Zaburzenia w funkcjonowaniu układu nerwowego człowieka. Biologia - praca dyplomowa

Tytuł pracy: Zaburzenia w funkcjonowaniu układu nerwowego człowieka

PRACA DYPLOMOWA

Małgorzata Kowalska-Pęczek

1 Wstęp ........................................2
Rozdział I
1. Historia metod badania mózgu ...................3
Rozdział II
2. Układ nerwowy........................................ 7
2.1. Ośrodkowy układ nerwowy...............................8
2.1.1. Budowa i charakterystyka mózgu ............... 10
2.1.2. Rdzeń kręgowy ........................................21
2.2. Obwodowy układ nerwowy ........................................22
2.3. Układ autonomiczny ........................................24
Rozdział III
3. Neuroplastyczność mózgu ........................................27
3.1. Niezwykłe i najciekawsze przypadki ludzkiego mózgu ............28
3.2. Pamięć i uczenie się kontra stres ........................................33
3.3. Rodzaje zaburzeń neurologicznych........................................ 35
3.3.1. Padaczka ........................................37
3.3.2. Choroba Alzheimera .......................................38
3.3.3. ADHD ........................................ 39
3.3.4. Autyzm ........................................40
3.3.5. Zespół Aspergera ........................................ 42 Podsumowanie........................................45

Wstęp
Neurobiologia jest nauką interdyscyplinarną łączącą w sobie różne dziedziny nauki, poczynając od podstawowej biologii, poprzez biochemię, biofizykę, farmakologię, kończąc na anatomii czy psychologii, których przedmiotem badań jest układ nerwowy zarówno w warunkach fizjologicznych jak i patologicznych. Najtrudniejszym i jednocześnie najciekawszym zagadnieniem neurobiologii jest badanie mózgu ludzkiego, który jest najbardziej skomplikowanym obiektem Wszechświata. Pionierem tego nurtu jest M.S. Gazzaniga, głoszący ze jest to „Nauka o tym, jak mózg tworzy umysł”. Wraz z rozwojem nowych technologii zapoczątkowanych w latach 90 nastąpił intensywny rozwój nauk neurobiologicznych w obszarach neurogenetyki, neurochemii oraz neuroobrazowania. Głównym celem badań neuro-biologicznych jest więc zrozumienie biologicznych podstaw działania mózgu i pozostałych elementów układu nerwowego tj. pień mózgu oraz móżdżek, w tym także biologicznego podłoża zjawisk psychicznych i zachowania człowieka. Śledzenie czynności zachodzących w mózgu podczas przeprowadzania wybranych procesów psychicznych takich jak odliczanie, zapamiętywanie, odczytywanie słów czy poruszanie palcem stało się możliwe poprzez obserwowanie aktywności wybranych obszarów mózgu w trakcie stymulacji określonym rodzajem bodźców. Rezultaty uzyskiwane w ramach badań neurobiologicznych wywierają wpływ na rozumienie procesów poznawczych, co z kolei ma znaczenie zarówno z perspektywy psychologii, psychiatrii, jak i filozofii.(1) Neurobiologia stanowi też jedną z dyscyplin zaliczanych do interdyscyplinarnego programu badawczego, jakim jest kognitywistyka zajmująca się obserwacją i analizą działania zmysłów, mózgu oraz umysłu, a w szczególności ich modelowaniem. Kognitywistyka jest dziedziną nauki z pogranicza wielu dziedzin m.in. psychologii poznawczej, neurobiologii, filozofii umysłu, sztucznej inteligencji, lingwistyki oraz logiki i fizyki. Głównymi obszarami badawczymi w obrębie tej dziedziny to reprezentacja wiedzy, język, uczenie się, percepcja, podejmowanie decyzji, świadomość, oraz inteligencja tzw. kognitywna.(2) Stopniowa konwergencja tych dyscyplin doprowadziła do powstania nowych dziedzin wiedzy takich jak neuronauka relacji społecznych (social neuroscience), neuronauka emocji (affective neuroscience),neuropsychoterapia (neuropsychotherapy) czy neuropsychoanaliza (neuropsychoanalysis).(3) Neurologia, neuropsychologia i psychiatria to dziedziny nauki zajmujące się wpływem zaburzeń normalnego funkcjonowania mózgu. Neurologia skupia się na diagnostyce i leczeniu chorób wynikających z uszkodzeń układu nerwowego przez udary, guzy, choroby genetyczne, demielinizacyjne, napadowe i urazy mechaniczne. Psychiatria zajmuje się również chorobami mózgu i częściowo pokrywa się z neurologią, a częściowo z psychologią kliniczną.Bada czynniki biopsychospołeczne, relacje pomiędzy czynnikami społecznymi, warunkami życia, kulturą a chorobami psychicznymi, których podłożem jest biochemiczne zaburzenie funkcjonowania mózgu. Szereg chorób, takich jak zespoły otępienne (choroba Alzheimera) jest na pograniczu neurologii i psychiatrii. Neuropsychologia zaś analizuje wpływ uszkodzeń i zaburzeń pracy mózgu na procesy afektywno-poznawcze, głównie z perspektywy klinicznej, skupiając się na przetwarzaniu informacji przez mózg. W diagnostyce wykorzystuje metody psychometrii, a leczenie oparte jest na psychoterapii, zwykle ograniczone do zaburzeń zachowania, rehabilitacji, np. uzależnień, urazów (PTSD), zaburzeń rozwojowych (dysleksje, ADHD), zaburzeń osobowości i relacji międzyludzkich. Dzięki coraz bardziej zaawansowanym metodom badawczym nad mózgiem odsłaniającym kolejne swe tajniki, Jerzy Vetulani w swojej książce opisuje fascynacje i tajemnice ludzkiego mózgu stwierdzając, że „szare komórki” stały się obecnie polem zainteresowań zarówno „twardej” biologii, jak i subtelnej humanistyki.(4)
W niniejszej pracy przeanalizowano budowę i funkcjonowanie mózgu, jego wpływ na procesy poznawcze, zdolność do regeneracji oraz skupiono się również na zaburzeniach w przetwarzaniu informacji przez mózg prowadzących do usterek i rozwoju schorzeń neurologicznych.

Rozdział I
1. Historia metod badania mózgu Z najstarszych zapisów dotyczących badania tego organu zawartych w Papirusie Chirurgicznym z III tysiąclecia p.n.e. wynika, że mózg postrzegany był z początku jako jeden z wielu narządów wewnętrznych niewzbudzający specjalnego zainteresowania. Podobne podejście można było zaobserwować również w innych kulturach oraz rozwiniętych przez nie metodach i praktykach leczniczych. W wielu krajach powszechnie stosowano zabiegi otwierania czaszki w charakterze rytualnym. Starożytni Egipcjanie wyjmowali mózg przez nos martwego przywódcy w rytuale pogrzebowym, a czaszkę wypełniali tkaniną, bowiem wierzyli, że świadomość ludzka przebywa w sercu, podobnie jak Arystoteles i inni średniowieczni myśliciele. Kości ze śladami trepanowania czaszki znaleziono w Afryce, Azji, Ameryce Południowej i Północnej, Europie i na wyspach południowego Pacyfiku. Wierzenia te utrwalane były przez wiele wieków. Nawet wtedy, gdy uznano głowę jako ośrodek lokalizacji myśli, to nie mózg był uznawany za kluczowe miejsce, ale puste przestrzenie znajdujące się w nim, zwane komorami, gdzie błąkały się ulotne duchy.(5) Pierwsze doniesienia o próbach zainteresowania budową i czynnościami mózgu i móżdżku sięgają już starożytności. Świadczą o tym zapiski na papirusach, pochodzące ze starożytnej Grecji. W medycznych Księgach Hipokratesa, napisanych na przełomie V/IV wieku p.n.e., umieszczono kilka wzmianek o mózgu, wspominających, że stanowi on siedzibę duszy i pewnych zdolności psychicznych. Jednak głównym obszarem zainteresowania były choroby neurologiczne (m.in. padaczka) i konsekwencje urazów głowy. Poglądy te ugruntował starożytny uczony Arystoteles, który uznał mózg tylko za organ chłodzący pneumę sercową oraz zmysł łączący wszelkie wrażenia w jedno doznanie. Dopiero w III wieku p.n.e. rozpoczęto prowadzenie szczegółowych badań anatomicznych mózgowia. Lekarze aleksandryjscy jako jedni z pierwszych opisali nie tylko mózg, lecz również móżdżek, opony mózgowe i komory. Dopiero po wielu jednak latach poznana została budowa (w XVII wieku) oraz funkcje móżdżku (w XIX wieku). W XVII wieku Thomas Willis określany jako ojciec neurologii, był pierwszym, który opisał sieć tętniczą podstawy mózgu znaną obecnie jako koło tętnicze Willisa oraz zasugerował, że mózg jest miejscem, gdzie znajduje się umysł i różne jego części są odpowiedzialne za specyficzne funkcje poznawcze.(3) W XVIII wieku zainteresowanie naukowców przesunęło się z anatomii mózgu na psychiczne funkcjonowanie człowieka. Pierwsze próby połączenia wiedzy o psychice z wiedzą anatomiczną dały podstawę do stworzenia frenologii, teorii wiążącej własności umysłowe lub psychiczne z określonymi okolicami mózgu. Badając kształt głowy, można było dokładnie określić rodzaj zdolności i talentów, jakimi obdarzona miała być dana osoba, jej charakter, osobowość, skłonności itd. Jednocześnie inni badacze forsowali przekonania o jedności mózgu jako jednego organu. Wyniki obserwacji ludzkiej psychiki i jej zaburzeń próbowano łączyć z wiedzą z obserwacji pacjentów oraz wynikami badań z sekcji zwłok.(4) Na początku XX wieku pojawiły się pierwsze publikacje o budowie komórek nerwowych, o ich zagęszczeniu w różnych rejonach mózgu. Na podstawie badań pobranych fragmentów tkanki opracowano pierwsze mapy korowe. Jednak wciąż wyzwaniem dla badaczy pozostawał aktywny, żywy mózg. Pewne nadzieje pokładano w badaniach radiologicznych, niestety okazało się, że promienie rentgenowskie przenikają niemal bez śladu przez miękką tkankę. W 1918r. Walter Dandy opracował metodę pneumoencefalografii polegającą na wprowadzeniu niewielkiej ilości powietrza do komór mózgowych albo przez specjalnie nawiercone w czaszce otwory, albo drogą punkcji lędźwiowej. Następnie, wykonywano serię zdjęć Rtg czaszki. Powietrze, przemieszczając się wewnątrz komór, stanowiło kontrast umożliwiający obejrzenie komór mózgowych oraz przestrzeni podpajęczynówkowych. Około 10 lat później opracowano metodę angiografii naczyń mózgowych. Możliwe stało się lokalizowanie uszkodzonych miejsc, tętniaków i zaburzeń krwiobiegu mózgu. W drugiej połowie XX wieku upowszechniono pierwsze bezbolesne, nieoperacyjne i nieinwazyjne metody badania aktywności mózgu. Były to, obok badania elektroencefalograficznego rejestrującego aktywność bioelektryczną mózgu (EEG), tomografia komputerowa (CAT lub CT) oraz badanie mózgu z wykorzystaniem emisji pozytronowej (SPECT oraz PET). W tym czasie rozpoczęto również badania nad magnetycznym rezonansem komputerowym (MRI) oraz funkcjonalnym rezonansem magnetycznym - fMRI.(4) Techniki te wykorzystane są do zbadania obwodów neuronalnych osób cierpiących na depresję, dysleksję, schizofrenię i wiele innych schorzeń neurologicznych.
W latach pięćdziesiątych XX wieku amerykański neurochirurg Wilder Penfield zastosował elektrody i bezpośrednio stymulował punkty na mózgach setek pacjentów z padaczką, podczas operacji w stanie ich pełnej świadomości. Penfield odkrył, że każda z części ciała jest wyraźnie odwzorowana w pasie kory po przeciwnej stronie mózgu. Na przykład, prawa stopa reagowała na łagodny wstrząs przyłożony do punktu w lewej korze ruchowej przyległej do tej, która powodowała podobną reakcję prawej nogi. Stymulowanie innych miejsc na powierzchni kory może przywołać specyficzny smak, żywe wspomnienie z dzieciństwa lub fragment dawno zapomnianej melodii.(3) Współcześnie prowadzone są badania nad nowymi metodami, między innymi nad magnetoencefalografią (aMEG). Metoda ta pozwala łączyć informacje dotyczące struktury, uzyskane przy użyciu MRI, z danymi o bioelektromagnetycznej aktywności mózgu. Inną metodą, wykorzystującą zaawansowane programy komputerowe jest m.in. Transcranial Magnetic Stimulation (TMS) – pozwalająca na tworzenie map aktywności mózgowej podczas wykonywania określonych czynności oraz na symulowanie danych czynności. Prowadzone są również badania nad mapowaniem pracy pojedynczych neuronów, zwane Single Neuron Imaging (SNI). Metoda ta jest połączeniem osiągnięć inżynierii genetycznej i technik obrazowania oraz wszczepiania elektrod bezpośrednio do określonych komórek nerwowych. W przyszłości może pozwolić na badanie wewnątrzmózgowych sieci neuronowych i połączeń między komórkami nerwowymi. Metody te służą głownie do obrazowania pracy mózgu, jednak ich bezpośrednie zastosowanie w pracy klinicznej wydaje się znikome.(4) O narządach mózgowia współcześnie wiemy już bardzo dużo, wciąż jednak naukowców fascynuje i zadziwia unikatowość i złożoność mózgu - najważniejszego narządu, którego nie udało się jeszcze w pełni odkryć.

