Style komunikowania się uczniów i nauczyciela, komunikacja w sytuacjach konfliktowych - charakterystyka

Spis treści:
Wstęp........................................3
Rozdział I. ........................................5
Rozdział II. ........................................9
Rozdział III. ........................................12
Rozdział IV. ........................................15
Rozdział V. ........................................16
Rozdział VI. ........................................17
Rozdział VII. ........................................18
Rozdział VIII. ........................................20
3
Wstęp
Celem niniejszej pracy jest przedstawienie stylów komunikowania się uczniów i nauczyciela oraz komunikacji w sytuacjach konfliktowych. Inspiracją do napisania pracy dyplomowej na powyższy temat, jest fakt, że chciałabym w pracy z dziećmi stosować jak najlepsze metody komunikowania się z nimi. Dzięki zagłębieniu się w literaturę podjęłam próbę odnalezienia odpowiedzi na pytanie, jakie sposoby wpływają pozytywnie na komunikację z dziećmi i młodzieżą.
Praca dzieli się na osiem rozdziałów, które poprzedza wstęp. Pierwszy rozdział pracy zatytułowano Charakterystyka pojęcia komunikacja. Objaśniono w nim jak należy rozumieć pojęcie – komunikacja, na podstawie przemyśleń pedagogów. Rozdział drugi jest zatytułowany Bariery komunikacyjne, który dotyczy barier, jakie może napotkać nauczyciel w swojej pracy. W rozdziale trzecim zatytułowanym Formy komunikacji zostało przeanalizowane w szczegółowy sposób pojęcie autoprezentacji oraz aktywnego słuchania. Kolejny rozdział dotyczy zagadnień, które mówią o sygnałach niewerbalnych i zgodnie z tym został zatytułowany Sygnały niewerbalne. Piąty rozdział pod tytułem Język ciała, przedstawia komunikaty niewerbalne. Rozdział VI przedstawia komunikowanie się emocjonalne w klasie. Kolejne dwa rozdziały VII i VIII Style komunikowania się uczniów i nauczyciela. Porozumiewanie się w sytuacjach konfliktowych oraz Techniki i metody usprawniania komunikacji z uczniem oraz między uczniami przedstawiają na czym polega konflikt i jakie metody zastosować na gruncie szkolnym , aby go zażegnać.
Temat pracy był często poruszany w literaturze. Wydano wiele opracowań oraz poradników dotyczących metod rozwiązywania konfliktów między nauczycielem, a uczniem, które należy stosować, by nauczyć się metod zniwelowania konfliktów szkolnych.
W pracy wykorzystano literaturę autorstwa: T. Gordona, E. Kozak, R. Jacobsona.
Forma zdobywania informacji uległa zmianie w dzisiejszych czasach, coraz mniej korzystamy z książek, ale za to coraz więcej z Internetu, który stanowi atrakcyjne źródło informacji. Wykorzystano w pracy między innymi taką stronę internetową jak: www.wikipedia.org
4
Wymienione materiały i opracowania posłużyły, by ukazać jak efektywnie działać na gruncie relacji uczeń – nauczyciel, by radzić sobie z różnymi konfliktami w szkole.
5
Rozdział I Charakterystyka pojęcia komunikacja
Komunikacja oznacza „porozumiewanie się międzyosobowe – wymianę komunikatów (językowych i niejęzykowych) między co najmniej dwiema osobami, w celu wzajemnego przekazywania myśli, uczuć, postaw.” Komunikacja to łącznik w każdej społeczności i stanowi proces naturalny, powszechny i globalny; dotyczy wszystkich ludzi na świecie, tych najmłodszych i najstarszych. Życie człowieka, od narodzin do śmierci, to ciągłe porozumiewanie się z otoczeniem. By ludzie mogli podjąć się wspólnego działania, konieczna jest współpraca, a co za tym idzie wymiana informacji, czyli wzajemna komunikacja. W nauce o komunikowaniu się, mówiący to nadawca, a słuchający to odbiorca. Schemat tej relacji przedstawił dokładnie Roman Jacobson, który mówi, że rozmówcy wzajemnie wysyłają do siebie i odbierają komunikaty. „Aby komunikat był efektywny, musi on być zastosowany do kontekstu (czyli musi coś oznaczać), kontekstu uchwytnego dla odbiorcy, i albo zwerbalizowanego, albo takiego, który da się zwerbalizować; dalej konieczny jest kod w pełni, lub przynajmniej w części wspólny dla nadawcy i odbiorcy (...), na koniec musi istnieć kontakt – fizyczny kanał lub psychiczny związek, między nadawcą a odbiorcą, umożliwiający im obu nawiązanie i kontynuowanie komunikacji.”
Schemat komunikacyjny Jacobsona.
Jako konstytutywne dla każdego aktu mowy Jakobson wymienia sześć czynników:
 nadawcę (komunikatu),
 kontekst,
 komunikat,
 kontakt (między nadawcą i odbiorcą),
 kod (wspólny dla nadawcy i odbiorcy)
 odbiorcę.
