
Ruch to najważniejszy po odżywianiu czynnik determinujący zdrowie. W doskonaleniu autosystemów regulacyjnych organizmu stawiany jest bezsprzecznie na pierwszym miejscu. Aktywność ruchowa jest czynnikiem modelującym w sposób najbardziej korzystny stan morfologiczny i funkcjonalny organizmu, a także kształtującym cechy psychiczne. Poprzez ćwiczenia fizyczne jesteśmy w stanie oddziaływać na dowolny system organizmu, a tym samym na ogólny poziom sprawności ustrojowej. Wysiłki fizyczne wpływają w sposób istotny na aktywność czynników odpornościowych.

Zdrowie i aktywność ruchowa jako podstawowe pojęcia.

Jednym z podstawowych pojęć, jakie występują w owej pracy jest pojęcie zdrowia. Pojęcie zdrowia funkcjonuje współcześnie na gruncie wielu dyscyplin naukowych, przede wszystkim medycyny i nauk o wychowaniu fizycznym, ale także pedagogiki, psychologii i socjologii. Wypowiadają się na ten temat lekarze, nauczyciele, pedagodzy, psycholodzy, a także filozofowie i socjolodzy. Pojęcie to używane jest od wieków, różnie też jest ono definiowane. Zdrowie uznawane było i jest za jedną z najcenniejszych wartości ludzkiego życia. Według Platona Zdrowie jest najpierwszym dobrem, uroda drugim, a bogactwo trzecim. W tej pracy przyjęta została definicja według Światowej Organizacji Zdrowia, które określane jest następująco: Zdrowie to nie tylko brak choroby lub niepełnosprawności, lecz stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego. Określenie to, jak również współczesne pojmowanie zdrowia, zakłada holistyczną, czyli całościową jego koncepcję, to znaczy całościowe traktowanie człowieka. Zdrowie człowieka należy widzieć w kilku wzajemnie ze sobą powiązanych wymiarach, tj.:
- zdrowie fizyczne, rozumiane jako prawidłowe funkcjonowanie organizmu i wszystkich jego układów i narządów;
- zdrowie psychiczne, w obrębie którego wyróżnić można:
- zdrowie umysłowe, wyrażające się zdolnością do jasnego i logicznego myślenia;
- zdrowie emocjonalne, tzn. zdolność do rozpoznawania i wyrażania uczuć oraz umiejętność radzenia sobie ze stresem, napięciami psychicznymi, depresją i lękami;
- zdrowie społeczne, tj. zdolność do utrzymywania prawidłowych relacji z innymi ludźmi;
- zdrowie duchowe, związane z wierzeniami religijnymi.
Zgodnie ze współczesną koncepcją zdrowia jest ono: wartością (dzięki niemu, jednostka lub grupa społeczna może realizować swoje cele, potrzeby i aspiracje), zasobem (gwarantuje ono rozwój społeczny i ekonomiczny, tylko bowiem zdrowie jednostki i społeczeństwa mogą tworzyć dobra materialne i kulturalne), środkiem do codziennego życia. Wyróżniono dwa sposoby konceptualizacji zdrowia:
- W pierwszym zdrowie traktowane jest jako dyspozycja – podająca się zmianom zdolność człowieka zarówno do osiągania pełni własnych fizycznych, psychicznych i społecznych możliwości, jak i reagowania na wyzwania środowiska.
- Drugie ujęcie określa zdrowie jako proces poszukiwania i utrzymywania równowagi w obliczu obciążeń, jakie nieustannie nakłada na organizm otoczenie.
Ciekawe ujęcie zdrowia można znaleźć w artykule pt. Zdrowie w systemie wartości fair play. Przestrzeganie zasady fair play stanowi czynnik w dużej mierze odpowiedzialny za zdrowie uczestników, zarówno rywalizacji sportowej, jak i działalności pozasportowej. Często jednak w sporcie, podobnie jak w życiu, zasada ta zajmuje pozycję marginalną – co, w istocie rzeczy, prowadzi do funkcjonowania człowieka przeciwko sobie, przeciw własnemu zdrowiu i zdrowiu innych ludzi. Zdrowie ujmowane w kategoriach fair paly to: uczciwe, właściwe postępowanie w stosunku do ciała i ducha, zgodne z ogólnymi prawami; to odpowiedzialność za swoje ciało i innych ludzi; to nie przekraczanie niedozwolonych granic – zarówno w sporcie, jak i życiu codziennym. W wyniku przeprowadzonego badania dotyczącego postrzegania zdrowia w kategoriach fair play w grupie uczniów szkół wiejskich w wieku 12-12 lat otrzymano następujące odpowiedzi, np.: fair play – szanowanie życia, zdrowia swojego i cudzego; nie sprawianie bólu innym; to zwycięstwo, ale nie za cenę zdrowia fizycznego i moralnego; to walka z dopingiem i manipulowaniem ludzkim zdrowiem; to sport jako droga do zdrowia, tężyzny fizycznej i psychicznej; rywalizacja sportowa bez narażania własnego zdrowia; to podejmowanie działalności sportowej jedynie w pełni sił i zdrowia; to odpowiedzialność za swoje zdrowie i zdrowie rywala; uzdrawia sport.
Kolejnym pojęciem jest aktywność ruchowa. Mówiąc o aktywności ruchowej człowieka, mam na myśli nie tylko te wymuszone np. w pracy fizycznej działania, ale przede wszystkim czynności pojęte świadomie i celowo z własnej i nieprzymuszonej woli. Należy podkreślić, że wszystkie koncepcje pedagogiczne, traktujące człowieka podmiotowo, aktywność własną ukazują jako źródło życia wartościowego. Podstawowymi kryteriami aktywności są:
a) poziom świadomości celu i podejmowanych zadań;
b) struktura obserwowanych ciągów czynności, a w niej:
 kategorie czynności,
 charakter czynności;
c) wynik aktywności, jego cząstkowy efekt zobiektywizowany w postaci gotowego wytworu, umiejętności, cechy.
Aktywność ruchowa to zjawisko towarzyszące człowiekowi od pierwszych chwil życia. Łączy się ona ze wszelkimi jego poczynaniami – świadomymi i nieświadomymi.