Rozdział II
2. Układ nerwowy Układ nerwowy odpowiada za odbieranie bodźców, ze środowiska zewnętrznego i narządów wewnętrznych oraz ich przetwarzanie i przekazywanie za pośrednictwem włókien nerwowych do odpowiednich narządów wykonawczych. Nadzoruje on również większość procesów zachodzących w naszym organizmie, a wraz z układem dokrewnym (endokrynnym) odpowiada za utrzymanie homeostazy, czyli równowagi wewnętrznej, często określany mianem układu neuroendokrynnego. Jest zespołem struktur w organizmie zbudowanym z elementów pobudliwych, czyli komórek nerwowych (neuronów), oraz komórek pomocniczych tzw. glejowych.(6) Ze względu na pełnione funkcje wyróżnia się 3 typy neuronów (zmysłowe, motoryczne i interneurony). Neurony zmysłowe (tworzące nerwy czuciowe, sensoryczne) połączone są z receptorami odpowiedzialnymi za odbiór impulsów nerwowych i odpowiedź na różne bodźce środowiska wewnętrznego do ośrodkowego układu nerwowego. Receptory wrażliwe na ból, zmiany oświetlenia, dźwięku, stymulację mechaniczną i chemiczną wspomagają zmysły wzroku, słuchu, dotyku, zapachu czy smaku. Ich miejsce przeznaczenia decyduje o tym czy pod wpływem odbieranych bodźców widzimy, słyszymy, czujemy itp. Kiedy stymulacja mechaniczna, cieplna lub chemiczna skóry przewyższa określoną wartość może wówczas spowodować zniszczenia tkanki, a wtedy aktywowany jest specjalny zestaw receptorów zwanych bólowymi. Powodują one wzrost zarówno odpowiedzi obronnej jak i uczucia bólu. Napływające bodźce o różnej sile są kodowane w postaci serii impulsów; im więcej impulsów przypada na sekundę, tym silniejszy bodziec pobudzający więcej neuronów. Neurony są połączone ze sobą za pośrednictwem setek synaps, przekazujących złożone komunikaty do wielu części systemu. Neurony motoryczne (nerwy ruchowe) przewodzą impulsy wysyłane przez komórki nerwowe kojarzeniowe z ośrodkowego układu nerwowego i doprowadzają je do odpowiednich narządów ciała, np. mięśni lub gruczołów kontrolując ich aktywność i odpowiadając za wszelkie formy zachowania, włączając w to mowę. Interneurony (neurony kojarzeniowe, pośredniczące) zlokalizowane są w ośrodkowym układzie nerwowym między neuronami zmysłowymi i motorycznymi. Pośredniczą w przekazie najprostszych bodźców między włóknami czuciowymi a ruchowymi, a także odpowiadają za najbardziej złożone działania mózgu zapewniając komunikację w obrębie jednej półkuli poprzez tzw. pęczki i obręcze, a pomiędzy obiema półkulami poprzez tzw. spoidła.7 Włókna kojarzeniowe są dość zróżnicowane. Jedne z nich to włókna bardzo krótkie (łukowate) łączące ze sobą sąsiednie zakręty, a inne włókna stosunkowo długie (np. pęczek podłużny górny, pęczek haczykowaty i obręcz), bo owijają i łączą różne płaty półkuli mózgowej.(8) Układ nerwowy dzieli się na ośrodkowy (centralny) układ nerwowy i obwodowy układ nerwowy wraz z układem autonomicznym (wegetatywnym), w skład którego wchodzą układy: współczulny i przywspółczulny działające antagonistycznie. 2.1. Ośrodkowy układ nerwowy Ośrodkowy układ nerwowy (OUN) to centrum zarządzania całym organizmem. Do struktur ośrodkowego układu nerwowego zalicza się mózgowie (mózg, móżdżek oraz pień mózgu, (który składa się ze śródmózgowia,mostu oraz rdzenia przedłużonego) oraz rdzeń kręgowy. Mózgowie jest największym skupiskiem komórek nerwowych (neuronów) tworzącym ośrodki czuciowe, ruchowe i kojarzeniowe. Pozwala na odbieranie, przetwarzanie, generowanie i analizowanie bodźców ze świata zewnętrznego, ale i tych pochodzących z wnętrza ciała. Najważniejsze jego funkcje to sterowanie wszelkimi procesami zachodzącymi w organizmie tj. nadzorowanie pracy narządów wewnętrznych, utrzymanie homeostazy organizmu, (m.in. częstość akcji serca, ciśnienie tętnicze krwi, równowaga wodno-elektrolitowa, temperatura ciała). Sprawuje także wyższe funkcje nerwowe: poznawcze i popędowe, odpowiadające za rozwój czynności umysłowych (tj. kojarzenie, zapamiętywanie i uczenie się). Mózgowie dorosłych osobników utworzone jest z pięciu pęcherzyków mózgowia będących zawiązkami pięciu części mózgu: kresomózgowia, międzymózgowia, śródmózgowia, tyłomózgowia czyli móżdżku i rdzenia przedłużonego przechodzącego w rdzeń kręgowy.(9) Kresomózgowie, pień mózgu i móżdżek nazwane zostały mózgowiem. Jednak w anatomii człowieka mózgiem określane jest zwykle całe kresomózgowie, (czyli półkule mózgowe połączone za pomocą włókien tworzących ciało modzelowate inaczej zwane spoidłem wielkim), zaś pozostałe części mózgu, poza móżdżkiem, zaliczane są do pnia mózgu.(10) Mózg złożony jest ze zwojów mózgowych (cerebralnych i głowowych), które u ludzi w toku ewolucji uległy cefalizacji, czyli wyodrębnienia się części głowowej i związane z tym powiększenie zwojów głowowych (mózgowych), w obrębie których pojawiały się ośrodki koordynacyjne (odpowiedzialne za kontrolę narządów ciała) oraz ośrodki asocjacyjne (kojarzeniowe) za pamięć.(11)