6
„W zależności od tego, który z tych elementów jest najbardziej wyeksponowany, można mówić o sześciu różnych funkcjach języka:
 emotywnej (termin Antona Marty, inaczej: ekspresywna) – gdy komunikat skupiony jest na nadawcy,
 poznawczej (inaczej: oznaczająca bądź denotatywna) – gdy skupiony jest na kontekście (wspólnym świecie nadawcy i odbiorcy),
 poetyckiej – gdy komunikat skupiony jest na samym sobie,
 fatycznej (termin Bronisława Malinowskiego) – gdy skupiony jest na kontakcie,
 metajęzykowej (termin Alfreda Tarskiego) – gdy skupiony jest na kodzie
 konatywnej – gdy skupiony jest na odbiorcy.”
Za efektywną komunikacją, idzie wypracowanie kodu, który będzie zrozumiały i wspólny dla wszystkich uczestników kodu. Brak wyżej wymienionego kodu, powoduje nieporozumienie, czyli sytuację, która jest skutkiem niezrozumienia lub błędnego zrozumienia czyiś słów, zamiarów lub wydarzeń.
Podczas społecznego komunikowania się, wykorzystywane są liczne środki przekazywania komunikatów, i tu należy wspomnieć o dwóch płaszczyznach, na jakich przebiega komunikacja: werbalna i niewerbalna.
„Komunikacja werbalna to proces porozumiewania się za pomocą słów. Aby była ona skuteczna słowa powinny.
 być precyzyjnie dobrane (wyrażać dokładnie to, co nadawca ma zamiar przekazać)
 być dostosowane do odbiorcy (tak, aby był on w stanie zrozumieć komunikat nadawcy)
 być wypowiadane wyraźnie i dostatecznie głośno.
W ramach komunikacji werbalnej możemy wyróżnić komunikację ustną i komunikację pisemną. Komunikację ustną można z kolei podzielić na bezpośrednią (kiedy uczestnicy procesu rozmawiają ze sobą twarzą w twarz) i pośrednią (kiedy uczestnicy porozumiewają się poprzez np. rozmowę telefoniczną). Komunikacja ustna jest procesem, w którym treści wyrażamy poprzez słowo mówione. Głównym jej kanałem jest dźwięk, ale można wykorzystywać również kanał manualno-wzrokowy (najczęściej, gdy niemożliwe jest użycie dźwięku, mowy). Komunikacja ustna umożliwia szybsze wystąpienie reakcji zwrotnej, jak również pozwala na szersze wyrażenie uczuć. Komunikacja pisemna wykorzystuje słowo pisane, w różnych formach. Może być jednak mniej dokładna niż komunikacja pisemna i nie pozostawia po sobie zapisu. W komunikacji werbalnej coraz częściej wyróżnia się jeszcze jeden rodzaj tego procesu - komunikację elektroniczną. Jest to spowodowane rozwojem
7
technologii komunikacyjnych, które umożliwiają kontakt z osobami znajdującymi się w znacznej od nas odległości. Komunikację elektroniczną umożliwiają urządzenia elektroniczne z dostępem do Internetu, przez który możemy przesłać komunikat oparty zarówno na słowie pisanym, jak i słowie mówionym, oraz na obrazie. Komunikacja niewerbalna to proces porozumiewania się bez użycia słów. Znacząco wpływa na sposób, w jaki odbiorca ostatecznie odczyta komunikat słowny. Komunikaty niewerbalne są obecne w każdej rozmowie. To pozasłowne znaki, które nasze ciało świadomie lub nieświadomie wysyła. Komunikacja niewerbalna często określana jest jako "mowa ciała. Wyróżnia się cztery jej formy (typy ekspresji):
 mimikę twarzy (np. czerwienienie się, marszczenie czoła, unikanie kontaktu wzrokowego)
 kinezjetykę - obejmuje gesty, postawę, pozycje ciała i inne jego ruchy
 proksemikę - zajmuje się odległościami przestrzennymi między uczestnikami procesu komunikacji (u każdego człowieka da się wyróżnić 4 sfery, są to kolejno od najbliższej do najdalszej sfery: intymna, osobowa, społeczna oraz publiczna)
 parajęzyk - bada głos ludzki, jego niewerbalne wymiary, takie jak: cechy głosu (jego natężenie, wysokość), tempo mówienia, przejęzyczenia, wszelkie zakłócenia w płynności wypowiedzi (np. ziewanie) i tzw. wypełniacze - "yyyy", "eeee".
Podejmując próby komunikowania się, możemy napotkać na pewne przeszkody tj. szumy i hałasy. Wyróżnia się takie hałasy, jak:
• Hałas fizyczny – warkot silnika samochodu, szum pracy komputera, głośna muzyka, które zagłuszają wypowiedź.
• Hałas psychologiczny – uprzedzenia albo przesadne uwielbienie pozytywne względem nadawcy lub odbiorcy komunikatu, niewielkie zdolności spostrzegawcze, kompleks niższości albo poczucie wyższości, które uniemożliwiają właściwe przetworzenie komunikatu.
• Hałas semantyczny (znaczeniowy) – niezrozumienie i brak uchwycenia znaczenia stosowanego żargonu, środowiskowego slangu albo języka specjalistycznego.
Aby zapoznać się ze swoistością procesu komunikowania się, należy zapoznać się z modelami komunikowania, przedstawionymi w literaturze. Według Denisa McQuaila mamy cztery takie modele:
1. przyciągania uwagi,
2. rytuału,
3. transmisji,
4. percepcji.