Charakterystyka rozwoju fizycznego dzieci w okresie wczesnej edukacji
Głównym celem procesu wychowania zdrowotnego dzieci i młodzieży jest kształtowanie ich postaw zdrowotno-sprawnościowych. Kształtowanie tych postaw u dzieci w okresie wczesnej edukacji wymaga od osób odpowiedzialnych za wychowanie zdrowotne, znajomości prawidłowości rozwoju fizycznego dziecka. Podstawową zasadą wychowania zdrowotnego tak w rodzinie jak i w szkole powinna być zasada Hipokratesa obowiązująca wszystkich lekarzy primum non nocere, co oznacza – przede wszystkim nie szkodzić. Okres wczesnej edukacji obejmuje dzieci zarówno w wieku przedszkolnym (wiek 3;5-6 lat), jak i dzieci w młodszym wieku szkolnym (wiek 7;11-12 lat).
Cechą, którą w sposób niewątpliwy wyróżnia okres dziecięcy, spośród wszystkich innych okresów składających się na życie człowieka – jest ciągły wzrost i nieustający rozwój fizyczny młodego organizmu. Dziecko rozwija się, gdy zwiększają się jego wymiary ciała, gdy wzrasta jego sprawność w wykonywaniu różnych czynności, np. bieganiu, chodzeniu.
O rozwoju mówimy także, gdy obserwowane zmiany, które zachodzą w organizmie i psychice dziecka w poszczególnych funkcjach i czynnościach, mają charakter nie tylko ilościowy, lecz także jakościowy, tzn. następuje przejście od funkcji prostych do złożonych, od globalnych do bardziej precyzyjnych, od czynności łatwych do trudnych, od form niedojrzałych, niedoskonałych, do dojrzałych, doskonałych.
Rozwój fizyczny to trzy grupy odrębnych jakościowo procesów: rozrostu, zróżnicowania i dojrzewania.
- Rozrost – to zwiększenie się wymiarów ciała i jego masy.
- Różnicowanie obejmuje:
a) przebudowę struktury komórek i tkanek,
b) grupowanie się tkanek w określone układy i zespoły,
c) dostrajanie się poszczególnych układów i zespołów do pozostałych i formowanie się ogólnych kształtów i proporcji organizmu.- Dojrzewanie – to doskonalenie się (specjalizacja) poszczególnych układów organizmu.
Te trzy wyżej wymienione procesy są nierozłącznymi elementami składowymi rozwoju fizycznego organizmu. Rozwój ten jest możliwy dzięki pobieraniu z zewnątrz odpowiednich dawek materiału budulcowego i energetycznego, chociaż nie są to jedyne warunki prawidłowego rozwoju fizycznego jednostki.
Charakteryzując rozwój fizyczny dziecka w okresie wczesnodziecięcym, uwzględniono takie czynniki, jak: kościec, mięśnie, stawy, aparat ruchowy, narządy wewnętrzne (serce, płuca), przemiana energetyczna.
Kościec – w omawianym okresie rozwojowym kościec dziecka jest bardzo delikatny, posiada znaczną ilość tkanki chrząstkowej, która dopiero stopniowo przekształca się w tkankę kostną. Szkielet dziecka jest bardzo giętki i elastyczny, odporny na wstrząsy i złamania. Ma większą zdolność do odbudowy w razie uszkodzenia. Właściwość ta ma także swoje negatywy, bowiem kościec ten łatwo ulega zniekształceniom na skutek m.in.: prowadzenie dziecka zawsze za tę samą rękę; dłużej trwające stanie lub siedzenie; długie spacery; noszenie w jednej ręce ciężkich przedmiotów; nieprawidłowa pozycja przy rysowaniu, pisaniu, oglądaniu telewizji. Jednym zdaniem w tym okresie kościec dziecka jest bardzo podatny na zmiany krzywiczne.
Mięśnie – w tym okresie są one u dziecka słabe i mało odporne na zmęczenie. Ulegają wzmocnieniu w każdym rokiem, jednak niezbędnym do tego warunkiem jest dostateczna ilość ruchu. Dzięki pracy mięśni ożywia się i wzmacnia praca serca całego organizmu. Narządy lepiej zaopatrywane są w tlen i inne materiały energiotwórcze. Mięśnie są głównym źródłem ciepła. W okresie wczesnodziecięcym należy je strzec przed dużym wysiłkiem, gdyż zwiększa to ich masę, co niekorzystnie wpływa na wzrost kości, zwłaszcza długich.
Stawy – wykazują dużą elastyczność dzięki dużej rozciągliwości aparatu wiązadełkowego.
Aparat ruchowy – już u dziecka pięcioletniego jest dobrze wykształcony.
Narządy wewnętrzne – dobrze wykształcone i zaspokajają wymogi rozwojowe organizmu.
a) serce – pojemność niewielka, mięsień sercowy słabo rozwinięty. Przekrój naczyń krwionośnych stosunkowo duży – sprzyja to pracy serca oraz mimo szybkiej męczliwości, łatwej regeneracji sił.
b) płuca – dostatecznie wykształcone.
Przemiana energetyczna – u dzieci w wyróżnionym okresie znacznie intensywniejsza niż u dorosłych, na skutek większej żywotności rosnących komórek i wysokiego spoczynkowego zapotrzebowania kalorycznego.
Charakterystyka procesu rozwoju fizycznego dziecka w okresie wczesnodziecięcym byłaby niepełna bez uwzględnienia rozwoju motoryki dziecka w tym procesie. Okazują się, że już u 2-letniego dziecka obserwujemy ruchy manipulacyjne rąk przekształcające się w ruchy narzędziowe. Dziecko 3-letnie opanowało już niemal wszystkie ruchy lokomocyjne: chodzi, biega, pełza, wspina się po zboczu, turla się, skacze itp. Okazje się, że poziom ogólnego rozwoju prawidłowo rozwijającego się dziecka w pierwszych czterech latach życia decyduje w dużym stopniu o dalszym przebiegu rozwoju jego motoryki. 5-letnie dziecko ma już opanowane ponad 50% ruchów, które wykonuje dorosły. Generalnie w okresie wczesnodziecięcym, dziecko może opanować takie sprawności jak m.in. jazda na rowerze, łyżwach, nartach, wrotkach. Już małe dzieci dysponują dobrą i trwałą pamięcią motoryczną, tzn. że jeśli opanowały np. umiejętność pływania nie zapomną jej do końca życia.
W okresie wczesnoszkolnym stwierdza się pewne okrzepnięcie zdrowia dziecka, spokojny i równomierny rozwój fizyczny, który ułatwia naukę szkolną. Między 9-11 rokiem życia następuje ostateczne kostnienie kośćca przegubu, co zwiększa zdolność dziecka do pracy, a jest to szczególnie ważne we właściwym obciążeniu uczniów pracami piśmiennymi w szkole. Zakończony jest prawie wzrost, w sensie zwiększenia ciężaru, najpoważniejszego czynnika determinującego dobrą sprawność intelektualną, tj. mózgu, który u dziecka 7-9 letniego waży około 1200-1300 g, a więc tylko o 100g mniej niż mózg człowieka dorosłego. W tym okresie następuje dalszy wzrost i doskonalenie czynności aparatu ruchowego oraz układu kostnego i mięśniowego, a także układu krążenia i oddychania oraz ośrodkowego układu nerwowego. Mięśnie duże rozwijają się w tempie szybszym niż mięśnie drobne.
W związku z tym dzieci 7-8, a często jeszcze 9-10 letnie są zdolne raczej do ruchów silnych, zamaszystych niż precyzyjnych, wymagających dokładności. Przy wykonaniu czynności precyzyjnych szybko męczą się. Trudność sprawia im także ustalenie właściwego tempa pracy i koordynacji ruchów. Wiąże się to nie tylko z powolniejszym rozwojem mięśni drobnych, lecz także ze znaczną pobudliwością. Stopniowo – dzięki ćwiczeniu i doskonaleniu – dokonuje się wzrost ogólnej sprawności ruchowej oraz sprawności rąk: wzrasta precyzja ruchów, lepsza staje się ich koordynacja, zmniejsza się podatność na zmęczenie.
Rozwój psychiczny jak i fizyczny człowieka uwarunkowany jest wieloczynnikowo. Czynniki regulujące rozwój fizyczny jednostki, ujmuje się najczęściej w cztery grupy. Są to:
- czynniki endogenne genetyczne, czyli determinanty;
- czynniki endogenne paragenetyczne i niegenetyczne matki, czyli stymulatory;
- czynniki egzogenne (środowiska zewnętrznego), czyli modyfikatory,
- tryb życia.
Przedstawiona charakterystyka rozwoju fizycznego pozwoli na ukazania zagadnienia wpływu aktywności ruchowej na organizm, który stanowi kolejną część tej pracy.