2.1.1. Budowa i charakterystyka mózgu Mózg (cerebrum) ludzki od wieków skrywa wiele tajemnic, jako że funkcjonowanie jego nie zostało do końca zbadane. Jest najważniejszym narządem w ciele człowieka stanowiącym zaledwie 2% masy ciała, wykorzystującym 20% tlenu, czyli energii produkowanej przez cały ludzki organizm, a otrzymującym 30%. krwi. Składa się z 75% wody i może zawierać 60% tłuszczu. Mózg można porównać do małej elektrowni, bo nawet podczas fazy czuwania zużywa od 10 – 25 Wata, czyli mocy wystarczającej do rozświetlenia żarówki.(14) Informacje docierają do mózgu z prędkością ok.100 MB na sekundę. Pracując nieustannie bez wytchnienia na najwyższych obrotach zużywa 10 razy szybciej energię niż pozostałe narządy w ludzkim organizmie. Naukowo dowiedzione zostało, że masa mózgu dorosłego człowieka waha się od 1200 do 1500g i jest zależna od płci, wieku i masy ciała. Średnia waga mózgu dorosłego mężczyzny to 1375g, zaś mózg dorosłej kobiety waży około 1275g. Żeński narząd jest trochę mniejszy, ponieważ ma 1100cm3, a męski 1250cm3.(15) Natomiast wielkość mózgu nie wpływa na jego sprawność.(13) Liczne badania wykazały, że oprócz wielkości, mózgi kobiet i mężczyzn różnią się też pod względem długości komórek nerwowych. Neurony tworzą się w mózgu przez całe życie, a ich ilość zależy od aktywności umysłowej. Półkule mózgowe u kobiet są lepiej połączone i obie jednocześnie kontrolują czynności werbalne i wizualne, zaś u mężczyzn oddzielnie prawa półkula odpowiada za czynności werbalne, a lewa za wizualne. Mózg kobiety działa w sposób bardziej całościowy, co predysponuje ją do posiadania lepszych zdolności językowych i lepszego radzenia sobie z informacjami emocjonalnymi, ale też i silniejszego ich przeżywania. Kobiety mają również lepszą pamięć wzrokową i spostrzegawczość; są sprytniejsze i dokładniejsze, posiadają niezbadaną do tej pory nadnaturalną intuicję. Mężczyźni natomiast łatwiej orientują się w terenie, posiadając lepszą orientację przestrzenną. Reakcje emocjonalne mężczyzn zachodzą tylko w prawej półkuli mózgowej. Udowodniono, że świadomie człowiek wykorzystuje tylko niewielki procent zdolności swojego mózgu, ok. 10%. Większość rzeczy, które wykonuje zakodowane są w podświadomości i już nie są kontrolowane, bo podświadomość przechowuje i rejestruje wszystkie zdarzenia z życia ludzkiego.(13) Szacuje się, że ludzki mózg ma moc obliczeniową pomiędzy 1013 – 1016 operacji na sekundę. Każdego dnia w naszej głowie pojawia się aż 70 000 myśli. Do mózgu, w każdej minucie, pompowanych jest około 750 ml krwi. Ok. 1,5 kg mózg zbudowany z miliardów komórek nerwowych (neuronów), a na każdy z nich przypada od 1000 do 10000 synaps połączonych ze sobą w sieci, co sprawia, że pozostaje w stałej aktywności elektrycznej i chemicznej. Jest organem aktywnym przez całe życie, odpowiedzialnym za odczuwanie otaczającego nas świata, myślenie, mówienie oraz kontrolowanie wielu procesów życiowych, m.in. koryguje temperaturę ciała, czynności serca i oddychanie. Mózg to też źródło naszej tożsamości tworzy myśli, pragnienia, wyobrażenia, a także przechowuje wspomnienia. Odpowiedzialny za procesy poznawcze - te proste i skomplikowane, jak pisanie wypracowania czy obmyślanie strategii działania. Komórki nerwowe nieustannie odbierają informacje zmysłowe – dźwięki, obrazy, zapachy – ze świata zewnętrznego i je analizują. Nie mogą sobie pozwolić na chwilę przerwy. Dzięki temu człowiek wie jak odpowiednio reagować w każdej sytuacji życiowej. Wykonywanie nawet prostych czynności wymaga zaangażowania ponad jednej dziesiątej części mózgu – przekonują naukowcy. Pracuje wtedy kora wzrokowa, słuchowa, a także ośrodki kontrolujące ruch i jego koordynację. Według opinii profesora Włodzisława Ducha z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, który od lat rozszyfrowuje tajemnice ludzkiego umysłu, analizując badania EEG mózgu rejestrującego jego aktywność elektryczną, wszystkie komórki mózgu są nieustannie wykorzystywane, choć w różnym stopniu są one pobudzone. Komórka po wysłaniu sygnału do kolejnej komórki jest w stanie czuwania. Aktywnych komórek w krótkim odcinku czasu jest zaledwie 1%, które wytwarzają moc rzędu 20W. Jak sugeruje profesor, nie jest możliwa jednoczesna aktywność wszystkich neuronów, bowiem doszłoby do przegrzania mózgu.(16) Budowa mózgu jest niezwykle skomplikowana. Składa się z dwóch części kresomózgowia i międzymózgowia. Kresomózgowie stanowi największą część mózgowia złożonego z pnia mózgu i dwóch półkul oddzielonych od siebie szczeliną podłużną tzw. ciałem modzelowatym, uznawanym za największe skupisko istoty białej w całym mózgowiu. Spoidło to dzieli mózg na dwie półkule mózgowe między którymi występują połączenia w postaci włókien nerwowych, dzięki którym prawa oraz lewa półkula mózgowia mogą się ze sobą komunikować, natomiast szczeliny boczne i środkowa dzielą każdą półkulę na cztery płaty: czołowy, ciemieniowy, potyliczny i skroniowy. Zewnętrzna część półkul mózgowych pokryta jest korą mózgową zbudowaną z istoty szarej zbudowanej z komórek nerwowych (neuronów), których ilość może sięgać nawet 16 miliardów i komórek glejowych, pod którą znajduje się istota biała z włóknami komórek nerwowych (aksonów), wśród których mieszczą się jądra podstawy. Zalicza się do nich m.in. ciało prążkowane, które jest zespołem struktur regulujących płynność i precyzję ruchów, napięcie mięśniowe oraz ciało migdałowate, które kieruje czynnościami popędowo-emocjonalnymi. Kora mózgowa ulega skomplikowanemu pofałdowaniu wskutek zwiększającej się liczny neuronów kory mózgowej i olbrzymiej liczby synaps, a ograniczonej pojemności czaszki. Tworząc liczne fałdy porozdzielane bruzdami (wgłębieniami), które dzielą powierzchnię półkul na płaty, zwiększa swoją powierzchnię. U człowieka ogólna powierzchnia kory mózgowej wynosi przeciętnie 2000–2500 cm2, o grubości od 1,5–4,5 mm co stanowi 40% masy całego mózgu. Stanowi ona najwyższe piętro ośrodkowego układu nerwowego, gdzie odbywa się przetwarzanie informacji sensorycznych pochodzących ze środowiska zewnętrznego, następnie ich integracja z informacjami z wnętrza organizmu, tworzenie śladów pamięciowych (pamięć) oraz podejmowanie decyzji związanych z wyborem adekwatnego zachowania się.(17) Neurony pełnią podstawową funkcję odbierania i przesyłania informacji oraz przetwarzania różnych impulsów nerwowych, natomiast komórki glejowe, które są liczniejsze od neuronów tworzą osłonki aksonów, odżywiając neurony, wspomagając przekazywanie impulsów przez synapsy. Biorą udział w procesach metabolicznych u ssaków i mają duży wpływ na rozwój systemu nerwowego i funkcjonowanie dorosłego mózgu odgrywając istotną rolę podczas zapamiętywania i uczenia się. Każdy neuron kory mózgu liczy 5-6 tysięcy synaps.(18) Kora mózgowa jest odpowiedzialna za spontaniczne zachowania, język, mowę, doznania czuciowe jak i wyższe funkcje takie jak myślenie, czytanie, zapamiętywanie czy planowanie działań. Wiele z tych funkcji jest warunkowanych przez obie strony mózgu, ale niektóre związane są tylko z jedną częścią mózgu. Drogi przekazu od receptorów w narządach zmysłów do kory mózgowej i od kory mózgowej do mięśni krzyżują się, przechodząc z jednej strony na drugą. Dlatego ruchy prawej części ciała są kontrolowane przez lewą część kory mózgowej i odwrotnie. Podobnie, lewa połowa ciała wysyła sygnały z narządów zmysłów do prawej półkuli mózgu, np. dźwięki z lewego ucha dochodzą głównie do prawej części kory mózgowej. Jednakże, dwie półkule mózgowe nie działają niezależnie od siebie gdyż lewa i prawa część kory mózgowej są połączone ciałem modzelowatym, czyli dużą strukturą zwaną również spoidłem wielkim mózgu, które zbudowane jest z grubej warstwy istoty białej, tkanki współtworzącej ośrodkowy układ nerwowy położonej na dnie szczeliny podłużnej mózgu. Ich budowa również jest lekko asymetryczna. Prawa półkula jest większa i cięższa od lewej, ma więcej materii białej i dłuższe połączenia aksonowe, a jej część czołowa jest szersza i wysunięta do przodu, zaś lewa półkula ma więcej materii szarej z szerszą tylnią częścią. U większości ludzi z reguły lewa półkula mózgu jest dominująca, która odpowiada za praworęczność i indywidualne uzdolnienia. Udowodniono, że w obrębie lewej półkuli dominującej znajdują się ośrodki korowe odpowiedzialne za mowę, wzrok, zdolność czytania i logicznego myślenia, wykonywania różnych obliczeń, czy też odbierania i interpretowania rozmaitych bodźców czuciowych. Natomiast prawa półkula mózgu kontroluje abstrakcyjne procesy myślowe, wyobraźnię przestrzenną, trójwymiarowość, reakcje emocjonalne, kształty, wzory, rytm i muzykę. Obie półkule mogą przejmować swoje funkcje i razem współpracować ponieważ połączone są mostem, czyli ciałem modzelowatym.(19) Prace obu półkul mózgowych można zsynchronizować, by były dobrze rozwinięte i harmonijnie ze sobą współpracowały, dając lepsze efekty w wielu dziedzinach życia.
W korze mózgowej wyodrębnia się cztery płaty (czołowy, skroniowy, ciemieniowy, potyliczny) w których znajdują się ośrodki korowe odpowiedzialne za różne czynności. Istnieje jeszcze jeden płat tzw. brzeżny nazywany również limbicznym, który jest zbiorem obszarów mózgowych, obejmujący hipokamp, ciało migdałowate oraz podwzgórze, zaangażowany podczas walki, ucieczki, zdobywania pożywienia i aktywności seksualnej.
- 1. płat czołowy: znajduje się w przedniej części kresomózgowia i odpowiada m.in. za mowę, zachowanie, kontrowanie emocji, koordynację ruchową i wyższe funkcje psychiczne jak: koncentrację, pamięć krótkotrwałą, myślenie abstrakcyjne i planowanie. Uszkodzenie tego płata może skutkować zaburzeniami ruchu, paraliżem, niedowładem, a także zaburzeniami zachowania
oraz osobowości. Osoby z uszkodzonym płatem czołowym nie odczuwają wstydu oraz nie przejmują się konsekwencjami swoich czynów.
- 2. płat ciemieniowy: położony obok płata czołowego i odpowiadający za integrację różnych bodźców czuciowych, takich jak m.in. bodźce dotykowe z różnych części organizmu, odczuwanie bólu, temperatury, a także za orientację w przestrzeni i integrację bodźców ruchowych, wzrokowych i słuchowych. Uszkodzenie płata ciemieniowego prowadzi do zaburzeń równowagi, koordynacji ruchowej, postrzegania twarzy oraz brak świadomości niektórych części ciała. Może także skutkować trudnościami w liczeniu oraz matematyce.
- 3. płat skroniowy: zlokalizowany w bocznych częściach kresomózgowia, jego funkcją jest m.in. analiza wrażeń słuchowych i węchowych, oprócz tego płat skroniowy powiązany jest również z pamięcią oraz emocjami. Uszkodzenie tego płata może skutkować uszkodzeniem słuchu i rozumienia mowy
- 4. płat potyliczny: umiejscowiony w końcowej, tylnej części kresomózgowia, odgrywa on rolę w analizie bodźców wzrokowych, odpowiadając za widzenie, kojarzenie i rozpoznawanie barw i ich głębi. Jeśli dojdzie do uszkodzenia płata potylicznego dochodzi do zaburzeń widzenia, halucynacji oraz zaburzeń w czytaniu i pisaniu.(18) Mózg jako narząd ośrodkowego układu nerwowego, jest delikatnym narządem podatnym na uszkodzenia mechaniczne. Szczelnie zamknięty w obrębie mózgoczaszki i kanału kręgowego otoczony trzema warstwami tkanki łącznej tj. oponami mózgowymi. Ochronę narządu stanowią kości czaszki, a także okrywające powierzchnię mózgu trzy warstwy tkanki łącznej tzw. opony mózgowo-rdzeniowe (opona miękka, pajęczynówka i opona twarda), które oddzielają mózg i rdzeń kręgowy od otaczających je kości stanowiąc dodatkowe zabezpieczenie przed urazami mechanicznymi.(18) Pierwsza, ściśle przylegająca do mózgu, to silnie unaczyniona opona miękka (naczyniówka), która wnika do komór mózgu jak i we wszystkie jego bruzdy i zakręty tworząc sploty naczyniówkowe. Głównym zadaniem opony miękkiej jest odżywianie mózgu, kontrola ciśnienia wewnątrzczaszkowego i krążenia płynu mózgowo-rdzeniowego oraz utrzymywanie we właściwym kształcie tkanki mózgowia. Drugą błoną łącznotkankową jest pajęczynówka, czyli opona pajęcza, która jest bardzo delikatna i złożona z komórek przeplatanych włóknami kolagenu, brak w niej naczyń krwionośnych. Pomiędzy nimi znajduje się przestrzeń podpajęczynówkowa wypełniona lekko alkalicznym płynem mózgowo-rdzeniowym, który wyrównuje ciśnienie wewnątrzczaszkowe i amortyzuje wstrząsy mechaniczne. Płyn ten jest przesączem osocza krwi, który dostarcza do komórek nerwowych substancje odżywcze oraz odbiera z nich ich produkty przemiany materii. Na zewnątrz znajduje się opona twarda będąca najgrubszą błoną zawierającą włókna kolagenowe, która jest zarazem okostną czaszki, a jej wpuklenie wewnątrz szczeliny środkowej mózgu między półkulami mózgowymi zwane jest sierpem mózgu. Opona twarda jako jedyna posiada własne unaczynienie i jest wrażliwa na ból, w przeciwieństwie do pozostałych opon i samego mózgowia. Naczynia krwionośne biegną w blaszce okostnowej. Ich główną funkcją jest ukrwienie kości czaszki, ale wiele małych gałęzi tętnic penetruje także oponę twardą. Opona twarda łączy się ściśle z kośćmi mózgoczaszki od zewnątrz i z oponą pajęczą od wewnątrz. Są z nią jednak związane tzw. przestrzenie potencjalne: nadtwardówkowa i podtwardówkowa. Pierwsza z nich, zwana też zewnątrzoponową, odpowiada przestrzeni potencjalnej między kośćmi czaszki a blaszką zewnętrzną opony twardej. Natomiast przestrzeń podtwardówkowa występuje między oponą twardą a oponą pajęczą. Niektórzy badacze uważają, że jest ona wypełniona cienkim filmem płynu.(11, 18)
Kolejnym elementem ochrony jest bariera krew-mózg, gdzie mózg otoczony jest naczyniami krwionośnymi, dzięki którym przepuszczalne są tylko potrzebne do życia składniki odżywcze, takie jak witaminy, minerały, pierwiastki, kwasy tłuszczowe i aminokwasy, zachowując homeostazę (chemiczną stabilność) płynu.(16) Funkcjonalna bariera zabezpiecza przed pasażem z krwi do tkanki nerwowej substancji szkodliwych jak antybiotyki, substancje chemiczne i bakterie. Utrzymanie homeostazy związane jest ze stałą kontrolą podstawowych parametrów życiowych, np. tętnicze ciśnienie krwi, temperatura ciała, objętość płynów ustrojowych. Zalicza się do nich również pH krwi, ciśnienie osmotyczne, a także ciśnienie parcjalne dwutlenku węgla i tlenu we krwi.
Pień mózgu zlokalizowany u podstawy mózgu obejmujący rdzeń przedłużony pnia mózgu i most. Łączy półkule mózgowe z rdzeniem kręgowym. Obejmuje tyłomózgowie śródmózgowie i międzymózgowie. Tyłomózgowie jest przedłużeniem rdzenia kręgowego. Zawiera liczne sieci neuronów, które tworzą ośrodki odpowiadające za kontrolę podstawowych funkcji życiowych, jak oddychanie, praca serca, regulacja ciśnienia krwi, termoregulacja czy przemiana materii. Część grzbietowa tyłomózgowia wtórnego tworzy móżdżek, który jest drugą co do wielkości częścią mózgowia. Znajduje się pod płatem potylicznym. Podobnie jak mózg ma pofałdowaną korę i posiada dwie półkule, a pomiędzy nimi znajduje się pojedyncza struktura nazywana robakiem móżdżku. Wychodzą z niego trzy konary, zapewniające połączenie z innymi strukturami w mózgowiu - z korą mózgu, śródmózgowiem, rdzeniem przedłużonym. Śródmózgowie zawiera twór siatkowaty zbudowany z grupy neuronów wysyłających aksony do obu półkul wykorzystując różne rodzaje chemicznych przekaźników. Mogą one modulować aktywność neuronów w wyższych partiach mózgu, odpowiedzialnych za sen, zdolność czuwania i wybudzania się, stan przytomności i koncentracji. Są tu umiejscowione ośrodki reakcji wzrokowych i słuchowych takich jak zmiana średnicy źrenic, ruchy powiek, odwracanie głowy w kierunku źródła dźwięku. To miejsce koordynacji ruchów mimowolnych i szybkich.(9) Twór siatkowaty dzieli się na układ wstępujący, wysyłający sygnały do wzgórza, podwzgórza i kory, oraz układ zstępujący, otrzymujący sygnały od nerwów czuciowych i móżdżku, przesyłane przez rdzeń kręgowy do mięśni. Uszkodzenie tworu siatkowatego powoduje śpiączkę.(24)
Móżdżek odpowiada za napięcie mięśni szkieletowych, utrzymanie równowagi ciała, koordynację ruchów, pamięć niektórych odruchów, orientację w czasie i koncentrację uwagi. Uszkodzenie móżdżku może skutkować zaburzeniami w wykonywaniu wszelkich ruchów wymagających precyzji i sprawiać trudności w zachowaniu pionowej postawy ciała. Pień mózgu i móżdżek połączone są strukturą zwaną mostem. W skład pnia mózgu wchodzi wzgórze i podwzgórze. Wzgórze to obszar podkorowy, który odbiera informacje od układów: czuciowego i ruchowego. Odgrywa decydującą rolę w procesach uwagi. Jest ważną stacją przekaźnikową dla impulsów biegnących do kory mózgowej i jąder podstawy. Reguluje cykle okołodobowe, stany snu i czuwania. Współpracuje z układem limbicznym przesyłając sygnały o pobudzeniach emocji, umożliwiając szybkie instynktowne reakcje na zagrożenia bez świadomego rozpoznania. Układ limbiczny zlokalizowany jest pomiędzy pniem mózgu i podwzgórzem a korą nową. Pierścień wewnętrzny to kora około-węchowa, część jąder migdałowatych i hipokamp. Kontroluje on nasze emocje. To za jego sprawą odczuwamy euforię, radość, strach, złość czy strach. Jednym z ważniejszych elementów tego układu jest ciało migdałowate. Struktura ta zbudowana jest z dwóch grup jąder zarówno w prawej, jak i lewej półkuli mózgu, wewnątrz płatów skroniowych, w ich przyśrodkowej części tuż nad pniem mózgu (mniej więcej na wysokości uszu). Ciało migdałowate odgrywa kluczową rolę w generacji negatywnych emocji i agresji i pamięci opartej na skojarzeniach emocjonalnych.(26) Uaktywnia też reakcje obronne organizmu, ponieważ pobudza układ współczulny. Posiada bogaty system połączeń aferentnych (dochodzące) i eferentnych (wydchodzące) zarówno podkorowych jak i korowych. Zdaniem naukowców osoby, które urodziły się z uszkodzonym ciałem migdałowatym częściej chorują na autyzm. Unikają kontaktu wzrokowego, trudniej odnajdują się w społeczeństwie i nie radzą są w kontaktach z innymi ludźmi stroniąc od nawiązywania z nimi bliższych relacji.(27) Wykazano również, że mają zaburzoną zdolność do oceny mimiki twarzy, które wyrażają strach lub gniew. Przy obustronnym uszkodzeniu ciała migdałowatego zaobserwowano u badanych pacjentów brak zdolności zapamiętywania przebiegu wydarzeń związanych z emocjami, oraz pozbycie się reakcji lękowych w kontakcie z jadowitymi wężami czy pająkami, lub podczas oglądania krwawych horrorów. Po całkowitym wycięciu ciała migdałowatego z obu półkul mózgu przeważnie w ekstremalnych przypadkach u wyjątkowo agresywnych przestępców zauważono całkowity zanik agresywności. Zdarzały się również przypadki, nad-reaktywności ciała migdałowatego, co prowadziło do nieustającego lęku o charakterze depresyjnym, nasilającego się u osób w starszym wieku.(19)
Podwzgórze to struktura mózgowa zlokalizowana pod wzgórzem, które wraz z nim należy do międzymózgowia. Znajdują się tu ośrodki czynności wegetatywnych niezależnych od woli, które kierują reakcjami popędowymi, utrzymaniem homeostazy regulującej ciśnienie krwi i tempa akcji serca, termoregulacji, pragnienia, uczucia głodu i sytości, oraz czynnościami autonomicznego układu nerwowego. Neurony podwzgórza pełnią funkcję wydzielniczą, nadrzędną w stosunku do układu dokrewnego. Uwalniają hormony wpływające na pracę przysadki mózgowej (liberyjny i statyny), nerek (wazopresyna) oraz skurcze mięśni gładkich męskich i żeńskich narządów rozrodczych (oksytocyna). Most to fragment pnia mózgu położony między śródmózgowiem, a rdzeniem przedłużonym i zbudowany jest z włókien nerwowych i ciał nerwów. Pośredniczy w przepływie sygnałów między mózgiem, móżdżkiem a rdzeniem przedłużonym. Częścią mózgowia jest też rdzeń przedłużony w którym są skupienia istoty szarej. Stanowią one ośrodki nerwowe wielu ważnych czynności odruchowych, niepodlegających naszej woli np: ssanie, żucie, połykanie, i odruchów obronnych: wymioty, kichanie, kaszel, mruganie, pocenie się. W obrębie rdzenia przedłużonego znajdują się ośrodek
oddechowy, naczynioruchowy i regulacji czynności serca. Uszkodzenie rdzenia przedłużonego powoduje ciężkie zaburzenia czynnościowe całego organizmu a w skrajnych przypadkach może prowadzić do śmierci organizmu.
2.1.2. Rdzeń kręgowy
Drugą z głównych struktur ośrodkowego układu nerwowego jest rdzeń kręgowy, położony w kanale kręgowym łączący się z rdzeniem przedłużonym. Średnica rdzenia to ok. 8-14 milimetrów (grubość palca), zaś jego długość wynosi 40-45 centymetrów. Zawiera ośrodki ruchowe, oraz skupiska neuronów czuciowych. Oddziałuje on na
funkcje organizmu, takie jak poruszanie się, odczuwanie bólu, oddychanie czy krążenie krwi. Rdzeń, podobnie jak mózg, jest chroniony przez kości (tzw. kanał rdzeniowy kręgosłupa), a także trzy opony (twardówkę, pajęczynówkę i naczyniówkę). Dodatkowo
amortyzację zapewnia mu płyn mózgowo-rdzeniowy. W centrum rdzenia kręgowego znajduje się kanał środkowy, wypełniony płynem mózgowo-rdzeniowym, stanowiący przedłużenie komór mózgu. W przeciwieństwie do mózgu – w rdzeniu kręgowym istota szara otoczona jest przez istotę białą, którą stanowią aksony zw. sznurami, przesyłające
sygnały z mózgu do układu obwodowego i odwrotnie.(29) Dzięki rdzeniowi możliwa jest komunikacja między mózgiem, a obwodowym układem nerwowym i docelowo każdą komórką naszego ciała.

