Metody nauczania na poszczególnych etapach edukacyjnych. Charakterystyka wykładu jako metody nauczania

Metody stosowane w nauczaniu powinny być dostosowane do wieku uczniów. Inne są bowiem możliwości intelektualne siedmiolatka, a inne ósmoklasisty. Na poszczególnych etapach rozwoju biologicznego człowiek odznacza się różnymi zdolnościami poznawczymi, jego możliwości wzrastają wraz z dorastaniem. Wyróżnione w naszym systemie oświaty etapy edukacyjne stanowią następujące przedziały: I etap – klasy I-III szkoły podstawowej, czyli dzieci w wieku 7-10 lat, II etap – klasy IV-VIII szkoły podstawowej, czyli osoby w wieku 10-15 lat, III etap – szkoły ponadpodstawowe (liceum, technikum, szkoła branżowa), w których nauka trwa od 15. do 18-19. roku życia. Rozważania nad tym, która z metod jest najbardziej odpowiednia dla poszczególnych etapów, powinny mieć na względzie charakterystykę rozwoju poznawczego człowieka na każdym z nich. Powinny naturalnie też uwzględniać wiedzę z zakresu metodologii nauczania – głównym źródłem wiedzy o metodach dydaktycznych, ich klasyfikacji oraz charakterystyce, z jakiego korzystałem przy pisaniu tej pracy, było Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej W. Okonia.
I etap edukacyjny odpowiada okresowi w życiu człowieka, który w psychologii rozwojowej określa się mianem późnego dzieciństwa lub młodszego wieku szkolnego. Przedział wiekowy w maksymalnym zakresie wyznaczają w tym przypadku 6. i 12. rok życia. Dzieci w tym wieku przechodzą na tzw. operacyjny poziom myślenia, który odznacza się m.in. większą rolą logiki, wnioskowaniem przyczynowo-skutkowym, zdolnością planowej i celowej obserwacji, lepszą koncentracją uwagi oraz uczeniem się w sposób zamierzony. Rozwijają się też kompetencje językowe, w tym komunikacyjne.
Głównym celem szkoły na tym etapie jest nauczenie dziecka czytania i pisania. Kształtowaniu kompetencji językowych uczniów – zarówno werbalnych, jak i związanych z pisaniem – powinien być podporządkowany dobór metod. Sprawdzić się w związku tym może zastosowanie w odpowiednich proporcjach metod asymilacji wiedzy, takich jak pogadanka, dyskusja, opis, praca z tekstem, z metodami praktycznymi, przede wszystkim ćwiczeniami. Warto też wykorzystać metodę problemową, gry i zabawy dydaktyczne, burzę mózgów, które rozwijają kreatywność dzieci i urozmaicają przebieg zajęć. Pomocne w rozwoju umiejętności społecznych będą też metody ekspresyjne, np. organizowanie klasowych przedstawień.
II etap edukacyjny odpowiada okresowi określanemu przez psychologów rozwojowych mianem wczesnego dorastania (wiek 10-16 lat). Myślenie w tym wieku przyjmuje u człowieka postać operacji formalnych, jest bardziej abstrakcyjne i logiczne. Staje się ono mocniej zinternalizowane i dokonuje się na pojęciach wyrażanych znakami językowymi. Zwiększają się możliwości pamięci, percepcji, wyobraźni, kompetencje językowe.
Metody na tym etapie muszą uwzględniać i w pełni wykorzystywać dynamicznie zwiększający się potencjał poznawczy dorastającego człowieka. Metody asymilacji wiedzy powinny być stosowane tam, gdzie zachodzi konieczność szybkiego przekazania nowych wiadomości. Pogłębianiu zdolności czytania ze zrozumieniem i klarownego wysławiania się służyć mogą praca z tekstem pod kierunkiem oraz dyskusja, pogadanka, dopełnieniem nauczania umiejętności językowych będzie zwiększona liczba prac pisemnych (wypracowań, opowiadań, esejów etc.). Na wielu przedmiotach, np. matematyczno-przyrodniczych, językach obcych, wskazane są coraz bardziej skomplikowane formy metody ćwiczeniowej. W rozwoju kreatywności i samodzielności w pracy pomogą metody samodzielnego pozyskiwania wiedzy, w tym metoda problemowa.