Formy aktywności ruchowej
Istnieje wiele form i płaszczyzn związanej ze zdrowiem aktywności ruchowej tak dzieci, jak i dorosłych. Zaliczyć do nich można gry i zabawy ruchowe oraz różne rekreacje.
Gry i zabawy ruchowe – wiążą się z wykonywaniem ruchów, głównie lokomocyjnych, wymagających szybkości, zręczności i wysiłku. Zaspokajają one naturalną potrzebę ruchu dziecka, zapewniając mu harmonijny rozwój psychiczny i fizyczny. Wskazane formy aktywizacji wdrażają do czynnego wypoczynku, uczą też współdziałania i szlachetnej rywalizacji.
Innym sposobem aktywizacji fizycznej i jednocześnie zdrowotnej jest rekreacja. Termin rekreacja służy do określenia różnorodnych form aktywności, podejmowanych poza obowiązkami zawodowymi, domowymi i społecznymi dla odpoczynku, rozrywki i samodoskonalenia. Łaciński termin recreo, znaczy: odnowić, ożywić, orzeźwić, pokrzepić. Istnieją różne formy rekreacji, wśród nich rekreacja fizyczna. Należy zgodzić się z autorami, że rekreacja fizyczna jest elementem biologicznym nakazem; jest moralnym obowiązkiem współczesnego człowieka. Nie można stawiać na jednej płaszczyźnie rekreacji fizycznej z innymi formami rekreacji, tzn. tego co konieczne z tym, co pożyteczne i przyjemne (turystyka, sport, środki masowego przekazu, teatr, wystawy, muzea itp.). Deficyt aktywności ruchowej musi być kompensowany przez zajęcia rekreacyjne w czasie wolnym.
Każde pokolenie posiada swój specyficzny system wartości. Dotyczy to również aktywności ruchowej. Należy dać młodemu pokoleniu szansę posiadania własnych form aktywności ruchowej. Muszą one odpowiadać potrzebom i wyobrażeniom młodego pokolenia, a jednocześnie muszą być zgodne z aktualnymi tendencjami, dążeniami i wymogami życia społeczno-kulturalnego. Wiek dorastania jest bardzo dobrym momentem, aby zachęcić do takich właśnie form aktywności ruchowej.
Szczególnie na przestrzeni ostatnich lat sposoby dowartościowania się społeczeństwa poprzez aktywność fizyczną uległy bardzo dynamicznym zmianom. Wykształciło się kilka nurtów, które pełnią ówcześnie rolę wiodącą. Najbardziej rozpowszechnianą formą jest aerobik.
Aerobik – szerszym znaczeniu - rozumiany jako forma dbałości o zdrowie, wszechstronny i harmonijny rozwój organizmu. Stosowane są w nim ćwiczenia aerobowe, wykonywane kosztem tlenu dostarczanego do pracujących mięśni. Charakteryzuje je zaangażowanie dużych grup mięśniowych, są jednostajne, trwają odpowiednio długo. Do ćwiczeń aerobowych można zaliczyć zarówno ćwiczenia gimnastyczno-taneczne przy muzyce, jak też: step aerobik, marsz, bieg (jogging), bieg narciarski, jazdę na rowerze, pływanie, taniec i gimnastykę.
Aerobik – w znaczeniu wąskim – są to utrzymane w szybkim tempie ćwiczenia fizyczne przy muzyce o charakterze gimnastyczno-tanecznym, kształtujące głównie cechy wytrzymałościowe.
Aerobik może służyć jako forma przygotowania organizmu do wysiłku lub jako pełna jednostka lekcyjna. Ćwiczenia tej formy aerobiku powoduje głównie obniżenie masy ciała, a przede wszystkim zasobów tłuszczu w organizmie.
Aerobik jest formą cały czas ewoluującą i powstało wiele odmian. Jedną z nich jest step aerobik – forma gimnastyki polegającą na wchodzeniu i schodzeniu ze specjalnego schodka w rytm muzyki. U ćwiczących step aerobik można zaobserwować nawet przyrost ogólnej masy ciała, ponieważ dochodzi tu do spadku masy tłuszczowej ciała i wzrostu masy mięśniowej – głównie pasa biodrowego. Pozwala to na harmonijne ukształtowanie sylwetki i poprawienie wydolności fizycznej.
Nieco inną odmianą formą aktywności ruchowej od aerobiku jest kalanetik. Jest to program łagodnych i delikatnych ćwiczeń angażujących powierzchowne i głębokie grupy mięśniowe. Ćwicząc kalanetik przyjmuje się pozycje izolowane, niepowodujące przeciążeń układu kostno-szkieletowego. W czasie ćwiczeń ruchy są minimalne, bardzo łagodne, delikatne i płynne.
Trudniejszą i skuteczniejszą formą kalanetiku jest superkalanetik. Służy on zaspokajaniu rosnącej potrzeby aktywności ruchowej u osób, które już ćwiczą callanetics. Są to być nieciekawe, z punktu widzenia nastolatki, formy ruchu, ale prawidłowo i wytrwale stosowane są receptą na zdrowie i dobre samopoczucie. Likwidują stres, napięcie psychiczne oraz dają możliwość odczucia zadowolenia z własnego ciała.
Następną formą jest stretching. Jest to stopniowe i ostrożne rozciąganie mięśni według metody „napiąć – rozluźnić – rozciągnąć”. Poprawia ono ruchomość stawów i elastyczność mięśni. Po ćwiczeniach odczuwa się lekkość i zrelaksowanie, przeciwdziała się sztywnieniu stawów oraz pomaga wyeliminować z organizmu toksyny, co usuwa zmęczenie.
Inną formą zachęcania do dbałości o zdrowie poprzez ruch jest taniec. W pojęciu słownikowym są to rytmiczne ruchy ciała, zwłaszcza nóg, wykonane w takt muzyki jako rozrywka towarzyska lub jako forma obrzędowa. Jest to jedna z najstarszych i najbardziej pierwotnych form ruchu. Taniec jest bardzo wszechstronną formą oddziaływania na organizm człowieka. Każda jego odmiana w swój specyficzny sposób wpływa na podniesienie poziomu kultury muzycznej i ruchowej, kształci sprawność ruchową (harmonijny i wszechstronny rozwój organizmu). Poza tym wzbogaca osobowość ucznia, rozwija i doskonali nawyki muzyczno-ruchowe, wyrabia poczucie piękna i jest źródłem doznań estetycznych.
Przedstawione wyżej formy aktywności ruchowej: aerobik, stretching, callanetics i taniec, wpływają na kształtowanie prozdrowotnych postaw w wieku dorastania. Oddziałują one bardzo wszechstronnie na młodego człowieka: na sferę fizyczną, psychiczną i odczucia społeczne. Pokazują drogę do samodzielnego optymalnego ukształtowania parametrów własnego ciała, do odczuwania stanów zadowolenia i wrażeń estetycznych związanych samoakceptacją i wreszcie do odnalezienia swego miejsca w społeczeństwie (np. szkoła, klasa, rodzina) poprzez działania, które powinny być w pełni akceptowane społecznie.