8
Nie da się w jednej definicji wytłumaczyć złożonego procesu komunikacji, jednak dzięki licznym badaniom podnosi się zrozumienie tego procesu. Aby uczestniczyć w procesie komunikacji, należy stosować minimalne umiejętności w zakresie:
• „Poprawności językowej, czyli znajomości zasad konstrukcji zdania.
• Sprawności językowej, która polega na stosownym dobraniu środków językowych. Styl powinien być prosty, zwięzły i zrozumiały. Komunikat powinien wyrażać dokładnie to, co autor chciał wyrazić – musi więc być przejrzysty.
• Etyki słowa, która odnosi się przede wszystkim do stosunku do odbiorcy komunikatu. Podczas aktu komunikacji nie należy zapominać o podmiotowym podejściu do odbiorcy. Konieczne jest uszanowanie poglądów odbiorcy i uczciwe przekazanie komunikatu.
• Estetyki słowa, a więc grzeczności językowej.”
9
II Bariery komunikacyjne
Nasze umiejętności komunikacyjne, często niestety, są narażone na bariery komunikacyjne. Według Thomasa Gordona są to:
„1. KRYTYKOWANIE
Niektórzy rodzice sądzą, że krytykowanie dzieci poprawi ich zachowanie, nauczyciele – że krytyczna opinia pomaga uczniom się uczyć i pobudza ich ambicje, a pracodawcy– że krytyczna ocena mobilizuje pracowników do wydajniejszej pracy. Skłonność do przyjmowania lub odrzucania tego, co mówi druga osoba, jest częstym i silnym mechanizmem niemal w każdym z nas i stanowi zarazem jedną z najsilniejszych barier w kontaktach z innymi ludźmi.
2. PRZEZYWANIE
Nadawanie etykiet, poniżanie kogoś lub podciąganie go pod stereotyp: „No tak, typowa kobieta” zamyka drogę do poznania drugiego człowieka i uniemożliwia zrozumienie go.
3. STAWIANIE DIAGNOZY
Czy znasz to uczucie bezsilności i frustracji, kiedy próbujesz wyjaśnić swoje zachowanie, ale ktoś inny wie lepiej, co tobą kieruje? Droga do porozumienia kończy się wtedy przepaścią.
4. CHWALENIE POŁĄCZONE Z OCENĄ
„Jesteś mądrym człowiekiem, jestem pewna, że wymyślisz coś na ten mój problem”. Pochwała połączona z oceną jest niebezpieczna dla komunikacji z dwóch powodów. Pozytywne ocenianie innych może być używane w celu osiągnięcia ukrytych korzyści i skłonienia ludzi do zmiany zachowania.
Takie nadużycie pochwały sprawia, że inni czują się manipulowani, przestają nam ufać i wierzyć w nasze słowa. Poza tym chwalenie innych budzi w nich często zestawy zaprzeczeń, np. „Nie wydaje mi się, aby to było aż tak dobre” przez co bardziej szkodzi, niż pomaga chwalonej osobie.
5. ROZKAZYWANIE
„Masz natychmiast odrobić lekcje!”- Wielu ludzi mocno wierzy w skuteczność komunikatu opartego na przymusie i sile, ale na dłuższą metę prowadzić do buntu, stawiania oporu i trudnych do rozwiązania konfliktów. Pamiętaj, że rozkazywanie może wymusić czyjeś posłuszeństwo, ale pokazuje zarazem posłusznej osobie, że jej zdanie nie jest nic warte, co obniża jej samoocenę.
6. GROŻENIE
Grożenie negatywnymi konsekwencjami „Zrobisz to albo ...”prowadzi do takich samych negatywnych rezultatów jak rozkazy.
7. MORALIZOWANIE
10
Komunikaty: Powinnaś/nie powinnaś np. „Nie powinnaś notować w ten sposób”, „Powinieneś ją przeprosić” budzą niepokój i poczucie winy, a także uniemożliwiają ludziom szczere wyrażanie siebie.
8. ZBYT WIELE PYTAŃ
Stawianie pytań zamkniętych, na które można odpowiedzieć „tak” lub „nie” oraz odpytywanie i stwarzanie atmosfery przesłuchania powodują niepokój i pobudzają reakcje obronne.
9. UDZIELANIE RAD
Dawanie drugiej osobie recepty na jej problemy, np. „Ja bym na twoim miejscu...”, „To łatwe, najpierw trzeba...”. pokazuje brak zaufania do inteligencji i możliwości poradzenia sobie z trudnościami. Doradca rzadko rozumie w całości sytuację, gdyż ludzie, którzy dzielą się swoimi troskami, pokazują często tylko wierzchołek góry lodowej. To ogromne ryzyko brać w takiej sytuacji na siebie odpowiedzialność za rozwiązanie problemów innych.
10. ODWRACANIE UWAGI
„Myślisz, że masz problem z matematyką? Posłuchaj, co mi się przydarzyło na chemii”. Może być oznaką braku umiejętności aktywnego słuchania, ale też z oporu przed towarzyszeniem innym w przeżywaniu ich trosk. Gdy pojawia się często w języku dorosłych, rodziców, korepetytorów może nie wspierać efektywnej nauki dziecka.