III etap edukacyjny przypada na ostanie lata wczesnego dorastania oraz okres późnego dorastania (17-20 lat). Człowiek osiąga wówczas pełnię swych możliwości poznawczych. Następuje dalszy rozwój pamięci, opanowanie nowych strategii zapamiętywania, możliwe stają się coraz bardziej skomplikowane operacje formalne, wzrasta obiektywizacja myślenia, narasta przekonanie o relatywizmie wiedzy. W związku z tym zasadne wydaje się kontynuowanie i pogłębianie metod stosowanych wobec starszych roczników na II etapie edukacyjnym. Jeśli chodzi o metody asymilacji, to należy zwiększyć udział wykładu, szczególnie gdy zachodzi konieczność przekazania uczniom znacznej ilości wiedzy teoretycznej do opanowania. Z kolei metody samodzielnego dochodzenia do wiedzy oraz praktyczne powinny opierać się w możliwie największym stopniu na samodzielnej pracy uczniów, z nauczycielem udzielającym jedynie w razie potrzeby wskazówek lub korygującym błędy.
Metodą, którą chciałbym bliżej scharakteryzować, jest wykład. Polega na „bezpośrednim lub pośrednim przekazywaniu wiadomości jakiemuś audytorium”. Wykład jest często stosowany w wyższych klasach szkoły podstawowej oraz szkołach średnich. Jest to metoda stawiająca znaczne wymagania zarówno członkom audytorium, jak i nauczycielowi-wykładowcy. Od tych pierwszych oczekuje się dysponowania odpowiednią dojrzałością intelektualną oraz zdolnością skupienia uwagi. Z kolei wykładowca, oprócz doskonałego przygotowania merytorycznego, musi być świetnym mówcą, potrafić zaciekawić widownię odpowiednią kompozycją wykładu, ciekawymi przykładami i nawiązaniami do realiów życia codziennego, akcentami humorystycznymi. Ważny jest też aspekt czasowy – nawet bardzo interesująca wypowiedź męczy słuchaczy, jeśli jest zbyt długa.
Istnieje kilka rodzajów wykładu. Podczas wykładu bezpośredniego nauczyciel przekazuje wprost wiedzę przeznaczoną do zapamiętania. Wykład problemowy poświęcony jest jakiemuś problemowi praktycznemu lub naukowemu i sposobom jego rozwiązania. W wykładzie konwersatoryjnym wywód nauczyciela przeplata się z wypowiedziami słuchaczy lub wykonywaniem przez nich określonych zadań, dzięki czemu ćwiczą oni zastosowanie w praktyce przekazanej im wiedzy teoretycznej.
Skuteczność wykładu jako metody nauczania zależy od różnych czynników. Do najważniejszych należą właściwości umysłowe słuchaczy: umiejętność koncentracji uwagi i jej trwałość, inteligencja, posiadane doświadczenie i wiadomości. Aktywność członków audytorium może pobudzić również wykładowca poprzez zastosowanie różnorodnych i ciekawych środków dydaktycznych, np. prezentacji, filmu, rekwizytów. Pomóc w zapamiętaniu treści wykładu może też pisanie notatek, aczkolwiek wymaga ono pewnej wprawy w wyłapywaniu najistotniejszych, wartych zapisania wiadomości i szybkim notowaniu1.
Podobnymi do wykładu, prostszymi metodami, stosowanymi powszechnie w młodszych klasach, są opis i opowiadanie.

Bibliografia:
1) Okoń Wincenty, Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, wyd. 5, Warszawa 2016.
2) Psychologia rozwoju człowieka, red. Janusz Trempała, Warszawa 2011.