2.2. Obwodowy układ nerwowy
Obwodowy układ nerwowy jest częścią układu nerwowego, który pośredniczy w wymianie informacji między ośrodkowym układem nerwowym a narządami i tkankami organizmu. Tworzony jest przez 31 par nerwów rdzeniowych i 12 par nerwów czaszkowych, które łączą mózg i rdzeń kręgowy z receptorami zmysłowymi i mięśniami za pomocą długich aksonów czyli zakończeń nerwowych. W jego skład wchodzą elementy przewodzące pobudzenie, czyli nerwy czaszkowe i rdzeniowe ułożone symetrycznie (parami), zwoje nerwowe zbudowane z włókien
nerwowych a także receptory wrażliwe na energię bodźców wytwarzające impuls nerwowy. Od mózgu odchodzą nerwy czaszkowe, a od rdzenia kręgowego nerwy rdzeniowe. Nerwy czaszkowe wchodzą do mózgowia i wychodzą z niego przez otwory w czaszce. Wszystkie nerwy występują w organizmie w parach i tworzą w organizmie rozgałęzioną sieć. Grubość nerwów jest bardzo zróżnicowana, w zależności od liczby włókien oraz grubości osłonek łącznotkankowych. Włókna nerwowe, neuryty w obrębie nerwu ułożone są w pęczki otoczone zrębem łącznotkankowym. W budowie nerwu wyróżnia się: śródnerwie, czyli tkankę otaczającą poszczególne włókna, onerwie, które
otacza pęczki włókien, oraz nanerwie otaczające cały nerw. Neuryty przebiegają w kierunku odśrodkowym czyli od mózgu i rdzenia kręgowego przekazując impulsy z centralnego układu nerwowego CUN do narządów wykonawczych (efektorów, którymi mogą być np. komórki mięśniowe), oraz dośrodkowym z narządów wewnętrznych do CUN. Pierwsze z nich noszą nazwę eferentnych (odprowadzających), a drugie aferentnych (doprowadzających). Nerwy mózgowe tworzą 12 par nerwów czaszkowych, które unerwiają głowę z wyjątkiem nerwu błędnego. Wszystkie pary nerwów czaszkowych (z wyjątkiem nerwu IV) wychodzą z powierzchni podstawnej mózgu. Nerwy czaszkowe dzielą się na nerwy zmysłowe, nerwy mięśni gałek ocznych i języka oraz nerwy mieszane (czuciowo-ruchowe).(30) Niektóre nerwy czaszkowe (III, VII, IX, X) zawierają włókna układu autonomicznego i są niezależne od naszej woli. Odpowiadają za odbieranie bodźców z narządów zmysłów przekazując je do mózgowia oraz za pobudzenie do skurczu mięśni głowy i szyi, co umożliwia poruszanie głową, oczami, językiem, itp. Nerwy rdzeniowe związane są z rdzeniem kręgowym dwoma korzeniami: brzusznym (przednim) i grzbietowym(tylnym). W korzeniach grzbietowych występują zgrubienia, zwane zwojami
rdzeniowymi, mieszczące neurony czuciowe, których wypustki dośrodkowe wnikają do rdzenia kręgowego, a wypustki obwodowe doprowadzają impulsy z receptorów skórnych i mięśniowych. W korzeniach brzusznych włókna biegną z ośrodków ruchowych rdzenia kręgowego do mięśni oraz z ośrodków autonomicznych do zwojów
autonomicznych w autonomicznym układzie nerwowym. Korzeń przedni i tylny łączy się w nerw mieszany czuciowo-ruchowy zawierający włókna układu autonomicznego z wyjątkiem włókien czuciowych brzusznych i ruchowych grzbietowych. Nerwy rdzeniowe tworzą sploty nerwowe, od których odgałęziają się nerwy biegnące do poszczególnych mięśni i odcinków skóry. U człowieka wyróżnia się 31 par: 8 par nerwów szyjnych, 12 par piersiowych, 5 par lędźwiowych, 5 par krzyżowych oraz 1 nerw guziczny.(30) Najdłuższym nerwem jest nerw kulszowy mierzący ok.50cm. Nerwy rdzeniowe opuszczają kanar kręgowy przez otwory międzykręgowe i unerwiają skórę, mięśnie tułowia i kończyn oraz narządy wewnętrzne. Zaburzenia czuciowe zależą od pobudzenia lub uszkodzenia nerwu czego objawem jest niedowład, porażenie mięśni wraz z ich zanikiem. Z początku objawia się bólem,
następnie niedoczulicą, czyli osłabieniem czucia powierzchownego.
W obwodowym układzie nerwowym wyróżnia się somatyczny i autonomiczny układ nerwowy, które współpracują ze sobą umożliwiając przystosowanie organizmu do zmiennych warunków środowiska i utrzymanie w równowadze (homeostazie) środowisko wewnętrzne organizmu. Układ somatyczny odpowiada za odbiór bodźców, doznań ze środowiska zewnętrznego oraz za wykonywanie ruchów świadomych, zależnych od woli człowieka np. kierowanie pracą mięśni szkieletowych. Należą do niego rozmaite receptory tj. mechanoreceptory i receptory odpowiedzialne za odbiór bodźców termicznych czy receptory bólowe, rozlokowane po całym organizmie. Część trzewna obwodowego układu nerwowego nosi nazwę autonomicznego układu nerwowego i reguluje działanie gruczołów, mięśnia sercowego, mięśni gładkich ścian krwionośnych, oczu i narządów wewnętrznych. Niektóre funkcje np. trawienne kontrolowane są autonomicznie regulują się samoistnie, to jednak inne funkcje związane zwłaszcza z odczuwaniem i emocjami nie są już autonomiczne.

2.3. Układ autonomiczny
Układ autonomiczny (wegetatywny układ nerwowy) steruje czynnościami organizmu bez udziału świadomości człowieka, nie podlegając jego woli. Pozostaje pod kontrolą wyższych ośrodków mózgu. Przyjmuje sygnały z narządów wewnętrznych regulując ich pracę. Kieruje procesami przemiany materii, ciśnienia krwi, rozciągnięcia narządów
wewnętrznych, a następnie przekazuje je do CUN za pomocą włókien dośrodkowych. Unerwia mięśnie gładkie, mięsień sercowy i komórki gruczołowe zlokalizowane w różnych narządach. Dzieli się na układ współczulny (sympatyczny)i przywspółczulny(parasympatyczny), które działają na ten sam narząd za pośrednictwem różnych par nerwów antagonistycznie czyli przeciwstawnie. Podstawowe ośrodki układu
współczulnego leżą w odcinku piersiowym i lędźwiowym rdzenia kręgowego rozciągając się pomiędzy poziomem C8 a L2-L3 rdzenia czyli od 8 kręgu piersiowego do 3 kręgu lędźwiowego. Składają się z połączonych ze sobą zwojów, które położone są przykręgowo wzdłuż kręgosłupa po jego obu stronach tworząc tzw. pnie współczulne
oraz sploty włókien nerwowych zlokalizowanych w innych narządach. Ze zwojów i splotów odchodzą nerwy współczulne unerwiające różne okolice ciała docierając do określonych narządów. Na każdy pień współczulny przypada od 21-24 zwojów współczulnych połączonych nerwami. Ośrodki przywspółczulne znajdują się w śródmózgowiu, móżdżku i rdzeniu przedłużonym dołączają swe włókna do nerwów
czaszkowych: III, VII, IX, X oraz w odcinku krzyżowym rdzenia kręgowego w segmentach S2-S4. W układzie wegetatywnym wyróżnia się włókna przedzwojowe oraz włókna zazwojowe z charakterystycznym układem neuroprzekaźników (acetycholinę i nonadrenalinę). Anomalie w stężeniu substancji biochemicznych w ludzkim organizmie mogą wywoływać zaburzenia psychiczne i emocjonalne. Włókna przedzwojowe układu przywspółczulnego kończą się w zwojach, w pobliżu
unerwianych narządów lub w samych narządach.(31) Ich włókna nerwowe wychodzą z pnia mózgu. Większość z nich przebiega wspólnie z nerwem błędnym i dochodzi do płuc, serca, żołądka, jelit, wątroby. W układzie przywspółczulnym zwoje leżą w pobliżu unerwianych narządów lub w samych narządach. Część współczulna pobudza aktywność wielu narządów i mobilizuje do działania w sytuacjach stresowych np. podnosi ciśnienie krwi, przyspiesza pracę serca, przemianę
materii, rozszerza źrenicę, zaś część przywspółczulna pełni funkcje odwrotne hamując i wyciszając pracę narządów np. zmniejsza cienieni krwi, spowalnia przemianę materii, łagodząc efekty pobudzenia organizmu. Zadaniem autonomicznego układu nerwowego jest podtrzymywanie funkcji życiowych, kontrolowanie funkcji komórek narządów wewnętrznych jak regulacja wydzielania wielu gruczołów, pracy serca, skurczy mięśni gładkich, oraz zapewnienie homeostazy czynności wewnętrznych organizmu.(30) Reakcje organizmu na impulsy nerwowe mogą być bezwarunkowe lub warunkowe. Odruchy bezwarunkowe są wrodzone, genetycznie zaprogramowane, stałe, niezmienne i
niezanikające podczas życia. Wykonywane są automatycznie bez udziału woli i świadomości za pośrednictwem ośrodków rdzenia kręgowego i ośrodków korowych mózgowia przez pobudzenie odpowiednich receptorów zakończeń nerwowych nerwów czuciowych. Odpowiada za utrzymanie podstawowych czynności życiowych, pracę narządów wewnętrznych odgrywając rolę obronną dla organizmu. Przykładem mogą być odruchy kichania, kaszlu, wymiotów, powstające bezwarunkowo w odpowiedzi na obce, niepożądane substancje, które dostały się do dróg pokarmowych lub oddechowych. Automatycznie występuje odruch ssania u niemowlaków, łzawienia czy wydzielania śliny podczas jedzenia. Odruchem bezwarunkowym jest także odruch
kolanowy polegający na reakcji mięśnia czworogłowego uda na uderzenie młoteczkiem w jego ścięgno poniżej rzepki, co skutkuje wyprostowaniem nogi w stawie kolanowym, łydki na uderzenie młoteczkiem w ścięgno Achillesa, co skutkuje zgięciem podeszwowym stopy, odruch ścięgna Achillesa polegający na reakcji mięśnia
brzuchatego, odruch mrugania polegający na zamykaniu powiek podczas gwałtownych ruchów skierowanych na oko, odruch źreniczny polegający na zwężaniu źrenic pod wpływem światła. Odruchy warunkowe są nabyte, wyuczone, powstają w ciągu całego życia, mając dla człowieka znaczenia adaptacyjne. Można je kontrolować, modyfikować, a nieutrwalane słabną lub całkowicie znikają. Zachodzą przy udziale
woli i świadomości człowieka, za pośrednictwem kory mózgowej. Przykładem może być naciskanie hamulca w pojeździe przy zbliżaniu się do przeszkody na drodze.

Rozdział III
3. Neuroplastyczność mózgu
Plastyczność mózgu to zdolność mózgu do regeneracji i samo restrukturyzacji, czyli zmiany struktury i funkcjonowania układu nerwowego w ciągu całego życia, w odpowiedzi na zmiany środowiskowe. W rozwijającym się mózgu neuroplastyczność pozwala na dostosowanie zmian rozwojowych do bodźców płynących ze środowiska.
W dorosłym mózgu zmiany neuroplastyczne są podstawą uczenia się i pamięci, tzn. powstawania nowych obwodów neuronalnych służących śladowi pamięciowemu. Są też zaangażowane w zmiany obszarów reprezentacji czuciowych i ruchowych mózgu, które powstają w wyniku intensywnej aktywności lub uszkodzenia nerwów. Plastyczność
neuronalna pozwala na regenerację neuronów zarówno anatomicznie jak i funkcjonalnie oraz na formowanie nowych połączeń synaptycznych. Jest podstawą naprawy mózgu po udarze, a poprzez koordynację aktywności słabych połączeń, bocznicowanie aksonów i synaptogenezę może doprowadzić do odzyskania funkcji ruchowych, czuciowych
i poznawczych. Ten potencjał adaptacyjny układu nerwowego pozwala mózgowi wyzdrowieć po zaburzeniach lub urazach oraz zmniejszyć skutki zmienionych struktur wskutek patologii, takich jak stwardnienie rozsiane, choroba Parkinsona, pogorszenie
funkcji poznawczych, choroba Alzheimera, ADHD, dysleksja czy bezsenność, itp.(32) Wszystkie zdobywane umiejętności i podejmowane aktywności w ciągu życia mają wpływ na sprawność i szybkość funkcjonowania naszego mózgu. Mózg jest niezwykle elastycznym, łatwo rozwijającym się i poddającym modyfikacjom organem.
Pod wpływem nowej wiedzy i doświadczeń, wzrasta siła sieci neuronalnych, czyli połączeń między grupami komórek nerwowych, które współpracują ze sobą w trakcie wykonywania określonych zadań i tworzą nowe połączenia pomiędzy neuronami, co pozytywnie wpływa na zdolność integrowania wiedzy, umiejętności i doświadczeń.(17)
Naukowcy stale poszukują nowych możliwości oddziaływania na mózg, które przyczynią się do poprawy jego funkcjonowania i szybkości pracy oraz wykorzystania w pełni jego potencjału.