11. LOGICZNE ARGUMENTOWANIE
Próba przekonania drugiej osoby poprzez odwoływanie się do faktów lub logiki, bez brania pod uwagę emocjonalnego aspektu sytuacji, np. „Gdyby nie ten słaby internet, nie miałbyś kłopotów z przygotowaniem do zajęć zdalnych”. Kiedy w nauce pojawi się stres lub konflikt, najgorszą rzeczą, jaką możemy zrobić, jest odwołanie się do logicznych argumentów. Zimny dystans i skupienie na argumentach jest sposobem na oderwanie się od nieprzyjemnych uczuć, ale może wprowadzić rozmówcę we wściekłość. Gdy uczeń/kursant ma problem lub gdy pojawia się problem w relacji interpersonalnej z nauczycielem/trenerem/coachem, główną kwestią są właśnie uczucia. Gdy korzysta się z logiki, by uniknąć emocjonalnego zaangażowania, opuszcza się drugą osobę w najmniej właściwym momencie”.
12. USPOKAJANIE
„Nie martw się”, „Wszystko będzie dobrze”. Oznaczają z jednej strony dobre intencje, a z drugiej strony to, że osoba, która uspokaja nie chce albo nie potrafi podjąć wysiłku związanego ze współodczuwaniem z drugą osobą.
Jest to tak zwana „Brudna 12 Gordona”
11
Blokady komunikacyjne nie sprzyjają relacji uczeń - nauczyciel i nie pozwalają na rozwiązywanie problemów zaistniałych na gruncie szkolnym. Gdy nauczyciel nie akceptuje swojego ucznia, to ten zamyka się w sobie i nie chce rozmawiać o swoich problemach, co powoduje kumulowanie się w nim emocji i prowadzi do konfliktów, które uniemożliwiają komunikację międzyludzką.
12
III Formy komunikacji
Autoprezentacja – to działanie, które ma pomóc w zaprezentowaniu siebie w najkorzystniejszym świetle, wpływa również na samoocenę. „Czasami autoprezentacja działa niczym gra aktorska wobec samego siebie. Jest to wyraźne przede wszystkim w sytuacjach, gdy z punktu widzenia danej osoby konieczne jest wpisanie się w konkretny typ charakterologiczny, osobowościowy, by przekonać samego siebie, że posiada się pewne cechy. W takiej sytuacji spełnia się funkcję aktora oraz publiczności jednocześnie.” Autoprezentacja jest potrzebna, gdy chce się w życiu wprowadzić pewne zmiany. Jednak silne przywiązanie do niej, może być niebezpieczne, gdyż grozić może samokrytyką, a co za tym idzie stanami depresyjnymi. Autoprezentacja wiąże się ze społecznie ważnymi celami, co związane jest z odpowiednim wizerunkiem. Zauważane jest to zwłaszcza na ważnym stanowiskach, na których ludzie chcą godnie się reprezentować, szczególnie wybierać odpowiednie stroje, zachowanie czy umiejętnie podejmować pewne decyzje. Osoby te, wykorzystują autoprezentację w sytuacjach zawodowych, ale nie tylko, stosują ją również, aby zbudować odpowiedni wizerunek w gronie osób, w którym chce się czuć swobodnie. Działanie nazywane autoprezentacją, ma na celu wsparcie celu, który chcemy osiągnąć. Jeżeli ludziom zależy na osiągnięciu ważnego celu, wkładają duży wysiłek, by stworzyć pozytywny wizerunek swojej osoby. „Jedną z metod autoprezentacji jest ingracjacja, czyli pozyskanie sympatii innych osób, wkupienie się w ich łaski. Może skuteczne prowadzić do osiągnięcia obranego celu, jeśli zostanie odpowiednio przygotowana. Warto zatem przyjrzeć się najważniejszym strategiom ingracjacji:
• Komplementowanie – wygłaszanie przychylnych uwag, często przesadzonych i nieadekwatnych do zasługi. Dzięki temu rozmówca czuje się ważny i doceniony, co wpływa na jego pozytywny stosunek do osoby komplementującej.
• Podobieństwa – chętniej spędza się czas z podobnymi sobie ludźmi, którzy mają takie same wierzenia, styl czy zasady.
• Atrakcyjność fizyczna – społeczeństwo przychylniej traktuje osoby atrakcyjne fizycznie, zadbane, schludnie ubrane, podkreślające swoje atuty.
• Udawanie skromności – bardziej lubiani są ludzie, którzy sami umniejszają własnym umiejętnościom czy sukcesom. Nie należy jednak w tym przesadzać, ponieważ zbyt duża skromność może być interpretowana jako arogancja.”
