Dialog z tradycją - analiza porównawcza "Bogurodzicy" oraz "Modlitwy do Bogarodzicy" K. K. Baczyńskiego. Scenariusz lekcji

Projekt lekcji w klasie I szkoły ponadgimnazjalnej

Temat: Dialog z tradycją – analiza porównawcza Bogurodzicy oraz Modlitwy do Bogarodzicy K. K. Baczyńskiego.

Cele lekcji:
a) estetyczny:
- uczeń zna budowę obu utworów, wie, co jest tematem liryków oraz określa [potrafi się wczuć w] nastrój średniowiecza i okresu przedwojennego;
b) wartościujący:
- uczeń wie, co determinowało życie podmiotu lirycznego w obu wierszach;
c) kształcący:
- uczeń opowiada o swoich wrażeniach czytelniczych, poprawnie analizuje tekst, prawidłowo sporządza notatki, umie dokonać analizy porównawczej dwóch utworów i wyciągać z niej wnioski, aktywnie uczestniczy w zajęciach, umie dyskutować, włącza lekturę do szerszego kontekstu historycznoliterackiego;
d) poznawczy:
- uczeń wyjaśnia pojęcia związane z gatunkami obu liryków, wyszukuje i objaśnia różnego rodzaju archaizmy zawarte w Bogurodzicy, zna realia epok, w których powstawały utwory, przypomina podstawowe wiadomości dotyczące biografii K. K. Baczyńskiego.

Pomoce dydaktyczne: tekst Bogurodzicy oraz Modlitwy do Bogarodzicy K. K. Baczyńskiego, ćwiczenia przygotowane przez nauczyciela, lektury nadobowiązkowe (zalecone).

Formy i metody pracy: pogadanka, indywidualna praca z tekstem.

Czas zajęć: 90 minut (dwie jednostki lekcyjne).

Przebieg lekcji:

1. Czynności organizacyjne (sprawdzenie listy obecności, sprawdzenie pracy domowej, powtórzenie wiadomości z poprzedniej lekcji, podanie tematu lekcji).

Faza motywacyjna:
2. Nauczyciel rozmawia z uczniami na temat nastroju panującego w średniowieczu. Uczniowie przypominają ramy czasowe epoki i najważniejsze wydarzenia z nią związane, padają także pojęcia takie jak: teocentryzm i uniwersalizm. Nauczyciel rozdaje uczniom schemat średniowiecza w postaci „drzewka” (załącznik nr 1), a następnie go omawia.

Faza apercepcyjna:
3. Uczniowie odczytują dwa razy po cichu tekst Bogurodzicy (załącznik nr 2). Ich zadaniem w czasie lektury jest sporządzenie krótkich notatek, które pomogą im w analizie tekstu.
Przykładowe notatki:
Carmen patrium – pieśń patriotyczna, ojczysta;
podmiot liryczny - zbiorowy - zgodnie z formą literacką, jaką jest hymn;
I zwrotka: adresowana do Maryi, Matki Boskiej.
II zwrotka: adresowana do Chrystusa, Bożyca, czyli syna Bożego; zawiera prośby.
W 1. zwrotce wierni proszą Maryję o wstawiennictwo u syna, liczą na zrozumienie, bo była ona zwykłym człowiekiem. W 2. zwrotce mamy apostrofę do Chrystusa, ale jest też powołanie się na Jana Chrzciciela.

4. Odczytanie przez uczniów swoich notatek. Nauczyciel rozmawia z uczniami na temat Bogurodzicy (przypomnienie podstawowych wiadomości z gimnazjum), a następnie zadaje pytania interpretacyjne:
 Jakie cechy średniowiecznego myślenia o świecie dostrzegasz w Bogurodzicy?
 Znajdź w tekście Bogurodzicy antytezy i paradoksy. Jaką rolę odgrywają one w utworze?
 Czy Bogurodzica bliższa jest augustyńskiej filozofii intuicji i miłości, czy Tomaszowemu zamiłowaniu do racjonalnego porządku i hierarchii?

5. Nauczyciel wraz z uczniami przypomina definicję słowa archaizm. Zadaniem uczniów jest wypisanie i objaśnienie wszystkich archaizmów występujących w Bogurodzicy.
Archaizmy leksykalne:
zbożny, przebyt, zwolena, dziela, gospodzie
Archaizmy fleksyjne:
zyszczy, spuści, Bogurodzica, dziewica, Maryja
Archaizmy fonetyczne:
Krzciciela, sławiena
Archaizm słowotwórczy:
bożycze
Archaizm składniowy:
twego dziela

Wyjaśnienie znaczeń archaizmów:
Bogurodzica – matka Boga, Maryja
Bogiem sławiena – sławiona przez Boga
gospodzina – Chrystus, Pan
zwolena – wybrana
zyszczy – pozyskaj
spuści – uczyń przychylnym
Twego dziela – twego dzieła
Krzciciela – Chrzciciela
bożycze – syn Boga
raczy – racz
jąż – którą
jegoż – czego, o co
zbożny – dostatni lub pobożny
przebyt – bytowanie, przebywanie