3.1. Niezwykłe i najciekawsze przypadki ludzkiego mózgu
Okazuje się, że mózg człowieka stale zadziwia ludzkość. Badania dowodzą, że jest organem niezwykle plastycznym potrafiącym funkcjonować bez móżdżku. O fakcie tym dowodzi przypadek kobiety odkryty w Chinach i opisany przez czasopismo naukowe „Brain”, która przez 24 lata żyła w miarę normalnie, nie zdając sobie sprawy,
że nie ma móżdżku. Jedyne objawy, które mogłyby wskazywać na problem posiadania połowy mózgu to opóźniona nauka chodzenia i mówienia. Jak wiadomo móżdżek(cerebellum) – tzw.”mały mózg” jest drugą pod względem wielkości częścią mózgowia, który zbudowany jest z dwóch półkul połączonych ze sobą robakiem móżdżku. Choć móżdżek reprezentuje zaledwie 10 procent objętości całego mózgu, odpowiada aż za 50 procent neuronów. Zlokalizowany jest w tylnej części czaszki, symetrycznie pod dwiema półkulami mózgu i odpowiada przede wszystkim za koordynację ruchową i utrzymanie równowagi. Odgrywa niezwykle ważną rolę w regulowaniu napięcia mięśniowego oraz kontrolowaniu dobrowolnych czynności ruchowych organizmu. Ma
również istotne znaczenie dla rozwoju zdolności mówienia. Badana 24-letnia kobieta zgłosiła się do szpitala z powodu nudności i zawrotów głowy. Zagadka o fenomenie jej normalnego życia bez móżdżku została wykryta za pomocą tomografu komputerowego
ujawniającego pustą przestrzeń w miejscu móżdżka wypełnioną tylko płynem mózgowo-rdzeniowym. Po prześwietleniu przyznała, że rozwijała się wolniej niż jej rówieśnicy. Nauczyła się mówić dopiero w wieku 6 lat, a rok później chodzić, a od urodzenia miała nieznaczne problemy z zachowaniem równowagi. Zadaniem tej części
mózgu jest m.in. kontrolowanie ruchów, równowagi i mowy. Kobieta stała się obiektem zainteresowań chińskich lekarzy nad badaniem wpływu braku móżdżku na zachowanie pacjentów. Powszechnie uważa się, że nieprawidłowe działanie móżdżku może doprowadzić do upośledzenia umysłowego, kłopotów z utrzymaniem równowagi, z
poruszaniem się, a także mówieniem. W powyższym przypadku funkcje móżdżku musiała przejąć kora mózgowa. Bez móżdżku, a także mostu, czyli części pnia mózgu, żyje 6-letni Amerykanin Chase Britton. Ku zdumieniu lekarzy chłopiec wciąż się rozwija, choć wolniej niż inne dzieci.33 Takie zaburzenia rozwojowe bywają niekiedy przyczyną wybitnych zdolności, czyli rozwoju zespołu sawanta. Jedną z najbardziej znanych osób z tym zespołem był Kim Peek. Miał fenomenalną pamięć, znał na przykład dokładnie treść około 12 tysięcy książek, a jego iloraz inteligencji był niski, zaledwie 87. Mężczyzna cierpiał też na zaburzenia ruchowe. Skan MRI wykazał wiele zaburzeń w strukturze mózgu, m.in. brak ciała modzelowatego i silny niedorozwój móżdżku.(34) Nieprawidłowy rozwój mózgu może powodować ujawnienie się jakichś wyjątkowych umiejętności, jednak biorąc pod uwagę towarzyszące temu negatywne objawy, raczej trudno mówić o dobrych stronach takiej sytuacji”. Tacy niezwykli
pacjenci stale przypominają naukowcom o ich niewielkiej wiedzy na temat mózgu. Z kolei czasopismo „New Scientist” wspomina o 9 przypadkach osób na całym świecie żyjących bez całego móżdżku opisanych w literaturze medycznej. Kolejny przypadek wady wrodzonej mózgu odkryty u osób żyjących związany jest z gładko mózgowiem, czyli wadą określaną mianem bezzakrętowością mózgu, którą cechuje brak bruzd i zakrętów kory mózgu charakterystycznych dla zdrowego
ludzkiego mózgu. Anomalia w budowie wewnętrznych struktur mózgu doprowadziła do powstania małogłowia i małomózgowia. Uważa się, że jest to wada wrodzona spowodowana czynnikami genetycznymi lub przez infekcje wirusowe w macicy, niewystarczający dopływ krwi do mózgu podczas rozwoju. Osoby z bezzakrętowością doświadczają szeregu wyniszczających objawów – od skurczy mięśni i drgawek kojarzone z napadami padaczkowymi po zaburzenia związane z uczeniem się i
zwiększoną skłonnością do zakażeń. Jest schorzeniem niezwykłe rzadkim drastycznie skracającym życie, bowiem większość chorych umiera przez 10 rokiem życia.(34) W latach 20-tych ubiegłego wieku leczenie szeregu zaburzeń psychicznych, jak histeria i ciężka epilepsja, miało na celu zerwanie ciała modzelowatego głównego
ogniwa – tzw. spoidła wielkiego łączącego obie półkule mózgowe w którym przepływają impulsy nerwowe. Zabiegi zw. kalozotomią spowodowane ‘rozczepieniem mózgu’ mimo częściowo zadowalającego efektu terapeutycznego spowodowały szereg innych powikłań i zaburzeń neurologicznych takich jak: zespół rozdwojonego mózgu
objawiający się m.in. afazją ruchową. Półkule mózgowe takiego pacjenta nie były w stanie się już ze sobą komunikować, powodując utratę zdolności wykonywania zadań, które wymagają współpracy obu półkul mózgowych.(35) W historii urodzeń zdarzały się też przypadki przyjścia na świat ludzi bez ciała modzelowatego, które nie wpłynęło na ich normalne funkcjonowanie w późniejszym życiu. Badania udowodniły, że wrodzony brak spoidła wielkiego stymuluje wczesną organizację mózgu oraz rozwój nowych lub silniejszych połączeń międzypółkulowych i być może wewnątrzpółkulowych. Mózg jest więc bardzo elastyczny i ma spore zdolności kompensacyjne co oznacza, że jego części, które rozwinęły się prawidłowo, mogą w pewnym stopniu przejmować zadania brakujących struktur i funkcje
uszkodzonych obszarów.35 Zdaniem naukowców, którzy wyniki swoich obserwacji opublikowali w magazynie „Brain”, geniusz sławnego fizyka Alberta Einsteina polega na posiadaniu wyjątkowo grubego ciała modzelowatego w mózgu z większą liczbą włókien nerwowych niż u przeciętnego człowieka (obecnie ocenia się, że strukturę tego
organu tworzy 200 milionów wypustek aksonalnych) łączących m.in. lewą i prawą czołową korę mózgową, odpowiedzialną za myślenie analityczne i podejmowanie decyzji.(34) Istnieją powiązania między poszczególnymi częściami mózgu, a możliwościami czy zachowaniami ludzkimi. Jak wiadomo, ciało migdałowate, jest częścią układu
limbicznego znajdującego się w płacie skroniowym i odgrywa kluczową rolę w zachowaniach i pamięci opartej na skojarzeniach emocjonalnych. Pacjenci z uszkodzeniem tego ciała mają trudności w wyrażaniu takich stanów, jak strach lub gniew. Przy obustronnym uszkodzeniu ciała migdałowatego pacjent nie zapamiętuje
wydarzeń związanych z emocjami. Pacjentka z taką przypadłością poddawana była badaniom i ekstremalnym eksperymentom, np. głaskania jadowitych pająków, dotykania języka węża, mimo świadomości zagrożenia jakie stanowią niebezpieczne zwierzęta. Badania miały na celu lepszego poznania mechanizmu lęku i funkcji ciała migdałowatego. Ustalono m.in. że kobieta ma problem z rozpoznawaniem lęku i odczuwaniem jego objawów choć rozumie znaczenie słów „przerażenie” czy „panika”. Wcześniej wykazano, że żołnierze z uszkodzonym ciałem migdałowatym rzadziej niż inni cierpieli na zespół stresu pourazowego. Współcześnie prowadzone są prace nad opracowaniem leku lub terapii, która osłabiałaby działanie ciała migdałowatego. Posiadanie małego mózgu nie oznacza jednak większych kłopotów zdrowotnych czy życiowych. „Istnieją osoby o szczególnie małych czaszkach i z bardzo małymi mózgami, które doświadczają tylko problemów z uczeniem się. W księdze rekordów Guinessa z 1996r. zapisano przypadek 46-letniego Irlandczyka dysponującego najmniejszym mózgiem ważącym ponad 0,5kg, ale normalnie funkcjonującego w życiu. Generalnie nie ma powiązań między rozmiarem mózgu a jego funkcjonowaniem. Działanie mózgu zależy raczej od działania komórek nerwowych, a zwłaszcza od tego,
jak dobrze te komórki komunikują się z sobą” – wyjaśniał prof. Jonathan Cole, neurofizjolog z Bournemouth University. To tłumaczy zaskakujące wyniki badań brytyjskiego neurologa Johna Lorbera, który przeanalizował skany mózgów 600 pacjentów z wodogłowiem. Połowa osób, których czaszki aż w 95 proc. wypełniał płyn
mózgowo-rdzeniowy, (co oznacza niemal brak mózgu) miała IQ powyżej 100. Lorbert badając czaszkę 26-letniego studenta matematyki podejrzewając u niego wodogłowie, wpadł w osłupienie stwierdzając u młodego mężczyzny brak kory mózgowej, której grubość wynosiła ok. 1mm, a normalnie liczy ok.45mm, a jego iloraz inteligencji
wynosił 126 punktów, czyli znacznie ponad normę. Trudno było zrozumieć i wytłumaczyć fakt normalnego rozwoju psychicznego uzdolnionego matematycznie chłopaka nie posiadającego kory mózgowej. „Na podstawie obserwacji pacjentów, którym chirurgicznie usunięto część mózgu z powodu nowotworu lub padaczki wywnioskowano, że mózg charakteryzuje się dużą nadmiarowością i może normalnie
funkcjonować, a niekiedy można nawet zaobserwować wzrost inteligencji u zoperowanych pacjentów.36 W czasopiśmie Lancet opisany został przypadek 44- letniego francuskiego urzędnika, który prowadził normalne życie przy braku tkanki mózgowej, a jego IQ było na poziomie 75 punktów. Na 36 przypadków dzieci, którym usunięto prawą lub lewą półkulę z powodu guza mózgu, po 25 latach okazało się, że brak części mózgu nie wpłynął na ich rozwój intelektualny. Jako osoby dorosłe uzyskały wykształcenie i prowadziły normalne życie z pewnymi ograniczeniami ruchowymi z powodu niedowładu jednej strony ciała. Przykłady te świadczą o tym, że każda z półkul zawiera wszystko co konieczne dla prawidłowego rozwoju i nie ma znaczenia, której części młody człowiek zostanie pozbawiony. W obecnych czasach stosuje się neurochirurgiczne terapie w leczeniu
padaczki polegające m.in. na usunięciu jednej półkuli mózgu zwykle w sytuacji porażenia mózgowego oraz w przypadku ciężkich klinicznie napadach lub przesunięcia ciała modzelowatego w napadach częściowych. Przypadek w miarę sprawnego funkcjonowania mózgu bez kory mózgowej odnotowano u 7-letniej Amerykanki cierpiącej na hydranencefalię, zdarzający się raz na 10000 urodzeń uszkodzeń mózgu, w którym miejsce półkul mózgowych zajmują torbiele
wypełnione płynem mózgowo-rdzeniowym. Pomimo wypełnienia przestrzeni czaszki płynem mózgowo-rdzeniowym, pień mózgu i móżdżek, czyli ośrodki kontrolujące oddychanie i krążenie krwi funkcjonują prawidłowo, zachowując podstawowe funkcje życiowe. Uszkodzenie mózgu spowodowane wodogłowiem objawia się zaburzeniami
rozwoju, upośledzeniem umysłowym, głuchotą, ślepotą i napadami padaczkowymi. Nasilenie w/w objawów/schorzeń zależy od stopnia degeneracji półkul mózgowych. Z reguły przeżywalność tych osób jest kilkuletnia, choć opisany jest przypadek osoby żyjącej już ponad 30lat. Niewiarygodny okazał się przypadek 8-letniego chłopca z
USA, cierpiącego na zespół Sturge'a-Webera, który objawiał się napadami epileptycznymi i upośledzeniem umysłowym. Dziecko nie potrafiące w ogóle mówić poddane zostało operacji usunięcia lewej części mózgu w 1996r. Po upływie 2 tygodni od zabiegu chłopiec zaczął mówić, a jego rozwój intelektualny nie odbiegał od średniej
dla jego wieku. W książce ‘Anomalies and Curiosities of Medicine’ George’a M.Goulda i Waltera L.Pyle’a przedstawiono kilka przykładów osób, które doświadczyły poważnych urazów mózgu. Opisano niewiarygodny przypadek 25- letniego robotnika, któremu podczas pracy przy budowie kolei w 1847r. doszło do przedwczesnej eksplozji, co spowodowało, że w czaszkę nieszczęśnika wbił się gruby drąg. Ofiarę przeniesiono do gabinetu lekarskiego, gdzie usunięto drąg wraz z odłamkami czaszki i tkanką mózgową. W głowie delikwenta pozostał tunel o średnicy 8cm. Tego rodzaju uraz mógł być przyczyną śmierci lub trwałego upośledzenia, tymczasem pacjent przeżył i wyzdrowiał. Innemu robotnikowi wbił się stalowy pręt w
czaszkę i przeszedł przez głowę. Ofiara sama próbowała wyciągnąć sobie pręt, jednak bez powodzenia. Udało się to uczynić jego koledze. Rana szybko się zagoiła, a poszkodowany całkowicie wyzdrowiał. Drastyczny w skutkach okazał się przypadek człowieka, któremu spadający z góry kamień o wadze 12kg. połamał czaszkę, a
fragmenty kości utkwiły mu w mózgu. Przez trzy dni pacjent był nieprzytomny i pozostawał prawie bez życia. Po tygodniu rana się otworzyła i wylała się z niej spora ilość zepsutej substancji mózgowej. Rekonwalescencja trwała aż 4 miesiące po której
mężczyzna wrócił do pełni zdrowia. Z kolei 45-letni mężczyzna, któremu odłamek racy utkwił w płacie czołowym nie odczuwał żadnych objawów neurologicznych z wyjątkiem pojawienia się u niego w przyszłości zaburzenia pamięci. To zaledwie kilka przykładów licznych obserwacji opisanych w literaturze, których nie sposób logicznie wyjaśnić. Nasza obecna wiedza na temat mózgu nadal wydaje się cząstkowa, nieustannie jesteśmy zaskakiwani tajemnicami, jakie jeszcze skrywa w sobie ludzki mózg.