Prawidłowość komunikacji zależy, między innymi, od aktywnego słuchania. Aktywne słuchanie to umiejętność komunikacyjna polegająca na szczególnym nastawieniu na rozmówcę. Zakłada otoczenie go uwagą, akceptacją, danie mu przestrzeni na wyrażenie
13
wszystkiego, co ma do powiedzenia, a także pozostawanie w widocznym kontakcie z mówiącym i sygnalizowanie, że cały czas się za nim podąża. Innymi słowy – Twój rozmówca nie może mieć wątpliwości, czy naprawdę słuchasz, czy tylko słyszysz. Taka postawa znacząco podnosi jakość kontaktów międzyludzkich. W firmie pozwala na budowanie partnerskich relacji ze współpracownikami i klientami, a w domu czy w sytuacjach prywatnych – na wzmacnianie więzi przyjacielskich i rodzinnych. Aktywne słuchanie sprawia, że rozmówca może poczuć się ważny, a dzięki temu bardziej otwarty na dzielenie się – czy to pomysłami na biznesowe inicjatywy lub usprawnienia, czy emocjami i ważnymi historiami. Do najważniejszych technik aktywnego słuchania zaliczają się:
 parafraza – czyli potwierdzenie własnymi słowami tego, co zrozumieliśmy z wypowiedzi rozmówcy („jeśli dobrze Cię rozumiem, to...”, „czyli chodzi o to, że...?”),
 odzwierciedlanie – czyli odniesienie się do uczuć, które według nas przeżywa rozmówca („widzę, że bardzo Cię to złości”, „rozumiem Cię, to bardzo trudna sytuacja”),
 docenianie – czyli zaaprobowanie tego, że rozmówca zdecydował się z nami czymś podzielić, dowartościowanie go („cieszę się, że mi o tym mówisz”, „to było mądre, też bym tak zareagował”),
 klaryfikacja – doprecyzowanie, dopytywanie o szczegóły danego tematu („czy możesz powiedzieć, co rozumiesz przez...?”, „nie jestem pewna, czy dobrze Cię zrozumiałam – wynikałoby z tego, że...?”),
 podsumowanie – uporządkowanie i wydobycie najważniejszych informacji z wypowiedzi („pojawiło się tu dużo wątków, ale rozumiem, że najważniejsze jest dla Ciebie...”, „czyli podsumowując...”).
Za pośrednictwem: zadawania pytań, mimiki twarzy, gestów, potwierdzeń, takich jak „acha”, mówiący zdobywa potwierdzenie, że odbiorca słucha uważnie i rozumie intencje nadawcy. Gdy ludzie rozumieją, co do siebie nawzajem mówią, możemy mówić o skutecznej komunikacji.
Kolejną formą komunikacji to komunikacja niewerbalna, czyli sposób porozumiewania się bez słów. Są to zachowania ludzkie, postawy, obiekty, czyli wszystko tylko nie słowa. Niewerbalne aspekty to: wygląd fizyczny, ruchy oczu, dotyk, ruchy ciała, gesty, jednak nie dotyczą one takich gestów, które mogą oznaczać słowa (jak to jest w języku migowym). Istnieje wiele klasyfikacji komunikatów niewerbalnych, jedną z ważniejszych jest stworzona przez Marka Knappa i Michaela Argyle'a. Według badaczy komunikaty niewerbalne można podzielić za względu na pełnione przez nie funkcje:
14
• funkcja semantyczna – o samodzielnym znaczeniu albo wywołująca zmianę znaczeń w kanale werbalnym,
• funkcja syntaktyczna – w ramach której wyróżnia się: organizację sekwencji wypowiedzi oraz segmentację konwersacji i synchronizację postaw rozmówców,
• funkcja pragmatyczna – bazuje na zastosowaniu niewerbalnej komunikacji do wpływu na zachowania rozmówcy,
• funkcja regulacji konwersacji – dotyczy organizacji całej rozmowy.
Klasyfikacja Knappa analizuje zależności między werbalnymi i niewerbalnymi zachowaniami, według niej komunikaty niewerbalne są spójne z komunikatami werbalnymi:
• „powtarzanie – niewerbalnym kanałem przekazuje się w tym samym czasie informacje umieszczone w słownej wypowiedzi,
• zastąpienie – wykorzystując mowę ciała, w miejsce słów przekazuje się informacje, które niosą to samo znaczenie,
• regulacja konwersacji – tworzenie kolejności wypowiedzi,
• akcentowanie tekstu mówionego – gesty i mimika mogą wzmagać znaczenie komunikatów werbalnych, obrazując je,
• maskowanie – mowa niewerbalna ma ukrywać rzeczywiste uczucia albo przekonania.”
Natomiast w analizie klasyfikacji Argyle`a można zaprezentować poniższe idee dotyczące komunikacji niewerbalnej:
• Komunikowanie postaw i emocji interpersonalnych – mowa niewerbalna ma obrazować podejście człowieka względem otoczenia. Objawia się to np. w wyrazie twarzy, spojrzeniu, w głosie. Komunikacja niewerbalna dotyczy zatem głównie komunikacji emocjonalnej.
• Samoprezentacja – za pośrednictwem ubioru, rekwizytów czy wyglądu zewnętrznego ludzie dają znać o swoim statusie ekonomicznym, społecznym czy osobowości.
• Rytuał – niektóre wyrazy mowy niewerbalnej mają na celu wsparcie dobrych relacji z innymi. Rytuałem mogą być pożegnania czy powitania, ale również immatrykulacje, promocje albo uroczystości honorowego wręczania nagród, dotyczące konkretnych norm, postaw i zachowań.
• Podtrzymywanie werbalnej komunikacji – wypowiedź jest determinowana przez takie czynniki, jak: ton głosu, akcent, szybkość i płynność mówienia. To sprawia, że daną wypowiedź łatwiej jest zrozumieć.