6. Nauczyciel wraz z uczniami redaguje krótką notatkę o Bogurodzicy, którą uczniowie zapisują w zeszytach, np.:
 Bogurodzica to najstarsza polska pieśń religijna, a zarazem najstarszy polski tekst poetycki.
 Niegdyś autorstwo przypisywano św. Wojciechowi (zm. 997), dziś przyjmuje się, że jest to tekst, który powstał w połowie XIII w.
 Bogurodzica odgrywała niegdyś rolę hymnu narodowego: śpiewało ją rycerstwo pod Grunwaldem; pisze o tym historyk Jan Długosz, nazywając Bogurodzicę „pieśnią ojczystą”.
 Pierwotna Bogurodzica to jedynie dwie strofy rozdzielone refrenem Kyrieleison. To refren skłania uczonych do hipotezy, że Bogurodzica mogła być po prostu rozwinięciem greckiej formuły, niezrozumiałej dla większości wiernych.
 Pieśń oparta jest na idei pośrednictwa. Wspólnota wiernych zwraca się w niej do Marii o wstawiennictwo u swego Syna oraz do samego Jezusa, by – ze względu na osobę Jana Chrzciciela – dał modlącym się szczęśliwe i bogate życie na ziemi, a także wieczne bytowanie w raju.

7. Kontekst literacki. Uczniowie przypominają podstawowe wiadomości na temat życia i twórczości Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, a następnie po cichu odczytują tekst Modlitwy do Bogarodzicy (załącznik nr 3), przygotowując notatki.
Przykładowe notatki:
Przykład aluzji literackiej,
motywy pasyjne,
żale Matki Boskiej pod krzyżem,
droga ciemności (najwstydliwsza z dróg),
motyw ciemności,
milcząc umierać - bez skargi, pogodzenie się,
walczyć miłością można dopiero po zakończeniu wojny,
liryka inwokacyjna (stylizacja modlitwy).

8. Nauczyciel rozmawia z uczniami na temat przeczytanego wiersza, zadaje następujące pytania interpretacyjne:
 Czy znajdujesz w wierszu jakieś aluzje do średniowiecznej pieśni? Jeśli tak, wskaż je.
 Zwróć uwagę na tytuł wiersza. Czy znajdujesz w nim jakieś cechy modlitwy?
 Wskaż w wierszu kontrasty. Jaka jest ich rola?

9. Analiza porównawcza. Nauczyciel prosi, by uczniowie wypełnili tabelkę, porównując dwa omówione wcześniej utwory. Wnioski z analizy powinny być zapisane w postaci krótkiego wypracowania (ok. jedna strona ).

Bogurodzica Modlitwa do Bogarodzicy
K. K. Baczyński
Czas powstania utworu
Gatunek, forma, rodzaj liryki
Język utworu
Zbiorowość mówiąca w wierszu
Adresat utworu
Określenia Matki Boskiej
Zanoszone prośby
W czym zbiorowość wyraża swe poczucie solidarności?
Gdzie zbiorowość upatruje swego szczęścia?
Rola Maryi

Wnioski :
........................................
........................................
........................................
........................................
........................................
........................................
........................................
........................................
........................................

Faza aplikacyjna:
10. Nauczyciel rozmawia z uczniami na temat ról, które w swoich epokach odegrały oba utwory. Uczniowie dodatkowo wymieniają liryki, w których widoczne są motywy Maryjne i nawiązania do Bogurodzicy, np. wiersz S. Grochowiaka pt. Modlitwa, T. Gajcego Modlitwa żołnierska, M. Białoszewskiego Stara pieśń na Binnarową.

11. Praca domowa:
Przejrzyj zdjęcia reprodukcji dzieł sztuki gotyckiej i romańskiej. Którym obrazem lub rzeźbą zilustrowałbyś tekst Bogurodzicy, a którym Modlitwy do Bogarodzicy? Swój wybór opisz i uzasadnij (minimum 250 słów).

Lektury zalecone dla uczniów:
1. Mazurkiewicz M., Siedem pieczęci „Bogurodzicy”, w: Zrozumieć średniowiecze: wypisy, konteksty i materiały literackie, Tarnów 1997, s. 47-63.
2. Stabro S., Chwila bez imienia. O poezji Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, Chotmów 1992.
3. Wilkoń A., Średniowiecze, w: Historia literatury polskiej w zarysie, t. 1, Warszawa 1987, s. 5-29.
4. Wyka K., Baczyński Krzysztof Kamil, w: Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 1986, t. 1, s. 38.

Bibliografia (literatura przedmiotu):
1. Baluch A., Poezja współczesna w szkole podstawowej, Warszawa 1984.
2. Chrząstowska B., Lektura i poetyka, Warszawa 1985.
3. Janus-Sitarz A., Szkolne spotkania z literaturą, Kraków 2007.
4. Ostrowska E., „Bogurodzica” – najstarszy wiersz polski, w: Literatura polska w szkole średniej, red. S. Grzeszczuk, Warszawa 1990, s. 21-47.
5. Święch J., Wiersze Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, Warszawa 1991.