3.2. Pamięć i uczenie się kontra stres
Pamięć to umiejętność zapisywania, przywoływania i modyfikowania informacji wszelkiego typu: wzrokowych, słownych, liczbowych, dotykowych i innych. Dzięki niej możliwe jest zdobywanie wiedzy i umiejętności oraz wykorzystywanie ich w codziennym życiu. Mózg składa się ze 100 mld neuronów i jest w stanie zakodować w
ciągu 70 lat życia, około 15 bilionów rozmaitych przeżyć. Udowodniono, że zdrowe osoby powyżej 70. roku życia mają tyle samo nowych komórek nerwowych w części mózgowej związanej z pamięcią co nastolatki czy młodzi dorośli. Dotychczas uważano, że mózg rozwija się do 25 roku życia, a neurony umierają i nie zostają zastąpione
nowymi. Badania naukowców z Columbia University od kierownictwem Maury Boldrini wykazały, że nie istnieje zależność spadku neurogenezy związanego z wiekiem człowieka. Badając konkretne białka produkowane przez neurony w poszczególnych etapach rozwoju mózgu Maury Boldrini dowiódł, że liczba neuronalnych komórek
macierzystych u ludzi w wieku powyżej 70 lat jest niemal taka sama jak u 20-latków choć wydaje się, że plastyczność mózgu i wydajność neuropoznawcza różni się w zależności od wieku osób. Na łamach prestiżowego magazynu „Cell Stem Cell” przedstawiono wyniki badań na podstawie autopsji mózgu 17 mężczyzn i 11 kobiet w wieku od 14 do 79 lat w których odkryto, że hipokamp generuje nowe neurony przez całe życie człowieka.36 Hipokamp jest elementem układu limbicznego, umieszczony po jednym w płacie skroniowym na każdą półkulę mózgu. Odpowiedzialny jest głównie za pamięć; odgrywając ważną rolę w przenoszeniu informacji z pamięci krótkotrwałej do
pamięci długotrwałej oraz orientacji przestrzennej. Hipokamp traktowany był jako struktura odpowiedzialna za analizę „symboliki niewerbalnej”, za tworzenie nieświadomych skojarzeń i wyobrażeń na temat przyszłości oraz za doświadczanie i wyrażanie emocji. W toku badań nad pacjentami z uszkodzeniami hipokampa i osobami zdrowymi (bez uszkodzeń mózgu) okazało się, że rolą tylnej części hipokampa jest m.in. pamięć epizodyczna zdarzeń przeszłych i ich kontekstu przestrzennego, natomiast rolą przedniej jej części jest bardziej elastyczne przetwarzanie skojarzeń. Stwierdzono doświadczalnie, że silny i długotrwały stres lub występujący po nim zespół stresu pourazowego, może być przyczyną uszkodzenia hipokampu, do którego dochodzi poprzez wzrost aktywności osi podwzgórze – przysadka – nadnercza, które pobudzone powodują wydzielanie m.in. kortyzolu prowadząc do uszkodzenia hipokampu, czego następstwem jest upośledzenie zdolności uczenia się.(36) Zły wpływ na hipokamp mają także glikokortykosteroidy - po ich stosowaniu stwierdzano zmniejszenie objętości i upośledzenie funkcji tej struktury mózgowia. Uszkodzenie może nastąpić również na skutek schorzeń infekcyjnych, niedotlenienia, niedokrwienia i urazów. U niektórych osób z uszkodzeniami hipokampa oprócz zaburzeń pamięci zdarzeń mogą występować również problemy z wyobrażaniem przyszłych wydarzeń.(37) Badania przeprowadzane na pacjentach pozwoliły na zrozumienie mechanizmów powstawania depresji i stresu czy rozwoju chorób
neurologicznych, takich jak choroba Alzheimera lub Parkinsona tym samym stworzyły nadzieje na znalezienie skutecznych metod leczenia zaburzeń rozwojowych i schorzeń o podłożu neurologicznym u pacjentów w każdym wieku. Jeżeli w okresie płodowym neurogeneza mózgu jest zaburzona, może dojść do niewłaściwego rozwoju kory
mózgowej, czego skutkiem są acefalia lub bezmózgowie. Mniejsze zaburzenia tego procesu prowadzą do schorzeń związanych z rozwojem mózgu w wieku postnatalnym, takich jak: autyzm, schizofrenia, epilepsja czy nawet „zwykła" dysleksja. Przez dziesiątki lat uważano, że nasz mózg jest zaprogramowany genetycznie, że jego
praca i budowa są w pełni zależne od genetycznych i biologicznych uwarunkowań. Wierzono, że geny mają wpływ na mądrość i inteligencję ludzką. Neurobiolodzy odkryli jednak, że mózg można ćwiczyć jak „mięsień” i że pewne warunki i okoliczności środowiskowe mogą i istotnie wpływają na rozwój mózgu i efektywność jego pracy. Systematyczny trening mózgu stymuluje naturalny proces jego
plastyczności, przyczyniając się do poprawy jego działania poprzez zwiększenie zdolności intelektualnej, poprawienie pamięci, koncentracji, logicznego myślenia oraz inteligencji. Uczenie się występuje w wielu formach, z wielu powodów i o każdym czasie przez okres naszego życia. Intensywne uczenie się na pamięć, odtwarzanie w pamięci snów, pobudzanie wyobraźni, granie w logiczne gry wpływa na tworzenie się w mózgu nowych połączeń synaptycznych, zwiększając przy tym liczbę neuronów i nowych neuroprzekaźników przesyłających olbrzymie ilości informacji. Nowa nauka może być również wymagana w obecności uszkodzeń neurologicznych spowodowanych np. przez udar mózgu, kiedy to funkcje obsługiwane przez obszar mózgu zostają uszkodzone i muszą być systematycznie uczone na nowo. Mózg ulega
zmianie jeśli uczenie się zapewnia przeżycie, zmiany w dotychczasowym zachowaniu. Przykładowo, mózgi dzieci nabywających wiedzę podczas intensywnej nauki znacznie się zmieniają; ich ciało modzelowate i hipokampy stają się większe, a istota szara kory
mózgowej gęstsza. Zjawisku zachowania mózgu w dobrej kondycji sprzyja wykonywanie ćwiczeń umysłowych z rozwiązywaniem problemów teoretycznych, trenowanie różnych umiejętności oraz odpowiednia dieta żywieniowa bogata w witaminy i minerały, tłuszcze roślinne zawierające kwasy omega i lecytynę. U małych dzieci kluczowe znaczenie dla rozwoju mózgu mają zabawy wymagające wykonywania
precyzyjnych ruchów, np. majsterkowanie, czynności manualne, a u starszych także czytanie, pisanie, mówienie oraz wszystkie zajęcia wymagające nabywania nowych kompetencji. Zmianom zachodzącym w mózgu podczas intensywnego, regularnego wysiłku poznawczego przyglądali się naukowcy analizujący badania obrazowania struktur i aktywności mózgu za pomocą rezonansu magnetycznego fMRI. Odkryto, że narząd potrafi dostosować się do stawianych mu wymagań, by sprostać nowym wyzwaniom. Zmiany są zauważalne na poziomie zachowania, objawiające się szybszym i sprawniejszym wykonywaniem zadań i obowiązków, jak i na poziomie budowy komórkowej mózgu, aktywizując w pracę rożne struktury mózgowe. Powstają nowe synapsy, czyli połączenia między neuronami oraz nowe kolce dendrytyczne,
umożliwiające komórkom komunikowanie się między sobą.(38)

3.3 Rodzaje zaburzeń neurologicznych
Jednym z najważniejszych problemów współczesnego świata staje się wzrost i nasilenie zjawiska chorób i zaburzeń neurologicznych zarówno u dzieci jak i u dorosłych. Zaburzenia neurologiczne spowodowane są uszkodzeniem centralnego układu nerwowego oraz naczyń krwionośnych co wpływa na funkcjonowanie organizmu i
zachowanie człowieka. Objawy uszkodzenia mózgu po doznaniu urazów
mechanicznych pojawiają się często po 10 latach. Najczęściej są to bóle głowy, dezorientacja, utrata pamięci, demencja, chaotyczne zachowanie, zaburzenia ruchu, mowy, dyzartia (zaburzenia aparatu głosowego) i dysfagia (problemy z przełykaniem), hypomimia (zubożenie mimiki twarzy), i inne zburzenia ruchowe, a także skłonności samobójcze.(23) Przyczyną chorób neurologicznych bywają infekcje układu nerwowego zarówno bakteryjne, jak i wirusowe czy grzybicze (np. zapalenie opon mózgowordzeniowych, ropień mózgu), ale również zatrucia metalami ciężkimi powodując np. Autyzm, a także różne urazy. Zarówno choroby neurodegeneracyjne, powstałe przez gromadzenie się w strukturach układu nerwowego toksycznych substancji, takie jak choroba Parkinsona czy Alzheimera jak i infekcje, np. kleszczowe zapalenie mózgu, są wyjątkowo groźne i budzą wiele obaw. Dolegliwości wynikające ze schorzeń neurologicznych bywają wyjątkowo różne i mogą występować w postaci zaburzenia koordynacji ruchowej, afazji, ruchów mimowolnych, paraliżu, zaburzenia pamięci, świadomości, mowy, słuchu, widzenia i czucia.17 Większość chorób neurologicznych jest nabyta, ale niektóre bywają wadami wrodzonymi (np. przepuklina oponowordzeniowa
czy rozszczep kręgosłupa, wodogłowie) lub uwarunkowane genetycznie (np.choroba Huntingtona czy rdzeniowy zanik mięśni), prowadzące do zaburzeń czynności układu odpornościowego np. wywołując stwardnienie rozsiane. Część schorzeń z zakresu neurologii wywołana jest nieprawidłowościami dotyczącymi krążenia krwi w strukturach układu nerwowego np. w przypadku udarów mózgu, które mogą mieć
etiologię zarówno niedokrwienną – udar niedokrwienny mózgu (wywołany zatrzymaniem dopływu krwi do mózgu), jak i krwotoczną – udar krwotoczny mózgu (wywołany wylewem krwi do mózgu) do którego zalicza się krwotoki śródmózgowe i podpajęczynówkowe. Objawy udaru zależą od lokalizacji miejsca uszkodzenia mózgu i jest stanem zagrażającym życiu, najczęstszą przyczyną jest nadciśnienie tętnicze. Do innych przyczyn należą tętniaki i malformacje naczyniowe i skazy krwotoczne. Małe udary krwotoczne przebiegają z niewielkimi zaburzeniami świadomości i zależne są od umiejscowienia w płatach mózgowych charakteryzując się niedowładem, zaburzeniem
czucia lub niedowidzeniem i paraliżem jednej strony ciała.(39)

Choroby psychiczne nie mają dobrze zlokalizowanych przyczyn i mogą być wynikiem patologii prowadzących do degeneracji synaps lub zaburzeń równowagi biochemicznej różnych części mózgu. Zaburzenie funkcji kognitywnych, motorycznych i psychopatologicznych
charakterystyczne jest dla choroby Huntingtona, która objawia się
otępieniem (demencją podkorową), zanikiem pamięci, zaburzeniem osobowości i emocji z gwałtownym zachowaniem i nieskoordynowanymi ruchami, w ostrych przypadkach zaburzeniami urojeniowo-omamowymi, podobnymi do schizofrenii, oraz zaburzeniami psychicznymi (depresja, myśli S, agresja, urojenia, halucynacje).(40)
Zaburzenia poznawcze powstają na skutek zmian naczyniowych lub uszkodzeń układu nerwowego, czyli neurodegeneracji. Przebieg naturalnego procesu starzenia się mózgu może zostać przyspieszony przez miażdżycę naczyń mózgu oraz procesy zwyrodnieniowe ośrodkowego układu nerwowego. Szybkie i skokowe pogorszenie się
procesów poznawczych może prowadzić do otępienia.

3.3.1. Padaczka
Padaczka (epilepsja) to choroba mózgu, która powoduje zaburzone funkcjonowanie komórek nerwowych znajdujących się w mózgu. Jest zespołem symptomów psychicznych, wegetatywnych i somatycznych, które pojawiają się na skutek zmian morfologicznych i metabolicznych w mózgu. Niesprawność mózgu objawia się nagłymi
i napadowymi wyładowaniami bioelektrycznymi wewnątrz komórek nerwowych wynikających ze zmienionej reaktywności lub stanu fizjologicznego mózgu w obrębie obu półkul lub jednej części (tzw. napad ogniskowy).(41) Charakterystycznym objawem epilepsji są nieprzewidywalne ataki silnych wstrząsów związane z utratą świadomości. Najczęstszą przyczyną występowania padaczki są wszelkiego rodzaju urazy głowy, które stanowią 20% wszystkich przypadków, ale mogą też powstawać w wyniku krwotoku podpajęczynówkowego, zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, toksycznometabolicznego uszkodzenia tkanki mózgowej, nowotworu, udaru, chorób zwyrodnieniowych (Alzheimer) oraz uwarunkowań genetycznych, a także może wiązać się z guzem mózgu.42 Padaczka wiąże się z silnym pobudzeniem neuronów, które nie jest wyhamowywane przez interneurony, dlatego całe obszary mózgu są silnie pobudzone nie wykonując swoich funkcji, Napady padaczkowe mogą być wynikiem wielu czynników i mogą obejmować obszary całego mózgu (padaczka grand mall), lub być zlokalizowane w pewnych obszarach jak np. padaczka hakowa czy padaczka skroniowa, niedrgawkowe stany padaczkowe wywołujące halucynacje wzrokowe,
słuchowe, węchowe i smakowe, czy dezorientacje.