15
IV Sygnały niewerbalne
Sygnały niewerbalne to np.: gestykulacja, wyraz mimiczny twarzy, dotyk, kontakt fizyczny, spojrzenia, postawa ciała, odległość od partnera interakcji itp. Mowa ciała jest bardzo złożona, a jej znajomość ułatwia zrozumienie rozmówcy.
Spośród wielu klasyfikacji, klarownością i prostotą wyróżnia się podział form komunikacji niewerbalnej Alberta Harrisona, zgodnie z którym występuje:
 „kinezjetyka (kinetyka) – głównie ruchy ciała i kończyn oraz mimika twarzy;
 proksemika – odległości w przestrzeni, relacje przestrzenne, dystans fizyczny;
 parajęzyk – wskaźniki sposobu mówienia, np. tonacja wypowiedzi, akcent, rezonans, artykulacja, tempo, rytm, siła głosu.”
Mowa naszego ciała jest bardzo złożona, ale pozwala dostrzec intencje i zrozumieć, osobę z którą rozmawiamy. Rozmowa bez słów, pozwala utrzymać pewien stopień intymności, który jest odpowiedni do kolejnego etapu rozwoju relacji międzyludzkiej. Na wyżej wspomniany poziom intymności składa się:
• dystans fizyczny,
• ilość uśmiechu,
• długość spojrzeń,
• intymność tematu rozmowy.
Podsumowując, można stwierdzić, że podstawowymi funkcjami komunikacji niewerbalnej są:
• funkcja informacyjna – czyli przekazywanie wiadomości bezsłownie,
• funkcja ekspresyjna – czyli wyrażanie uczuć oraz emocji,
• funkcja samoprezentacyjna – tworzenie własnego wizerunku i autopromocja,
• funkcja regulacyjna – monitorowanie oraz kontrolowanie interakcji z rozmówcą,
• funkcja adaptacyjna – rozumienie za pomocą gestów intencji rozmówcy, szczególnie w przypadkach, w których trudno wyrazić coś słowami.
16
V Język ciała
Spotykając nowego człowieka, pierwsze co rzuca nam się w oczy, to oczywiście jego wygląd, sposób poruszania się, możemy wówczas odczytać, czy nowa osoba jest przebojowa czy raczej cicha. Zwracamy szczególną uwagę na twarz, gdyż na niej odzwierciedlają się wszelkie emocje: smutek, gniew, szczęście, strach, wstręt. Również w kontaktach międzyludzkich ważne znaczenie ma głos, gdy ktoś wypowiada się w sposób piskliwy, powoduje to u nas dekoncentracje. Zmieniony głos , ujawnia nasze wewnętrzne emocje. Dotyk, natomiast pojmowany jest pozytywnie, zwłaszcza w relacjach przyjacielskich, gdy czujemy się docenieni przez poklepanie po plecach czy uścisk dłoni, jednak gdy osoba jest dla nas obca, nadmierny dotyk sprawia, że czujemy się niekomfortowo. Zachowania niewerbalne są stałą częścią natury człowieka. Według badań przeprowadzonych przez Paula Ekmana oraz Wallace’a Friesena, którzy wyodrębnili rozmaite role odgrywane przez komunikaty niewerbalne:
• „Emblematory – są to zachowania zastępujące werbalny komunikat. Zwykle są powszechnie znane, jeśli nie ogółowi społeczeństwa, to konkretnej grupie. Ich podstawowym zadaniem jest przekazywanie konkretnej informacji.
• Ilustratory – mają stanowić uzupełnienie werbalnego komunikatu oraz komentarz do danej wypowiedzi. Często stanowią też sposób zobrazowania omawianej sprawy.
• Adaptory – to indywidualne ruchy ciała stanowiące odpowiedź na fizyczny albo psychiczny dyskomfort twórcy wypowiedzi. Pomagają w adaptacji do danych okoliczności, np. pocieranie karku, dotykanie nosa, bawienie się biżuterią albo gryzienie ołówka.
• Afektory – oddają stany emocjonalne, m.in. smutek, strach, radość, zaskoczenie. Można je zwykle kontrolować.
• Regulatory – odpowiadają za stworzenie konwersacji, wpływają na sposób mówienia i słuchania. Będą to m.in. kontakt wzrokowy czy podniesienie ręki, gdy ktoś pragnie zabrać głos.” Bardzo trudno jest mieć pełną kontrolę nad mową ciała. To właśnie zachowania niewerbalne są bardziej autentyczne od zachowań werbalnych. Prawidłowe wykorzystywanie mowy ciała pozwala na efektywne komunikowanie się.
17
VI Porozumiewanie się emocjonalne w klasie
Komunikacja na gruncie nauczyciel – uczeń, powinna oparta być na określonych regułach, które obowiązywać muszą przez cały rok szkolny. Zarówno uczeń, jak i nauczyciel powinni w sposób otwarty ujawnić swoje myśli czy uczucia względem świata. Otwarta komunikacja w szkole powinna charakteryzować się brakiem krytyki, umiejętnością uważnego słuchania, nauczyciel powinien pamiętać, ze uczeń jest rozmówcą na jego poziomie, jest tak samo ważny i wartościowy oraz stosować informację zwrotną. Poza tym, nauczyciel powinien być świadomy, że uczeń ma swoje uczucia, niepokoje oraz, że to jego zadaniem jest budowanie komunikacji otwartej.