Wpływ aktywności ruchowej na zdrowie
Organizm człowieka genetycznie zaprogramowany został na aktywny styl życia. Ruch jest biologiczną potrzebą organizmu ludzkiego.
Eksperci Światowej Organizacji Zdrowia ONZ określili minimalną, tj. niezbędną dzienną normę ruchu dorosłego człowieka na 10 tys. kroków.
Według przeprowadzonych badań aktywności ruchowej nad określeniem ramowych potrzeb ilości ruchu w poszczególnych grupach wieku, określono je w sposób następujący:
a) chłopcy
- w wieku przedszkolnym – 6 godz. ruchu,
- w wieku młodszym szkolnym – 5 godz. 45 min. ruchu,
- w wieku starszym szkolnym – 5 godz. ruchu;
b) dziewczęta
- w wieku przedszkolnym i młodszym szkolnym – 5 godz. 15 min. ruchu,
- w wieku średnim szkolnym – 5 godz.,
- w wieku starszym szkolnym – 4 i pół godz.
Przyjęto i uznano za właściwe umożliwienie dzieciom minimum 4 godzin czynnej i zróżnicowanej aktywności ruchowej dziennie.
Znakomity ortopeda A. Senger syntetycznie ujął znaczenie ruchowej działalności dla człowieka: „Ruch jest życiem - życie jest ruchem”. W tym skrócie myślowym wskazał on na pierwszoplanowe znaczenie ruchu - od ruchu nasze życie się zaczyna i nim się ono kończy. Między tym pierwszym, a ostatnim ruchem istnieje cały ich ocean. Tym większy, im bardziej aktywny tryb życia prowadził człowiek i im dłużej trwało jego życie.
Zdrowie jest dla człowieka wartością największą. Niestety, rozumiemy to dopiero wtedy, kiedy je tracimy. Nową teorię dotyczącą zachowania zdrowia prezentuje N. Amosow. Uważa on, iż rozwój cywilizacji przyczynił się do fizycznego osłabienia człowieka i utracenia przez niego psychologicznej odporności na choroby. Człowiek stracił wiarę w zachowanie zdrowia i przełożył troskę o nie na lekarzy. Każdy człowiek winien walczyć o swoje zdrowie. Jednym ze skutecznych środków w tej walce wg Amosowa jest aktywność ruchowa człowieka, która jest lekarstwem o bardzo szerokim i wszechstronnym zasięgu, gdyż doskonali sprawność funkcjonowania układu nerwowego człowieka, wzmacnia go fizycznie i psychicznie.
Wyjątkowo trafne jest przysłowie ludowe: Zdrowie to nie wszystko, ale wszystko jest niczym bez zdrowia. Jedynie zdrowy człowiek w pełni może przejawiać się w ruchu. Ruchy chorego człowieka są niedokładne i nieharmonijne. Im poważniejsza choroba, tym gorsza jest ich jakość.
Ruch stymuluje nie tylko rozwój fizyczny i motoryczny, ale też funkcjonalny i psychiczny. Człowiek rozwija się i doskonali w ruchu oraz dzięki ruchowi. Stąd bierze się niezwykła uniwersalność i wszechstronność wpływu ruchów na człowieka. Już dawno dostrzeżono silny leczniczy wpływ ruchów. Tissot w XIX wieku podkreślił: Ruch może zastąpić wszystkie lekarstwa, ale żadne lekarstwo nie jest w stanie zastąpić ruchu. Wypowiedź ta wskazała na znaczenie ruchu dla zdrowia człowieka, dostrzeżone wiele wieków wstecz.
Zmiany, jakie zachodzą w organizmie pod wpływem systematycznej aktywności ruchowej są ogromne. Wiele z nich objawia się na pierwszy rzut oka. Są to prosta, szczupła sylwetka, lepsze umięśnienie, sprężysty chód, brak objawów zmęczenia przy pracy fizycznej, lepsze samopoczucie w dniach, w których inni czują się gorzej. W wyniku treningu uzyskuje się wyraźną poprawę podstawowych cech motorycznych, takich jak: siła, szybkość, wytrzymałość.
Ruch, wysiłek fizyczny powoduje wiele korzystnych zmian wewnątrz poszczególnych układów organizmu człowieka:
- W układzie ruchu - aktywność fizyczna wpływa na mineralizacje kośćca; wzrastanie kości u dzieci i młodzieży; zapobiega i koryguje wady postawy; wzmacnia i stabilizuje stawy; wzmacnia przyczepy, ścięgna i wiązadła; następuje przyrost roboczy mięśni, poprawnie ulega przekrwienie mięśni, zwiększa przekrój i objętość włókien mięśniowych; zwłaszcza napięcie siłę i sprężystość mięśni, dzięki czemu organizm lepiej przystosowuje się do różnych obciążeń, liczba pracujących włókien dzięki lepszej czynności nerwowo – humoralnej i miejscowym mechanizmom regulującym, zmienia się skład chemiczny włókien mięśniowych (wzrasta zawartość glikogenu i fostogenu), korzystniej zmianie podlega przebieg reakcji biochemicznych w czasie pracy (zwiększa się zdolność do resyntezy – odbudowy), następują zmiany stanu pobudliwości aparatu mięśniowo-nerwowego.
Poprawa umięśnienia ma wielkie znaczenie dla stabilizacji układu kostnego, systematyczne ćwiczenia mięśni grzbietu i brzucha prowadzą do wzmocnienia tzw. gorsetu mięśniowego, co likwiduje bądź łagodzi dolegliwości kręgosłupa zaliczane także do chorób cywilizacyjnych.
- W układzie krwionośnym- zwiększa się liczba erytrocytów i hemoglobiny; zwiększa się liczba leukocytów, a także zawartość anhydrazy węglanowej – enzymu zawartego w erytrocytach i przyspieszającego proces rozpadu kwasu węglowego na CO2 i wodę; zwiększa się pojemność tlenową krwi; polepsza się gospodarka glukozą we krwi – stabilizuje się jej poziom, powiększa się rezerwa zasadowa krwi, następuje zwolnienie tętna do 40-50 uderzeń na minutę; tzw. bradykardia, zmniejsza ciśnienie skurczowe krwi; kształtuje ekonomiczniejszą pracę serca.
Serce zmuszone do częstego wysiłku dostosowuje się do większych wymagań, rozrasta się, poprawia zdolność do transportowania krwi. Człowiek z wytrenowanym sercem nie męczy się z byle powodu i jest w stanie w każdej chwili podjąć i dobrze znieść każdy wysiłek.
- W układzie oddechowym- aktywność ruchowa zwiększa pojemność życiową płuc; zwiększa głębokość oddechu (wielkość wentylacji płuc na minutę), a także zużycie tlenu i pułap tlenowy o około 25%; zmniejsza liczbę oddechów na minutę; zmniejsza wielkość długu tlenowego, następuje szybsza resynteza i zmniejsza się ilość produktów rozpadu, zwiększona aktywność procesów oksydoredukcyjnych zapewnia energiczniejsze usuwanie produktów rozpadu.
- W układzie nerwowym- ćwiczenia fizyczne pobudzają dojrzewanie ośrodków ruchowych w mózgu, przyśpieszając tym rozwój motoryczności; powodują wzrost szybkości przewodzenia bodźców nerwowych; polepszają koordynację ruchową; zmniejszają poziom lęku; obniżają stany depresyjne oraz poprawiają jakość snu.
- W układzie hormonalnym- aktywność fizyczna ma korzystny wpływ na budowę i czynność przysadki mózgowej, przez co może odgrywać rolę czynnika intensyfikującego rozwój fizyczny.
- W układzie immunologicznym- wysiłek fizyczny wpływa na poprawę systemu obronnego i wzrost odporności na zachorowania.
Wychowanie fizyczne i sport są również czynnikami wspomagającymi rozwój u dzieci i młodzieży cech o charakterze społeczno-wychowawczym: uczy dokonywania wyboru i krytycznego patrzenia na siebie oraz podporządkowania celów jednostki- celom grupy; uczy właściwie przeżywać sukcesy i porażki; uczy dyscypliny; kształci życzliwy stosunek do ludzi; przyczynia się do wzrostu zainteresowania współzawodnictwem, ale też i współdziałaniem, kształci silną wolę; uczy konsekwencji w osiąganiu celów; wpływa na prawidłowe kształtowanie się takich cech psychicznych, jak: refleks, inteligencja- prawidłowe rozumowanie, poprawna ocena sytuacji, zdolność przewidywania i podejmowania decyzji; wpływa na samodzielność i inicjatywę; zwiększa odporność na zmęczenie itd.
Kształtując sprawność fizyczną, człowiek stwarza sobie warunki do pełniejszego i bardziej wszechstronnego rozwoju. Ten, kto uprawia aktywność ruchową, wydajniej pracuje, szybciej regeneruje siły, jest wewnętrznie zdyscyplinowany, posiada umiejętność koncentracji i dobrej organizacji czasu. Lepsze zdrowie i samopoczucie, pozwalają mu dłużej cieszyć się sprawnym intelektem oraz pięknem i urodą ciała. Cechy takie, jak: wytrwałość w dążeniu do celu, męstwo i odwaga, systematyczność, szacunek do siebie i innych, umiejętność podejmowania wyrzeczeń i pokonywania własnych słabości, nie są obce najlepszym sportowcom, jak również osobom nie w pełni sprawnym, własnej niemocy.
W tym kontekście trudno jest zrozumieć ludzi, którzy świadomie unikają aktywności ruchowej, a nie mają żadnych przeciwwskazań, by ćwiczyć.
,,Nasze zdrowie jest w naszych rękach”. Własnymi działaniami możemy wpływać na zachowanie zdrowia, a nawet jego polepszenie, ale możemy też być sprawcami własnych chorób. Według Colemana z 90% chorób organizm może się wyleczyć sam, bez pomocy z
zewnątrz. Znaczenie działalności ruchowej dla człowieka ujął w słowach Ruch jest życiem- życie jest ruchem. Ruch jest lekarstwem o bardzo szerokim i wszechstronnym zasięgu, gdyż doskonali sprawność funkcjonowania układu nerwowego człowieka, wzmacnia go fizycznie i psychicznie.
W trosce o zdrowie warto przybliżyć Dekalog zdrowego stylu życia Zbigniewa Cendrowskiego:

1.Wiedza o sobie samym.
Pozwala zrozumieć wszystkie podstawowe zasady funkcjonowania organizmu w takim stopniu, aby człowiek umiał ocenić stan swojego zdrowia i prawidłowo interpretować różne dolegliwości, aby umiał uprawiać strategię zdrowego stylu życia, planować i realizować różne przedsięwzięcia wyprzedzając chorobę i wspomagając zdrowie. Wiedza ta daje nam poczucie siły i pewność siebie, z czego wyrasta spokój, gotowość do współdziałania, umiejętność zrozumienia problemów innych i skłonność do kompromisu.

2.Utrzymanie sił obronnych organizmu w stałej gotowości.
Ma duże znaczenie zarówno w skali gatunku jak i jednostki. W procesie tym wyróżnić można cztery ważne grupy działań:
a) niedopuszczenie do zachorowań, które mają bezpośredni wpływ na obniżenie bariery immunologicznej (np. lekomania, palenie papierosów, alkohol, narkotyki),
b) realizowanie procesów wzmacniających nasze siły obronne (np. właściwe odżywianie różnorodna aktywność ruchowa, hartowanie ciała),
c) umiejętne postępowanie podczas różnych chorób i dolegliwości, aby wykorzystać je dla wzmocnienia organizmu,
d) pogłębienie umiejętności wykorzystania naszych sił psychicznych (np. autoterapia).

3.Nienadużywanie leków.
Leki zbyt często stosujemy w celu usunięcia objawów, a nie samej choroby. Interwencja z zewnątrz, w sytuacji kiedy organizm podjął walkę z chorobą dezorganizuje tę walkę, nie pozwala siłom wewnętrznym organizmu na wykonanie zadania do którego są powołane.
A zatem nie rezygnujmy z leków, a jedynie ograniczmy ich używanie do przypadków absolutnie koniecznych.

4.Utrzymanie wszechstronnej aktywności fizycznej.
Człowiek współczesny daleko oddalił się od natury, która wymaga od nas pełnej i nieustającej gotowości w toczącej się walce o byt a więc demonstrowaniu siły, szybkości i wytrzymałości. Daleko posunięta mechanizacja pracy i siedzący tryb Życia implikują potrzebę świadomego uzupełniania niedoboru ruchu w odpowiedniej częstotliwości, intensywności i objętości. Wzmacnianiu sił fizycznych towarzyszy wzmacnianie sił psychicznych, co w konsekwencji wiąże się ze wzmocnieniem kondycji antystresowej, sprzyja pogodzie ducha i życzliwości dla innych.

5.Prawidłowe odżywianie się.
Spożywanie posiłków jest jedną z ważniejszych czynności życiowych i wymaga stałej aktualizacji wiedzy wskazującej co, w jakich ilościach, jak często i dlaczego powinniśmy spożywać. Jak w każdej dziedzinie wiedzy specjaliści stale odkrywają nowe pozytywne właściwości, ale i zagrożenia ze strony artykułów spożywczych.

6.Hartowanie się.
Polega na świadomym, planowanym poddawaniu swego ciała różnego rodzaju bodźcom, by wzmocnić organizm, przygotować do sytuacji trudnych, uodpornić na ekstremalne bodźce fizyczne, psychiczne i społeczne. Trening hartujący ma zapewnić Życie pełne, dynamiczne, aktywne, zgodne z koncepcjami promocji zdrowia.

7.Rozwijanie umiejętności walki ze stresem.
Stresom na ogół przypisujemy znaczenie negatywne. Tymczasem negatywny jest dopiero bodziec, czy suma bodźców, który przekracza pewną granicę wytrzymałości indywidualnej danego człowieka. Duże znaczenie odgrywają tutaj różnego rodzaju treningi(fizyczne, psychiczne, społeczne), w tym między innymi treningi asertywności pozwalające na obronę własnego ,,Ja” bez uszczerbku dla innych. Treningi fizyczne z kolei, zwłaszcza o charakterze wytrzymałościowym, pozwalają w sposób naturalny zużyć nagromadzoną w organizmie energię.