3.3.2. Choroba Alzheimera
Jest chorobą zwyrodnieniową mózgu, nieuleczalną o nieznanej przyczynie powstania uniemożliwiającą prawidłowe funkcjonowanie chorego w codziennym życiu oraz zaburzając kontakty społeczne. Charakteryzuje się postępującymi zaburzeniami pamięci oraz zachowania oraz trudnościami w przyswajaniu nowych wiadomości
wynikającymi z obumierania komórek nerwowych i zakłóceniu w przewodzeniu impulsów nerwowych. Schorzeniu bardzo często towarzyszą zmiany osobowości, stany depresyjne, czasami z napadami agresji. W przebiegu choroby dochodzi do odkładania się w mózgu białek o patologicznej strukturze głównie tak zwanego beta-amyloidu
i białka tau. Pojawienie się patologicznych białek prowadzi do śmierci komórek nerwowych. Zmniejszenie liczby neuronów powoduje zmniejszenie ilości produkowanych przez nie substancji przekaźnikowych, które są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania mózgu.(43) Chorobę Alzheimera wiązano z otępieniem, utratą sprawności umysłowej spowodowanej w wyniku starzenia się, jednak
prawidłowo przeprowadzone testy wykazały, że sprawność mózgów w starszym wieku może nawet wzrosnąć.(44)
Choroba Parkinsona i stwardnienie zanikowe boczne dotyka najczęściej osób starszych. Schorzenia te powodują problemy z poruszaniem się, wypowiadaniem się, a nawet oddychaniem. W stwardnieniu zanikowym osoby cierpią na niedowład nóg oraz
stopniowy zanik mięśni kończyn górnych wynikającym ze zniszczenia komórek rdzenia kręgowego.

3.3.3. ADHD
ADHD (zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, zaburzenia hiperkinetyczne) to jeden z najczęściej występujących wśród dzieci i młodzieży problemów psychiatrycznych opisanych przez George’a Stilla charakteryzujących się nieprawidłowościami w funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego. Z ADHD związane są dysfunkcje w trzech różnych obszarach: zachowaniu koncentracji i uwagi, impulsywności oraz nadruchliwości. Zaburzenie to określano jako "minimalną dysfunkcję mózgu", "reakcję hiperkinetyczną w dzieciństwie" czy "deficyty uwagi z lub bez nadaktywności". W 1926r. angielski lekarz Head przedstawił teorię głoszącą, że
specyficzne uszkodzenia mózgu są bezpośrednio związane z zaburzeniem mowy, którą w późniejszych latach, potwierdzili w badaniach Werner, a następnie Blau łącząc zaburzenia zachowania z uszkodzeniami określonych obszarów mózgu. Badacze z Radboud University Nijmegen Medical Centre (Holandia) wykorzystali obrazowanie metodą rezonansu magnetycznego (MRI) do porównania budowy mózgu u ponad 1700 osób z ADHD i ponad 1500 zdrowych badanych w wieku od 4 do 63 lat. Stwierdzono, że osoby cierpiące na to zaburzenie posiadają mniejszą objętość mózgu ze słabiej
rozwiniętymi strukturami rozwijającymi się nierównomiernie (tj. jądro ogoniaste, jądro półleżące, ciało migdałowate, skorupa i hipokamp). Najnowsze badania wykazują, że wymienione zmiany mogą być dziedziczne spowodowane przez gen kodujący receptor D4 i D5. Istnieje też wiele niedziedzicznych czynników, które mogą wpływać na nasilenie objawów. Zaliczamy do nich m.in.: obciążenie okołoporodowe (niedotlenienie, niska waga urodzeniowa), urazy głowy, uszkodzenie centralnego układu nerwowego, mała aktywność dopaminy w strukturach mezolimbicznych i korowych zaniedbania środowiskowe (brak odpowiedniej opieki, pomocy rodzicielskiej), nieprawidłową dietę (żywność wysoko-przetworzona, z dużą ilością
węglowodanów prostych, konserwantów i barwników sztucznych), zatrucia metalami ciężkimi.(45)

3.3.4. Autyzm
Spektrum zaburzeń autystycznych (ASD) należące do zaburzeń neurorozwojowych charakteryzujące się utrzymującymi się poważnymi trudnościami w inicjowaniu i utrzymywaniu relacji i komunikacji społecznej oraz ograniczonymi, powtarzalnymi i nieelastycznymi wzorcami zachowań i zainteresowań. Przypadki autyzmu dziecięcego
po raz pierwszy zostały opisane w 1943 r. przez austriackiego pediatrę, Leo Kanner, i zakwalifikowane do osobnej kategorii diagnostycznej. Według Kannera był to zespół chorobowy, którego głównym symptomem jest unikanie kontaktów społecznych, brak
tworzenia więzi emocjonalnych i wycofywanie się z życia społecznego w głąb siebie.(46) Autyzm zdefiniowany przez Joannę Kruk-Lasocką jest: (...) zespół poważnych zaburzeń rozwojowych dziecka manifestujących się do 30. miesiąca życia, związanych z
wrodzonymi dysfunkcjami układu nerwowego.(47) Autyzm u dzieci może przejawiać się również problemem w wyrażaniu własnych emocji i rozumieniu wewnętrznych przeżyć. Wiele dzieci z autyzmem wykazuje niski iloraz inteligencji i ma opóźniony rozwój mowy lub nie mówi wcale. Charakterystycznymi objawami mogącymi predysponować do zaburzeń ze spektrum autyzmu jest brak kontaktu wzrokowego i
interakcji, niezainteresowanie obecnością innych ludzi, niezrozumienie ich intencji, odizolowywanie się i nie reagowanie nawet na własne imię. Jako rezultat zaburzenia neurologicznego o nieznanej etiologii ma wpływ na rozwój mózgu w sferach
rozumowania, kontaktów socjalnych i porozumiewania się. Dzieci i dorośli z autyzmem najczęściej mają kłopoty z komunikacją w grupie oraz wykonywaniu wspólnych czynności. Zaburzenia te utrudniają im porozumiewanie się z innymi ludźmi. Chorych charakteryzuje wykonywanie tych samych ruchów ciała (np. machanie ręką, kołysanie
się), nietypowe reakcje wobec ludzi lub przywiązanie się do przedmiotów czy też sprzeciwianie się jakimkolwiek zmianom w rutynie. W niektórych przypadkach może występować agresja i/lub samookaleczanie.(48) Choroby ze spektrum autyzmu mają wieloczynnikową etiologię z zespołem objawów o różnym natężeniu. Klinicznie pacjenci są bardzo zróżnicowani – od niemal niezauważalnych objawów do niepełnosprawności intelektualnej, która dotyczy 30-50% pacjentów. U ok. 30% współistnieje padaczka, kolejne w częstości obserwowane zmiany to nietypowe EEG (Elektroencefalografia), ADHD i makrocefalia. Jak podaje aktualna statystyka, autyzm i jego pochodne diagnozowane są w Polsce raz na 100 urodzeń częściej u chłopców niż dziewczynek, co niektórzy uczeni starają się wyjaśnić przyczynami genetycznymi. Mutacja pojawia się na chromosomie X, który u chłopców występuje tylko w jednej kopii, pochodzącej od matki, dziewczynki mają dwie kopie genu, stąd chłopcy mają większe możliwości genetyczne zapadalności na autyzm. Autyzm jest trzecim najczęściej spotykanym upośledzeniem rozwojowym – częstszym niż zespół Down’a.(49) Jak donosi pismo „Neurology” mózg autystycznych dzieci nie rozwija się prawidłowo i
ma zaburzona budowę. Naukowcy z Uniwersytetu Medycznego w Seattle pod kierownictwem doktora Stephena Dagera przeprowadzili badanie porównawcze mózgów 86 dzieci w wieku od 2 do 4 lat. Porównywano budowę mózgów 60 dzieci cierpiących na autyzm, 16 dzieci z opóźnieniem rozwoju i 10 dzieci rozwijających się prawidłowo. Odkryto, że w mózgu osób z autyzmem i opóźnionym rozwojem istota
szara jak i biała ma zaburzoną budowę komórkową i na wczesnych etapach rozwoju zaburzenia prawdopodobnie podlega procesom patologicznym, np. zapaleniu”, powodując zwiększenie objętości mózgu a zmniejszenie części hipokampa.50 Zmiany te szczególnie dotyczą okolic skroniowych i czołowych mózgu. Manifestacją
nieprawidłowości funkcjonowania mózgu u małych dzieci, (szczególnie do 3 r.ż.,a więc w okresie ujawniania się obrazu autyzmu), są obserwowane zmiany behawioralne, poznawcze, w obszarze rozwoju mowy, komunikacji i interakcji społecznych. Najnowsze badania dowodzą, że przyczyny mogą tkwić w wadliwie działających
sześciu genach odpowiadających za przyczepianie białka zwanego ubikwityną do innych białek komórkowych, które błędnie zsyntetyzowane, nieprawidłowo rozmieszczone w komórce lub starzejące się ulegają zwykle degradacji. W przypadku ludzi z autyzmem zauważono, że część z nich nosi w swoim DNA mutację
uniemożliwiającą właściwe funkcjonowanie genów związanych z działaniem ubikwityny. W celu uzyskania częściowej odpowiedzi na to pytanie naukowcy z zespołu prof. Azada Bonniego z Washington University School of Medicine przeprowadzili eksperyment usunięcia genu RNF8– z neuronów znajdujących się móżdżku młodych myszy. Móżdżek odpowiadający za utrzymanie równowagi ale i za wyższe funkcje poznawcze, takie jak mowa czy uwaga, jest jednym z kluczowych obszarów mózgu związanych z autyzmem, ponieważ niektóre osoby cierpiące z powodu tej choroby mają problemy z koordynacją ruchową, opóźnieniem w rozwoju mowy lub obsesyjnym skupianiem uwagi na niektórych przedmiotach. Okazało się, że neurony, w których nie ma genu RNF8 tworzą aż 50 procent więcej synaps przesyłających impulsy elektryczne; w efekcie, siła przesyłanego sygnału jest mniej więcej dwa razy większa niż normalnie. Zwiększona liczba połączeń między komórkami nerwowymi w tym przypadku zamiast usprawnić pracę w mózgu powoduje chaos komunikacyjny, co
koreluje z problemami w nauce (Azad Bonni).(51) Nieprawidłowości genetyczne obserwowane w ASD mogą być różnego typu. Najczęstszymi uszkodzeniami objęte są geny kodujące białka z rodziny neuroligin
(NLGN) i neureksin uczestniczące w procesie rozwoju układu nerwowego w tym powstawaniu, różnicowaniu i funkcjonowaniu synaps oraz transmisji sygnałów poprzez receptory AMPA, NMDA i GABA. Zidentyfikowano kilkadziesiąt genów mających swój udział w tym procesie, których uszkodzenie zaobserwowano u dzieci autystycznych.(47) Zespół Retta, jest jedną z najgorszych form autyzmu, związany jest z mutacją genu MECP2. W wielu badaniach podkreślano także nieprawidłowości w obszarze neuroprzekaźnictwa mózgowego u osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu, obejmujących system serotoninergiczny, gabaergiczny, glutaminergiczny oraz
dopaminergiczny, które to układy odpowiadają za wszystkie etapy neurorozwojowe jak neurogeneza, proliferacja, migracja, mielinizacja, prunning, a także warunkują wszystkie funkcje psychiczne i behawioralne, a także rozwój komunikacji, mowy oraz
wyższe funkcje psychiczne.

3.3.5 Zespół Aspergera
Zespół Aspergera jest łagodniejszą formą autyzmu dziecięcego, zaburzeniem rozwoju i funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego. W zespole Aspergera obserwować można podobne objawy i trudności, jednakże z bogatszym zasobem językowym i większą świadomością jego użycia. Ich zachowania są rutynowe, wyuczone, powtarzalne (nawet najprostsze czynności wykonywane są według określonego schematu). Trudności adaptacyjne, upośledzenie interakcji społecznych z brakiem empatii i chęci współpracy przejawiają się w częstych manipulacjach, mających na celu podporządkowanie sobie opiekunów, wychowawców oraz przejęcie kontroli nad ich działaniem. Znaczne problemy zarówno u osób z autyzmem jak i zespołem Aspergera
zauważa się z porozumiewaniem się, ograniczoną komunikacją niewerbalną (skąpe gesty, ograniczona mimika twarzy, brak kontaktu wzrokowego, dystans fizyczny).(52) W języku osób z Zespołem Aspergera funkcjonuje też szereg innych nieprawidłowości:
tendencja do powtarzania zasłyszanych wcześniej wypowiedzi (echolalie), zadawanie pytań, ale nie oczekiwanie na odpowiedź, powracanie w swoich wypowiedziach do ulubionego tematu, trudności z podtrzymywaniem rozmowy i prowadzeniem dialogu. Mowa osób z Zespołem Aspergera jest często pedantyczna, perfekcyjna z osobliwą
prozodią, ale jednocześnie występują ograniczenia w zrozumieniu przenośni, metafor, ukrytych znaczeń, które odbierane są dosłownie.(53) Z zespołem Aspergera wiąże się dolegliwość zwana zespołem sawanta. Oznacza to, że IQ cierpiących na tą przypadłość
jest niskie, ale mimo to wykazują zdolności w wąskich dziedzinach, jak: matematyka, plastyka i muzyka pozwalające uważać ich za geniuszy. Dzieci z zespołem Aspergera przejawiają specyficzne upodobania i osobliwe zainteresowania, powodując zamykanie
się w świecie własnych zainteresowań, kierowanie rozmów na fascynujący ich temat, oraz obsesyjne przywiązanie do rzeczy, co utrudnia nawiązywanie właściwych relacji z rówieśnikami, budowanie więzi emocjonalnych z rodziną, formowanie się adekwatnych
zachowań społecznych nieprawidłowa komunikacja lub jej brak, powoduje lub wyzwala zachowania kompulsywne, powtarzalne, stymulacyjne, fiksacyjne, schematyczne, charakterystyczne dla spektrum zaburzeń autystycznych.(54) Leczenie opiera się przede
wszystkim na terapii behawioralnej oraz kognitywnej. Zespół Aspergera opisany został po raz pierwszy przez austriackiego pediatrę i psychiatrię Hansa Aspergera. Jest przypadłością częściej diagnozowaną u chłopców zazwyczaj między 3 a 8. rokiem życia. Przyczyny jej powstawania nie zostały do końca wyjaśnione. Wiadome jest że nie jest dolegliwością dziedziczną, jednak możliwe jest
odziedziczenie pewnych skłonności do zaburzeń ze spektrum autyzmu poprzez mutację genetyczną chromosomów: 3,4,7,11, uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego, uraz okołoporodowy, infekcje mózgu oraz toksoplazmozę.(51) Przyczyn powstawania zaburzeń ze spektrum autyzmu poszukuje się w niemal każdej sferze życia człowieka, a kolejne hipotezy są analizowane w badaniach naukowych.
W literaturze światowej coraz więcej uwagi poświęca się współwystępowaniu z zaburzeniami ze spectrum autyzmu: niepełnosprawności intelektualnej, padaczki, zaburzeń hiperkinetycznych z deficytem uwagi (ADHD), zaburzeń rytmu snu/czuwania, zaburzeń lekowych oraz wielu innych. Obecnie przyjmuje się, że autyzm i inne zaburzenia mieszczące się w jego spektrum jest zaburzeniem wieloczynnikowym. Wiadomym też jest, że z autyzmu, Aspergera się nie wyrasta i brak jest też skutecznego
lekarstwa, bo w etiologii tych zaburzeń istotną rolę odgrywają zarówno czynniki genetyczne jak i środowiskowe. Można natomiast w sposób znaczący wzmocnić i polepszyć relacje tych osób z otoczeniem. Dotychczasowe doświadczenia kliniczne oraz dane z literatury wskazują na konieczność stałych, kompleksowych oddziaływań terapeutycznych, obejmujących opiekę wielospecjalistyczną (psychiatryczną, neurologiczną, pediatryczną, psychoterapeutyczną, pedagogiczną, neurologopedyczną, terapię integracji sensorycznej i inną). Mechanizm powstawania ASD jest wciąż mało poznany, pomimo intensywnych zainteresowań badaczy tym tematem brak jest jasnych czynników etiologicznych i markerów autyzmu, czy też standardów postępowania leczniczego dla autystów. Trwają intensywne próby wyjaśnienia nieprawidłowości neuroanatomicznych ujawnionych w badaniach MRI mózgu dzieci z objawami autystycznymi i zaburzeniami neuropsychicznymi. Każde nowe odkrycie genetyczne i neurobiologiczne w tej dziedzinie rodzi nowe pytania wymagające dalszej weryfikacji. Pozostaje nam jedynie wierzyć, że przy tak ogromnym postępie i rozwoju nauki,
wszelkie zaburzenia o spektrum autystycznym zostaną w pełni poznane, a tajemnica powstawania autyzmu i Aspergera rozwikłana.