Słuchanie empatyczne dojdzie do skutku, jedynie wówczas, gdy nauczyciel, będzie świadomy, że słuchanie powinno być bezinteresowne, czyli nie powinno wynikać z poczucia obowiązku oraz, że trzeba swoje opinie, sposób reagowania zdystansować. Dystans ten może być osiągnięty, wówczas gdy człowiek jest dojrzał psychicznie i świadomy własnych przeżyć.
18
VII Style komunikowania się uczniów i nauczyciela. Porozumiewanie się w sytuacjach konfliktowych.
Słowo konflikt pochodzi od łacińskiego słowa conflictus i oznacza zderzenie. Konflikt jest związany z życiem społecznym, gdyż rozumiany jest jako ludzka niezgodność interesów, dążeń lub postaw. Ludzie różnią się od siebie i co za tym idzie, wszelkie przeważają różnice nad podobieństwami, prowadzą do konfliktu – uniemożliwienia komunikacji.
Termin konflikt można rozumieć:
•„jako zmagania stron od siebie uzależnionych, mających wykluczające się cele lub postrzegających swoje cele jako sprzeczne,
• jako skutek rzeczywistych różnic, z którymi należy się uporać.”
Konflikty kojarzą się nam z przemocą i walką, jednak często motywują do działania, które mogą przynieść zmiany. Konflikty będą nam zawsze towarzyszyć, dlatego należy znaleźć sposób na ich rozwiązanie i radzenia sobie z nimi. Szkoła to teren, w którym następuje nieustanne ścieranie się ze sobą różnych osobowości, zarówno na gruncie nauczyciel – uczeń, jak i uczeń – uczeń. Nauczyciel powinien w sytuacji konfliktowej przyjąć pewną postawę, która stosując jeden z poniższych systemów podejścia do konfliktu:
• „moralistyczny – nawiązujący do wartości,
• legalistyczny – bazujący na konkretnym zbiorze reguł postępowania,
• humanistyczny – mający pomóc w zrozumieniu stanowiska oponenta, co często kończy się porozumieniem.”
Relacje międzyludzkie, także szkolne prowadzą do konfliktów, aby sobie z nimi poradzić, należy stosować metody radzenia sobie z nimi: w związku konkretnymi decyzjami oraz na podstawie współpracy. Pierwsza grupa dotyczy rozwiązania konfliktu przez jedną stronę, która upoważnia do tego pełniona funkcja lub określona zasada. Tak dzieje się w relacjach nauczyciel – uczeń. Jednostronne podejmowanie decyzji może jednak prowadzić do braku zaufania czy poczucia niezrozumienia. Można jednak rozwiązywanie konfliktów przekazać innym osobom, które nie są związane z nieporozumieniem, mówimy wówczas o:
• Metodach wewnętrznych (spory są rozwiązywane dzięki środkom lub decyzjom administracyjnym).
• Metodach zewnętrznych, wśród których występuje:
 arbitraż – rozwiązanie sporu przez osobę trzecią, tzw. arbitra, czyli niezależnego specjalistę,
 postępowanie sądowe – pozwolenie na rozstrzygnięcie konfliktu przez sąd, na zasadzie głosowania,
19
 losowanie – oddanie rozwiązania konfliktu przypadkowi.
W konfliktach szkolnych powinno się również zwrócić uwagę na takie sposoby rozwiązywania niedopasowania nauczyciela i ucznia, jak: mediacje, koncyliacje i negocjacje. „Mediacja to próba doprowadzenia do ugodowego, satysfakcjonującego strony rozwiązania sporu na drodze dobrowolnych negocjacji prowadzonych przy udziale trzeciej osoby, neutralnego i bezstronnego mediatora, który wspiera przebieg negocjacji, łagodzi powstające napięcia i pomaga w dojściu do porozumienia.” „Koncyliacja to próba ugodowego rozwiązania sporu przez niezależnego i bezstronnego koncyliatora. Koncyliator, po zbadaniu sprawy, sam przedstawia stronom propozycję rozwiązania konfliktu, co zbliżone jest nieco do rozstrzygnięcia podejmowanego przez arbitra.” „Negocjacje – dwustronny proces komunikowania się, którego celem jest osiągnięcie porozumienia z innymi, gdy niektóre z naszych interesów są wspólne, a inne sprzeczne i obie strony chcą uzyskać porozumienie.”
20
VIII Techniki i metody usprawniania komunikacji z uczniem oraz między uczniami
Efektywność procesu edukacyjnego jest zależna od samych nauczycieli i od ich posiadanych umiejętności komunikacyjnych. Dzięki odpowiednim kompetencjom nauczyciel, może nauczać oraz wychowywać swoich uczniów w sposób produktywny. Gdy nauczyciel stosuje postawę autorytarną, wówczas zniechęca to jego wychowanków i prowadzi do uczucia braku akceptacji. Dobra komunikacja jest związana z umiejętnością dialogu, zrozumienia drugiej strony i nie narzucania swojego zdania. Przyczyn wszelkich konfliktów między nauczycielem a uczniem, szuka się w zachowaniach komunikacyjnych tych pierwszych. Nauczyciel nie powinien minimalizować sytuacji kryzysowej, tylko w empatyczny sposób słuchać swojego wychowanka, co pozwoli mu na wyrażenie swoich uczuć. Często zdarza się tak, że uczeń przychodzi ze swoim problemem do szkoły, gdyż w domu nie uzyskał pomocy i wsparcia, a nawet zrozumienia i czuje głęboką potrzebę opowiedzenia o swoich problemach. Właśnie na tym etapie pedagog ma szansę na budowanie pozytywnej relacji z uczniem, słuchając go w empatyczny sposób, zapewniając, że jest w stanie mu pomóc. Według Thomasa Gordona istnieją cztery różne metody słuchania uczniów, dzięki którym można efektywnie pomagać w rozwiązywaniu problemów:
• „otwieracze”, czyli zaproszenia do rozmowy,
• odpowiedzi potakujące,
• słuchanie bierne (milczenie),
• aktywne słuchanie (wypowiedzi zwrotne).