8.Wyeliminowanie nałogów.
Dotyczy to przede wszystkim nikotynizmu, alkoholizmu i różnych odmian narkomanii. Można dodać lekomanię, lenistwo, przesiadywanie przed telewizorem, nadmierne spożywanie pokarmów i używek (np. kawy, herbaty itp.)- czyli te wszystkie przyzwyczajenia, które obniżają poziom naszego zdrowia. I jeżeli w poprzednich zasadach, aby osiągnąć cel, trzeba było coś zrobić tym przypadku jest akurat odwrotnie, aby osiągnąć cel, trzeba z czegoś zrezygnować, od czegoś się powstrzymać. Duże znaczenie w osiągnięciu sukcesu ma tutaj silna motywacja i chęć wyparcia niszczącego nałogu, zaś najskuteczniejszą drogą do jego pozbycia się jest ukazanie człowiekowi atrakcyjnej możliwości, także intelektualnej, rozwoju i ,,bycia kimś”. Nagrodą za podjętą decyzję może być uznanie ludzi, polepszenie zdrowia, satysfakcja z silnej woli czy też uprawianie jakiegoś fascynującego zajęcia.

9.Życzliwość dla innych.
Jednym z wymiarów zdrowia jest zdrowie społeczne, a zdrowym społecznie jest ten, kto czyni dobro, jest życzliwy dla innych, zna wartość pojęć tolerancja i kompromis i posługuje się nimi w praktyce. Jest to zarazem osoba mająca poczucie własnej wartości, pewna siebie, potrafiąca powiedzieć ,,nie”, gdy naruszone zostają jego interesy lub godność, budząca zaufanie, ustabilizowana, można na nie polegać.

10.Zachowanie postawy optymistycznej.
Zewnętrznym wyrazem takiej postawy są lapidarne słowa wypowiadane przez społeczność różnych krajów jak O.K. Ludzie wypowiadający je demonstrują postawę optymistyczną. Są odbierani jako ci, którym się dobrze wiedzie, z którymi warto utrzymywać kontakty
i zabiegać o ich przyjaźń. Takim ludziom łatwiej jest żyć, aniżeli tym którzy roztaczają wokół siebie atmosferę nieudacznictwa, narzekają na byle co, są ciągle niezadowoleni. Taka ,,martyrologiczna” postawa oddala od innych, pozbawia przyjaciół i może doprowadzić do tego, że wmówimy sobie to czego rzeczywiście nie doświadczamy.
Znaczenie aktywności ruchowej w zachowaniu i polepszaniu zdrowia człowieka było przedmiotem zainteresowań badawczych W. Starosty. Autor ten formułuje następujące wnioski:
- Aktywność ruchowa jest biologiczną potrzebą człowieka, zapewniającą mu zachowanie zdrowia.
- Aktywność ruchowa towarzyszyć winna człowiekowi niezależnie od jego wieku, płci i zawodu.
- Wielkość obciążenia fizycznego człowieka winna być dostosowana indywidualnie z uwzględnieniem jego: wieku, stanu zdrowia, sprawności motorycznej, samopoczucia itp.
- Aktywność ruchowa polepsza zdrowie człowieka.
- Codziennym ruchom człowieka towarzyszyć winien odpowiedni sposób oddychania.
Zalecany styl życia to tzw. „spirala życia”. Aktywność własna, w tym aktywność ruchową uznano za źródło życia wartościowego.

Konsekwencje braku aktywności ruchowej

W ostatnich dziesięcioleciach jesteśmy świadkami dynamicznego rozwoju nauki i techniki. Ludzie pochłonięci troską o wygodne życie, coraz częściej zapominają o swej biologicznej egzystencji. Technika ułatwia człowiekowi życie, czyni je bardziej wydajnym, jej postęp jest nieodwracalny. Jednak rozwojowi techniki towarzyszą również, niestety zjawiska niekorzystne dla ludzkiego życia, które polegają na eliminowaniu ruchu i pracy fizycznej, co ujemnie wpływa na zdrowie i rozwój fizyczny człowieka. Udogodnienia cywilizacji, środki komunikacji, automatyzacja, komputeryzacja zmniejszają do minimum aktywność fizyczną w życiu codziennym ludzi. Również środki masowego przekazu, zwłaszcza telewizja zabierają człowiekowi coraz więcej czasu i zmuszają go do siedzącego trybu życia.
Efektem tych przemian jest szerzenie się chorób cywilizacyjnych( głównie układu krążenia i nerwic), a także niekorzystnych zjawisk społecznych wśród młodzieży.
Jednym z najważniejszych czynników powodujących choroby cywilizacyjne jest zmniejszona aktywność ruchowa, siedzący tryb życia a także brak kontaktu z przyrodą i nadmierne przeciążenie układu nerwowego. Wśród młodzieży szkolnej co czwarty uczeń wykazuje odchylenia od prawidłowego stanu zdrowia. Plagą stają się coraz częściej występujące u dzieci i młodzieży wady postawy ciała, pojawiają się problemy chorób nowotworowych, coraz więcej dzieci choruje na cukrzycę. Badania Lubelskiej Akademii Medycznej wykazały, ze już u 17-19-latków występują podstawowe czynniki decydujące o zawałach serca, 7% nastolatków ma nadciśnienie tętnicze, 7% podwyższony procent cholesterolu, 10% cierpi na nadwagę i otyłość. W starszych grupach wiekowych wskaźniki te wzrastają dwukrotnie.
W naszym społeczeństwie w dziedzinie aktywności ruchowej obserwuje się przeogromne lenistwo, które emanuje na dzieci. Niektórzy ludzie, nawet ci posiadający świadomość zdrowotną, że styl życia i indywidualna aktywność aż w ponad 50% wpływa na nasze zdrowie, nie uprawiają żadnych sportów, przeciwnie, prowadzą niehigieniczny tryb życia. Dlatego brak przykładu ze strony dorosłych, zwłaszcza rodziców oraz wychowawców, uważany jest za najważniejszy czynnik ograniczający aktywność dzieci i młodzieży. Powiedzenie verba docent, exempla trahunt ( słowa uczą, przykłady pociągają) w obecnych czasach straciło na znaczeniu.
Prawidłowe postawy zdrowotne obserwuje się dość rzadko. Ochrona zdrowia w naszym państwie budzi wiele zastrzeżeń. Coraz częściej potrzebę aktywności ruchowej zastępuje komputer lub ciekawy serial telewizyjny. Dzieci, które większość wolnego czasu spędzają przed ekranem telewizora lub komputera, zwykle mają słabą kondycję fizyczną.
Nauczyciele obserwują w szkołach wiele uzależnień groźnych dla rozwoju młodego pokolenia, jednak w walce z wielkimi koncernami medialnymi, farmaceutycznymi są niejednokrotnie bezsilni.
Nic więc dziwnego, iż profilaktyka chorób cywilizacyjnych za pomocą ruchu jest tematem szeroko dyskutowanym przez lekarzy, pedagogów i psychologów. Zwiększona i systematyczna aktywność ruchowa może łagodzić lub usuwać występowanie wielu czynników chorobotwórczych. Potwierdzeniem tego niech będą słowa Wojciecha Oczko, lekarza żyjącego w latach 1545-1608, który powiedział Ruch jest w stanie zastąpić prawie każde lekarstwo, ale wszystkie lekarstwa razem wzięte nie zastąpią ruchu. Praca fizyczna, uprawianie sportu i turystyki, rekreacja, wychowanie fizyczne, a także wszelka codzienna aktywność ruchowa stają się dziś koniecznością.
Obraz stanu aktywności fizycznej i jej wpływem na styl życia wygląda następująco:
- Małe dzieci wzrastające w hipokinetycznych rodzinach mają z reguły tyle ruchu, ile naciskane potrzebami genetycznymi same sobie wywalczą. Zasada „dzieci nie słuchają dorosłych, ale ich wiernie naśladują”, przenosi niedobre nawyki z pokolenia na pokolenie.
- Nieco lepiej jest w przedszkolach, gdzie przynajmniej spacery są powszechnie stosowane, a dzieci w grupie rówieśniczej, choćby najbardziej poskramiane, znajdą zawsze możliwość do różnych zabaw i ćwiczeń.
- W klasach I-III jest obecnie nienajlepiej. Zgodnie ze zasadą nauczania zintegrowanego realizowanego przez jednego nauczyciela, jest to z reguły kobieta, wszystkie zajęcia prowadzą wychowawcy – nauczyciele nauczania początkowego, wg powszechnej opinii niezbyt dobrze przygotowani do organizowania aktywności fizycznej dzieci.
- Bardzo zróżnicowana jest sytuacja w dalszych klasach szkoły podstawowej. Rośnie radykalnie obciążenie pracą umysłową, dzieci są po pierwsze unieruchamiane w ławkach na dłuższe okresy. W związku z narastającą rywalizacją o miejsce w społeczeństwie i dojrzewającą świadomością u większości, zarówno u rodziców jak i nauczycieli, że wykształcenie jest jakąś gwarancją sukcesu, utrwala się prymat nauki umysłowej przed innymi dziedzinami wychowania. Wychowanie fizyczne – wciąż tylko jeden z przedmiotów, nie ma mocnej pozycji w systemie edukacji, nie jest postrzegane jako jedna z ważnych szans na przygotowanie do dorosłego życia. Wciąż mimo wyrażonego postępu koncepcyjnego w postaci ścieżki „edukacja prozdrowotna”, zbyt nikłe są związki pomiędzy nią a wychowaniem fizycznym.
Brak lub uboga aktywność ruchowa (hipokinezja) może być przyczyną upośledzonej sprawności i wydolności fizycznej dziecka. Cechą szczególnie zaniedbaną u współczesnych dzieci jest wytrzymałość. W konsekwencji odbija się to niekorzystnie na sprawności funkcjonalnej układu krążenia. Drugą zaniedbana zdolnością motoryczna w rozwoju współczesnej młodzieży jest siła.
Uboga aktywność fizyczna lub brak ruchu powoduje zmniejszenie ilości krwi krążącej i zmniejszenie liczby czerwonych krwinek. Konsekwencją tego jest ograniczona wielkość pułapu tlenowego, co przyczynia się do obniżenia poziomu wydolności fizycznej i upośledzenia organizmu człowieka.
Zbyt ciężka i nadmiernie wyczerpująca praca, długotrwały i uciążliwy wysiłek sportowy, przesadnie intensywny trening w młodym wieku może doprowadzić do zmniejszenia liczby erytrocytów, obniżenia poziomu hemoglobiny i odporności organizmu.
Hipokinezja, czyli niedobór ruchu, pogarsza adaptację organizmu do pracy ze strony układu oddechowego przez obniżenie pułapu tlenowego i zmniejszenie zdolności wiązania tlenu przez tkanki. Pogarsza się także wentylacja płuc i upośledza czynności układu oddechowego.
Pod wpływem długotrwałego unieruchomienia początkowo obserwuje się zmniejszenie, a następnie zwiększenie intensywności przemian.
Hipokinezja może być przyczyną niekorzystnych zaburzeń hormonalnych, ze wszystkimi konsekwencjami w odniesieniu do pozostałych układów organizmu.
Niedobór ruchu, wespół z innymi negatywnymi czynnikami, wywołuje wiele chorób cywilizacyjnych (nadciśnienie krwi, nadwagę, deformacje kręgosłupa, spłaszczenie stóp i in.). Nawarstwienie się ich prowadzi do nieodwracalnych zmian. Niektórzy nazywają ten proces samobójstwem na raty lub bardziej obrazowo – „spiralą śmierci”.