Podsumowanie
Przez lata uważano, że mózg ludzki działa na zasadzie maszyny przetwarzającej informacje i nie podlega zmianom w toku rozwoju ontogenetycznego. Współcześnie wiadomo, że mózg ma zdolności neuroplastyczne, pozwalające na zmianę jego właściwości fizycznych, chemicznych i biologicznych, dzięki którym potrafi się
regenerować, reorganizować, adaptować, uczyć się, co wpływa korzystnie na zwiększenie potencjału intelektualnego i sprawności motorycznej. Kontrola procesów zachodzących w mózgu możliwa jest poprzez stymulację polem magnetycznym (TMS) oraz prądem elektrycznym (DCS). Wszystko, czego doświadczamy, o czym myślimy,
co robimy, znajduje swoje odwzorowanie w mózgu. Te prawidłowości dotyczą rozwoju nie tylko w pierwszych latach życia, ale towarzyszą nam również w wieku dojrzałym, w starości, oraz w przypadku określonych chorób psychicznych czy fizycznych, zaburzeń i urazów. Badania wykazały znaczące różnice w korze mózgowej ludzi
przebywających w różnorodnym środowisku. Dowiedziono, że zwiększająca się liczba stymulujących bodźców i zmysłów zaangażowanych w poznawanie świata aktywizuje więcej połączeń nerwowych tworzących nowe struktury mózgowe, co ułatwia uczenie
się i zapamiętywanie. Możliwości wspomagania procesów neuroplastycznych mózgu są bardzo różnorodne, dotyczą zarówno dzieci, jak i dorosłych, zdrowych i chorych, metod farmakologicznych i psychoterapeutycznych. Naukowcy stale poszukują nowych metod oddziaływania na mózg, które przyczynią się do poprawy jego funkcjonowania i szybkości pracy oraz wykorzystania w pełni jego potencjału.

Bibliografia:
1 Schore A.N. A Century After Freud’s Project: is a rapprochement between psychoanalysis and neurobiology at hand? J. Am. Psychoanal. Assoc. 1997; 45: 807−840
2 Dudek D., Zyzik R., Gorazda M., Famulski T., Nowakowski P., Kognitywistyka w praktyce ”Umysł: Czym jest i jak działa?” (red.), Jakubiec M., Wyd. Copernicus College, Kraków 2018
3 Murawiec S., Żechowski C., Od neurobiologii do psychoterapii, Warszawa 2009.
Murawiec S., Neuropsychoanaliza – omówienie podstawowych założeń oraz wybranych aspektów teoretycznych. Psychoterapia 2009; 3: 21−29.
Żechowski C., Integrowanie neurobiologii i psychoterapii – czyli o mózgu w umyśle terapeuty. 2014 tom 11: 137- 140
Solms M., Turnbull O., The brain and the inner world: an introduction to the neuroscience of subjective experience. London-New York 2002.
Schore A.N. Affect dysregulation and disorders of the self. New York-London 2003. https://www.academia.edu/37215095/Integrowanie_neurobiologii_i_psychoterapii._Integration_of_neuroscience_and_psychotherapy_._pdf
4 Vetulani J., Mózg: fascynacje, problemy, tajemnice, wyd. Homini, 2010
5 Shreeve J., Czy mózg się zmienia wraz z wiekiem? Ten narząd fascynuje naukę najbardziej. Wyd. National Geographic 2019
6 Broszura „Nauka o mózgu” British Neuroscience Association. European Dana Alliance for the Brain. Polskie Towarzystwo Badań Układu Nerwowego. PDF , strona 13.
https://www.ptpk.org/brainbee/dane_brainbee/broszura_neurobiol.pdf
7 Broszura „Nauka o mózgu” British Neuroscience Association. European Dana Alliance for the Brain. Polskie Towarzystwo Badań Układu Nerwowego. PDF, strona 13.
https://www.ptpk.org/brainbee/dane_brainbee/broszura_neurobiol.pdf
8 Kołecka A., Przepływ informacji w mózgu, biomist.pl, 2016
https://biomist.pl/biologia/anatomia-czlowieka/przeplyw-informacji-w-mozgu/7030
9 https://www.cognifit.com/pl/brain-plasticity-and-cognition
10.Michajlik A., Ramotowski W., Anatomia i fizjologia człowieka Wyd. PZWL, Warszawa, 5, 2009
https://www.wattpad.com/594763085-%F0%9F%A7%A0-m%C3%B3zg-to-nieumys%C5%82%F0%9F%A7%A0-uk%C5%82ad-nerwowy-podzia%C5%82y-i/page/3 11 Jasiński A.,: Układ nerwowy. W: H. Szarski: Anatomia porównawcza kręgowców. Warszawa: PWN, 1976, s. 334- 335. 11 https://www.polskieradio.pl/23/266/Artykul/171805,Jak-badano-mozg 12 Bochenek A., Reicher M., Anatomia Człowieka,– Tom IV: Układ nerwowy ośrodkowy, wyd. I (II), Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1981 Dobaczewska H., Anatomia Ośrodkowego Układu Nerwowego dla Studentów, Wydawnictwo AM, 1997 http://neuropsychologia.org/wprowadzenie-do-neuroanatomii-glowny-podzial-strukt
13 http://zdrowie.gazeta.pl/Zdrowie/7,140283,24489544,srodmozgowie-istotna-czesc-pnia-mozgu-jaka-pelni-role-w-organizmie.html
14 https://altao.pl/sekrety-ludzkiego-mozgu.htm
15 https://www.medonet.pl/zdrowie,mozg---budowa--funkcje-poszczegolnych-elementow,artykul,1728829.html
16 Romanowska D., Ukryta moc mózgu. Co by się stało, gdyby człowiek wykorzystywał 100 proc. jego możliwości? Newsweek, 2017
https://www.newsweek.pl/wiedza/nauka/jakiej-czesci-mozgu-uzywa-czlowiek-tajemnice-ludzkiego-mozgu/cjsf5by
17 Woźniak W., Anatomia człowieka. Podręcznik dla studentów i lekarzy, wyd. II i uzupełnione, wyd.
Urban & Partner, Wrocław 2010
18 Kozubski W., Liberski P., "Neurologia. Podręcznik dla studentów medycyny", wyd. II, Wydawnictwo Lekarskie Warszawa 2014
19 Nolte J., Mózg człowieka. Anatomia czynnościowa mózgowia, tom 1 i 2, I wydanie polskie, Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2011
Walocha J. Ośrodkowy układ nerwowy. Podręcznik dla studentów i lekarzy, wyd I, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2013
20 Gołąb B., Jędrzejewski K. Anatomia czynnościowa ośrodkowego układu nerwowego, wyd. V, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2000, 2004.
Narkiewicz O., Moryś J. Neuroanatomia czynnościowa i kliniczna. Podręcznik dla studentów i lekarzy, wyd. 1 (dodruk), Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2001, 2003
21 https://poltimes.pl/strach-moze-powstac-poza-cialem-migdalowatym/
22 https://pl.wikipedia.org/wiki/M%C3%B3zgowie_cz%C5%82owieka
23 http://www.is.umk.pl/~duch/Wyklady/kog-m/03-d.htm
24 http://szkolalencze.pl/stronyuc/strona/ner00.htm
25 https://epodreczniki.pl/a/czynnosci-osrodkowego-ukladu-nerwowego/DyIidwFvA
26 https://www.mp.pl/pacjent/psychiatria/lista/102739,emocje-a-cialo-migdalowate 27 Kwiatkowski S., Starowicz A., Milczarek O., Kułaga A.: Pourazowy zespół Klüvera-Bucy’ego - opis i porównanie dwóch przypadków klinicznych. Psychiatria Polska 2010; 3: 371-380. Strelau J., Doliński D.: Psychologia Akademicka, t.2. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2010.
28 https://docplayer.pl/9479168-Psychoterapia-w-swietle-neuronauki-prof-dr-hab-dominika-dudek-zaklad-zaburzen- afektywnych-katedra-psychiatrii-cmuj.html
29 http://www.medonet.pl/zdrowie,budowa-ukladnerwowego,artykul,1726491.html
30 https://www.bryk.pl/wypracowania/biologia/czlowiek/10732-uklad-nerwowy-czlowieka.html
31 Nęcki T., Układ autonomiczny: współczulny i przywspółczulny, Poradnik Zdrowie, 2018
32 https://www.medonet.pl/choroby-od-a-do-z/choroby-neurologiczne,padaczka--epilepsja----objawy--przyczyny-ileczenie,
artykul,1578702.html
33 https://www.focus.pl/artykul/ile-mozgu-potrzeba-nam-do-zycia
34 https://nauka.rocks/dziwne-mozgi/
35 Łepkowski P., „Mózg regeneruje się w każdym wieku”, Rzeczypospolita, 2019
https://www.rp.pl/Zdrowie-/304199858-Mozg-regeneruje-sie-w-kazdym-wieku.html
36 Martin E.P, Seligman, Elaine F. Walker, David L. Rosenhan; Gilewicz J., Wojciechowski A., Psychopatologia, wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2003, s.206
https://www.poradnikzdrowie.pl/zdrowie/psychiatria/hipokamp-jakie-ma-funkcje-i-jakie-sa-skutki-jegouszkodzenia-aa-N8ga-xAXN-q6Fb.html
37 Landowski J. „Neurobiologia reakcji stresowej” w: Neuropsychiatria i Neuropsychologia; nr 2/2007
38 http://neurogra.pl/podstawa-naukowa/co-to-sa-zdolnosci-poznawcze
39 Szczeklik A., (red.) Choroby wewnętrzne. tom I, II Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, 2005.
https://pl.wikipedia.org/wiki/Udar_m%C3%B3zgu
and compulsive symptoms In Huntington’s disease. Nerv. Mental Dis.2010; 198 (5): 3
40 Anderson K, Gehl C, Marder K i in. Comorbidities of obsessive and compulsive symptoms In Huntington’s
disease. Nerv. Mental Dis. 2010; 198 (5): 334
Materiały WHO, "Neurological Disorders: public health challenges", dostęp on-line
41 Kiran T. Thakur et al.: Neurological Disorders, Mental, Neurological, and Substance Use Disorders:
Disease Control Priorities, Third Edition (Volume 4), dostęp on-line
42 https://www.medonet.pl/choroby-od-a-do-z/choroby-neurologiczne,padaczka--epilepsja----objawy--przyczyny-ileczenie,
artykul,1578702.html
43 https://www.mp.pl/pacjent/neurologia/choroby/151134,choroba-alzheimera
44 Ramscar M., Hendrix, P., Love, B., Baayen, R.H. Learning is not decline. The Mental Lexicon, (2014), 450–481
45 Szaniawska M.: Trudna diagnoza – dylematy rzetelnej oceny ADHD u dorosłych pacjentów. Część I. Proces
diagnozy i diagnoza różnicowa. Psychiatria i Psychologia Kliniczna, 2010; (10) 3.
Attention deficit hyperactivity disorder: Diagnosis and management of ADHD in children, young people and
adults. National Institute for Health and Clinical Excellence. September 2008;
46 Frith, U., Autyzm Wyjaśnienie tajemnicy, Gdańsk 2004, GWP, s.
47 Kruk-Lasocka J., Autyzm czy nie autyzm. Problemy diagnozy i terapii pedagogicznej małych dzieci, Wyd.
DSWE, Wrocław, 1999
48 Kruk‑Lasocka J., Pedagogika dzieci z autyzmem i zespołami psychozopodobnymi, P:pedagogika specjalna, praca
zbiorowa, red Dykcik W., Wyd. Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań 2007
49 Frith U., Autyzm, „Świat Nauki”, 1993, 8, 58–65.
50 Grandin T., Panek R. (2016). Mózg autystyczny. Kraków: Wyd. Copernicus Center Press
51 https://zdrowie.pap.pl/psyche/za-duzo-polaczen-w-mozgu-autystyka
52 https://www.medonet.pl/choroby-od-a-do-z/choroby-wieku-rozwojowego,zespol-aspergera-u-dzieci--syndrom--
choroba----objawy--leczenie,artykul,1721418.html
53 Korendo M., Językowa interpretacja świata w wypowiedziach osób z zespołem Aspergera. Kraków. 2013
54 Grandin T., Panek R. Mózg autystyczny. Kraków: Wyd. Copernicus Center Press, 2016