Bierne słuchanie uczniów, zapewnia im możliwość wypowiedzenia się, ale milczenie drugiej strony nie zaspokaja im potrzeb komunikacyjnych. Uczeń nie jest wówczas pewny, czy jest dobrze rozumiany oraz czy jego problem jest ważny dla nauczyciela, dlatego najlepiej bierne słuchanie stosować tylko w początkowej fazie rozmowy. Również na początku komunikacji dobrze działa metoda „otwieracze”, czyli zachęcanie do rozmowy przez nauczyciela, który pokazuje, że chce wysłuchać swojego wychowanka. Jednak na tym należy poprzestać, gdyż może ta metoda doprowadzić do zamknięcia się ucznia. Bardzo dobrze wypada kolejna metoda, a mianowicie aktywne słuchanie, tu uczeń ma poczucie, że jest zrozumiany przez nauczyciela, który stosuje zwrotne wypowiedzi, a co za tym idzie pozwala na, nawiązanie dialogu i daje poczucie szacunku. Z analizy badań prezentowanych w literaturze psychopedagogicznej, moich własnych obserwacji życia szkoły wynika, że najczęściej powtarzany zarzut rozczarowanych szkołą uczniów formułowany jest w następujący sposób: „nauczyciele nas nie słuchają”, „nauczyciele nie chcą nas rozumieć”. Ponieważ na czynność słuchania nauczyciel przeznacza
21
znaczną część czasu spędzanego w szkole, warto w procesie kształcenia nauczycieli uwzględnić ten problem. Słuchanie to jedna z ważniejszych umiejętności nauczyciela, podstawa jego warsztatu dydaktyczno-wychowawczego. Nauczyciel powinien pamiętać, że aktywne słuchanie to umiejętność komunikacyjna polegająca na szczególnym nastawieniu na rozmówcę. Zakłada otoczenie go uwagą, akceptacją, danie mu przestrzeni na wyrażenie wszystkiego, co ma do powiedzenia, a także pozostawanie w widocznym kontakcie z mówiącym i sygnalizowanie, że cały czas się za nim podąża. Zadaniem nauczyciela jest: branie udziału w przeżywaniu uczuć wychowanka, akceptowania jego osoby, szanować jego prywatność, czyli traktować zdobytą od niego informację poufnie.
Nauczyciel słuchający aktywnie ucznia, zapewnia prawidłową komunikację między nimi. Traktowanie siebie z uwagą, rozumieniem i zainteresowaniem, wprowadza atmosferę zaufania i prowadzi do rozwiązania sytuacji kryzysowej.
22
Podsumowanie
Konflikty są częścią naszego życia, są wpisane w naszą codzienność. Pojawiają się z różnych powodów zarówno w rodzinie, grupie rówieśniczej, jak i szkole. Utrudniają życie, nierozwiązane niszczą więzi, uniemożliwiają skuteczne działanie. Należy zatem nauczyć się skutecznych metod ich rozwiązywania. Chociaż każda sytuacja konfliktowa jest inna, to za każdym razem warto odwoływać się do rzeczowej argumentacji, uważnie słuchać racji drugiej strony. Jeżeli emocje są zbyt duże, a konflikt wydaje się nierozwiązywalny, pomocą mogą służyć bezstronni mediatorzy i arbitrzy. W wielu sytuacjach szkolnych skutecznej pomocy mogą i powinni udzielić: rodzice, nauczyciele, pedagodzy szkolni. Metody rozwiązywania konfliktów są owocem doświadczeń psychoterapeutów, psychologów oraz nauczycieli pracujących z dziećmi i młodzieżą. Część z nich używana jest nie tylko do rozwiązywania konfliktów. Techniki te, stosowane są również w twórczym poszukiwaniu pomysłów, które pozwolą na rozwiązywanie sytuacji spornych. Świadczy to o tym, jak ważne są procesy twórczego myślenia dla poszukiwania rozwiązań.
23
Bibliografia
1. T. G o r d o n, Wychowanie bez porażek, Instytut Wydawniczy PAX, 1994
2. T. G o r d o n, Jak dobrze żyć z ludźmi, Instytut Wydawniczy PAX, 2001
3. E. K o z a k, Komunikacja werbalna i niewerbalna w porozumiewaniu się międzykulturowym, Kultura i edukacja nr 4
4. R. J a k o b s o n, Poetyka w świetle językoznawstwa, w: W poszukiwaniu istoty języka, t. 2, Warszawa, PIW, 1989
5. www.wikipedia.pl