Przegląd badań na temat aktywności ruchowej dzieci i młodzieży

Każdy człowiek przychodzący na świat ma szansę na 120 lat życia. Dlaczego jednak większość ludzi umiera długo przed ukończeniem 120 lat i wykorzystuje przeciętnie nie więcej niż 50-70% tych szans? Najbardziej optymistyczne jest twierdzenie nauki, że około 50% szans niemal wyłącznie zależy od samego człowieka. Możliwość długiego i zdrowego życia jest ograniczona przez cztery następujące czynniki:
* hipokinezja, czyli brak dostatecznej aktywności fizycznej;
* niewłaściwe odżywianie się;
* uzależnienia. Przede wszystkim nałóg palenia papierosów;
* stres.
Specjaliści onkologowie ustalili, że człowiek, który pali papierosy traci około 20 lat życia. Z dużym prawdopodobieństwem możemy też przypuszczać, że np. brak ruchu powoduje podobne konsekwencje tj. ogranicza długość życia również w podobnym zakresie tj. o 10-30 lat. Ten sam szacunek możemy zastosować do pozostałych czynników, tj. systemu odżywiania się i stresu. Jak więc przedstawia się stan zdrowia i aktywność ruchowa w naszym społeczeństwie?
Badania nad zdrowotnym znaczeniem niektórych form aktywności ruchowej wykazały, że szczególnie korzystny wpływ na rozwój różnorodnych funkcji organizmu oraz zdrowia mają ćwiczenia o charakterze wytrzymałościowym. Najskuteczniejszą formą ruchu, wyposażającą organizm w zdolności adaptacyjne jest bieg na świeżym powietrzu. Dla osób w średnim i starszym wieku bieg jest najbardziej wszechstronną formą ruchu. Wskazane jest także stosowanie różnych ćwiczeń uzupełniających i ogólnorozwojowych.
Badania, raporty i oceny wykazały, że
- Na poziomie nauczania w klasach starszych szkoły podstawowej nie więcej niż 30% dzieci ma dostateczną porcję ruchu, zgodną pod względem ilości i jakości z ich obiektywnymi potrzebami. W tej grupie mieści się większość dzieci utalentowanych sportowo, szkolnych SKS, UKS i innych klubach sportowych. Dzieci te uczestniczą
w zawodach sportowych różnych szczebli prowadzonych przez SZS i inne organizacje.
- Dalsze 40% dzieci nie jest dostatecznie aktywna ruchowo i uczestniczy w rywalizacji sportowej jedynie incydentalnie, a przygotowanie do zawodów odbywa się w ramach wychowania fizycznego. Są to dzieci, które w różnym zakresie i z różnych przyczyn nieposiadające talentu sportowego mają małe szanse no to by sport stał się dla nich atrakcyjną formą budowania ich miejsca w społeczności i źródłem satysfakcji.
- Pozostałe 30% to dzieci wyraźnie zaniedbane i niezbyt chętnie uczestniczące w wychowaniu fizycznym z przyczyn zdrowotnych: nadwaga, otyłość, astma, wady układu krążenia, wady postawy, bądź społecznych: zaniedbania w rodzinie i społeczności lokalnej, patologie i innych jak np. zniechęcająca forma prowadzenia zajęć czy bardzo złe wyposażenie szkoły: obiektowe, sprzętowe, sanitarne. Szczególnie w tej grupie sport jest poza możliwościami dzieci.
W 1994 roku przeprowadzono badania w grupie młodzieży szkolnej w wieku 11, 13 i 15 lat nad zachowaniami zdrowotnymi oraz postrzeganiem swojego zdrowia, ze szczególnym uwzględnieniem zdrowia psychospołecznego. Zdecydowana większość młodzieży pozytywnie ocenia swój ogólny stan zdrowia (89%) i sprawność fizyczną (77%). A zatem młodzież generalnie uważa się za zdrową, co pozostaje w dysproporcji do:
- powszechnie panującego w społeczeństwie i podkreślanego przez środki masowego przekazu przekonania o złym, a nawet katastrofalnym stanie zdrowia młodzieży w Polsce;
- wyników niektórych badań epistemologicznych, które wskazują na istnienie u młodzieży w tym wieku zaburzeń zdrowia i rozwoju.
Ponadto obraz zachowań zdrowotnych młodzieży szkolnej w Polsce nie jest optymistyczny. W szczególnie niekorzystniej sytuacji są chłopcy i młodzież wiejska. Niepokojące jest zwiększanie się z wiekiem częstości występowania zachowań zdrowotnych, które nie sprzyjają zdrowiu lub mu zdecydowanie szkodzą (np. palenie tytoniu, picie alkoholu).
Z kolei badania z lat 2001/2002 zachowań zdrowotnych młodzieży spośród 31 krajów Europy ( w tym Polski) oraz Izraela, Kanady, USA, donoszą m.in., że np. w Polsce tylko 29,4% dziewcząt i 41,2% chłopców w wieku 11-15 lat spełnia wymogi zalecanego poziomu sprawności fizycznej; znacznie niższa jest więc aktywność fizyczna dziewcząt niż
u chłopców.
Prowadzone w 2002 roku badania East-West Health Gap wykazały, iż pośród kilku krajów objętych badaniami (Finlandia, Hiszpania, Niemcy, Rosja, Polska), dorośli Polacy sytuowali się na ostatnim miejscu, jeśli chodzi o systematyczną aktywność fizyczną.

Podsumowanie

Podsumowując, chcę jeszcze raz podkreślić, że aktywność ruchowa, sport i rekreacja jest ściśle powiązana z naszym zdrowiem. Istnieje konieczność harmonijnego i racjonalnego rozwoju człowieka od dzieciństwa po wiek dojrzały, potrzebna jest stała troska o pełny rozwój fizyczny, umysłowy i duchowy człowieka. Wygrać życie może tylko człowiek składający się z ciała i ducha, istota zdrowa, rozumna i wolna. Wiemy, że w zdrowym ciele żyje zdrowy duch, że wychowanie fizyczne, sport ma służyć wszechstronnemu rozwojowi człowieka, ma wychowywać, jednoczyć ludzi. Zajęcia sportowe kierowane do młodych ludzi winny się przyczynić do poprawy kondycji fizycznej i zdrowotnej naszego społeczeństwa. Potrzebne są odpowiednie warunki do aktywności fizycznej dzieci i młodzieży, by w ruchu, ćwiczeniach, grach sportowych, znajdowali naturalne wsparcie dla swego rozwoju, by wdrożeni w zdrowy styl życia zwiększali szansę na dobry start w dorosłe życie.
Aktywność fizyczna, co najmniej godzina ruchu dziennie, dobrowolnie podejmowane zajęcia sportowo-rekreacyjne, są podstawowym elementem prozdrowotnego stylu życia. Potrzebne są atrakcyjne wzory zachowań w zakresie doskonalenia ciała, codziennie dokonywane wybory mają sprzyjać zdrowiu wybierane formy spędzania czasu wolnego powinny być konkurencyjne dla gier komputerowych, Internetu, oglądania programów telewizyjnych.
Zadaniem rodziców oraz nauczycieli- wychowawców jest mobilizowanie dzieci i młodzieży do aktywności, gier sportowych, jazdy na rowerze, wycieczek górskich, pływania. Daje to dziecku dobre samopoczucie, rozładowuje stres, przeciwdziała agresji.
Sport to metafora ludzkiego życia, to określenie szlachetnych idei współdziałania, więzi międzyludzkich, pokoju, poszanowania ludzkiej godności, udanego życia.
Aktywność fizyczna związana z wysiłkiem fizycznym jest potrzebą organizmu, a człowiek rozumiejący potrzeby swego organizmu powinien zatroszczyć się o to by nie ulegać degeneracji. Do tworzenia zmian w kierunku zachowania prozdrowotnego potrzebne są niewątpliwie odpowiednie warunki. Można stworzyć je dla dzieci i młodzieży w szkole, rodzinie poprzez edukację prozdrowotną: przekazywanie wiedzy, kształtowanie postaw i zachowań wpływających na styl życia.

Bibliografia
1. Bielski J., Życie jest ruchem. Warszawa 1996.
2. Bombol M., A. Dąbrowska: Czas wolny, konsument, rynek, marketing. Warszawa 2003.
3. Cendrowski Z., Przewodzić innym. Warszawa 1997.
4. Chromiński Z., Aktywność ruchowa dzieci i młodzieży. Warszawa 1987.
5. Drabik J., Promocja aktywności fizycznej, cz. III. Gdańsk 1997.
6. KasperczykT., Aktywność ruchowa jako składowa profilaktyki zdrowia ze szczególnym uwzględnieniem układu odpornościowego. [W:] Aktywność fizyczna w pielęgnowaniu zdrowia i terapii chorób, pod redakcją. E. Rutkowskiej, Lublin 1998.
7. Kasperczyk T.: Osobnicze uwarunkowania promocji zdrowia. [W:] Zdrowie człowieka
w jego egzystencji, pod redakcją I. Kropińska, Elbląg 2000.
8. Lewicki Cz., Edukacja zdrowotna – systemowa analiza zagadnień. Rzeszów 2006.
9. Lewicki Cz., Czynniki determinujące przebieg, jakość i efekty wychowania zdrowotnego dzieci 6-11-letnich w rodzinie. Rzeszów 2001.
10. Podstawy rekreacji i turystyki, pod redakcją S. Toczek-Werner, Wrocław 1998.
11. Starosta W., Znaczenie aktywności ruchowej w zachowaniu i polepszaniu zdrowia małego człowieka.[W:] Prozdrowotne wychowanie fizyczne i sport dzieci i młodzieży: materiały naukowe 18-21 października 1995 Warszawa-Spała, pod redakcją naukową
B. Dobrzyński, A. Dziak, K. Nazar, R. Lewicki, Warszawa 1996.

Czasopisma
1. Bodasińska A., S. Bodasiński, Zdrowie w systemie wartości fair play. Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne, 2001, nr 3.
2. Cendrowski Z., Dekalog zdrowego stylu życia. Lider 1993 nr 2.
3. Cendrowski Z., Aktywność fizyczna dzieci i młodzieży. Lider 2002 nr 11.
4. Pułtorak M., B. Woynarowska, I. Murzyńska, Zachowania zdrowotne i postrzeganie własnego zdrowia przez młodzież szkolną w Polsce. Lider 1996 nr 3.
5. Sajda B., Nowe formy aktywności ruchowej w kształtowaniu prozdrowotnych postaw dziewcząt. Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne 2001 nr 3.
6. Zgurski W., Sprawność i aktywność fizyczna w kontekście oddziaływań środowiskowych
i zdrowia. Lider 2006 nr 11.

Opr. mgr Zofia Serwińska