Sposoby zapobiegania agresji w przedszkolu

2.1. Zapobieganie i terapia agresywnego zachowania dzieci w wieku przedszkolnym

„Sposób w jaki ludzie radzą sobie ze swoimi uczuciami i uczuciami innych, jest decydującym kryterium przy określaniu tego, jak żyją z sobą i jak potrafią się porozumieć”.
Rosemarie Portmann

Preambuła ustawy o systemie oświaty głosi:
„Oświata w Rzeczypospolitej Polskiej stanowi wspólne dobro całego społeczeństwa; kieruje się zasadami zawartymi w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, a także wskazaniami zawartymi w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych, oraz Międzynarodowej Konwencji o Prawach Dziecka”. Można zatem przyjąć, że przedszkole to miejsce szczególne, oaza bezpieczeństwa i spokoju generowanego przez zatrudnionych tam nauczycieli. Wszyscy zdają sobie jednak sprawę z tego, że rzeczywistość dnia codziennego rozmija się nieco z tym poetyckim opisem. Życie przedszkola wymaga od nauczycielki uzdolnień artysty, uczonego i znającego dobrze swój fach rzemieślnika. To nauczyciel, korzystając z całej swojej wiedzy o świecie, wzbogacanej stale o najnowsze osiągnięcia nauki, tworzy przed rozpoczęciem każdego roku szkolnego własna wizję pracy z dziećmi. Wizję tę należy jednak przedstawić w języku teorii pedagogicznej, uwzględniając przy tym aktualne zalecenia władz oświatowych. Jako wynik pracy grona pedagogicznego i dyrekcji powstaje program nauczania i wychowania, w którym powinna znaleźć się profilaktyka agresji. W rozdziale tym wskażę kierunki przedszkolnych działań profilaktycznych, a także działań uniwersalnych podejmowanych we wszystkich rodzajach placówek oświatowych.
„Rodzice często oczekują od nauczycieli pomocy w rozwiązywaniu problemów wychowawczych, w tym ograniczenia przemocy i agresji wśród dzieci. Mechanizmy tych zachowań nie są jeszcze w pełni znane, próby kontrolowania ich za pomocą psychologicznych i pedagogicznych metod przynoszą sukcesy jedynie częściowo”. Jak już wspominałam wcześniej agresja nie powstaje z niczego. U jej podstaw leżą zawsze konkretne motywy. Aby zwalczać agresywne zachowania należy najpierw poznać przyczyny ich powstawania i nauczyć dzieci rozpoznawania owych przyczyn u siebie. „W minimalizowaniu skutków każdego problemu istotne są działania profilaktyczne. Dążenia do ograniczenia rozmiarów agresji należy rozpocząć od kształtowania sfery emocjonalnej u dzieci i młodzieży. Ważna jest umiejętność poznawania siebie nawzajem, budowania wzajemnego zaufania, zdolności empatyczne, wzrost pewności siebie. Stan napięcia i ogólnego podrażnienia sprawia, że u dzieci dochodzi do agresywnego odreagowania, pociągającego za sobą kolejne fizyczne i werbalne ataki. Aby takim sytuacjom zapobiegać, należy uczyć panowania nad własną złością i kontrolowania własnych zachowań i reakcji w stosunku do innych osób. Dzieci przejawiające społeczną agresję są tylko na pozór niezależne, silne i pewne siebie. Zwykle czyją się zależne od innych, bezsilne, niedowartościowane. To z kolei może być przyczyna wrogiego nastawienia do innych osób. Aby minimalizować skłonności do zachowań agresywnych należy budować u dzieci silną osobowość i poczucie własnej wartości, które są warunkiem pozytywnego rozwoju społecznego, prawidłowych kontaktów społecznych, a także przyjmowania odpowiedzialności za własne działania”. Dzieci przejawiające zachowanie agresywne nie zawsze potrafią nawiązywać poprawne interakcje. Przyczyną takiego stanu jest nieumiejętność liczenia się z potrzebami innych, negatywna postawa wobec osób z najbliższego otoczenia. Dzieci powinny nauczyć się wzajemnych, pozytywnych interakcji, a nie współzawodniczyć ze sobą we wrogiej atmosferze. W tym celu należy dostarczać im doświadczeń umożliwiających współdziałanie w grupie oraz uczących przestrzegania norm grupowych. „Konflikty- jak stwierdza Gordon - nie są zjawiskiem nieprawidłowym i zachodzą w każdej społeczności. Wpływ konfliktów na uspołecznienie jednostki zależy od sposobu ich rozwiązywania. Należy się nauczyć takich sposobów rozstrzygania konfliktów, by nie prowadziły do wyzwalania agresji.”

Środkiem wychowawczym stosowanym niejednokrotnie w celu zapobiegania agresji są kary. Ich funkcja polega na wytwarzaniu lęku przed karą mającego przeciwdziałać ponownemu wystąpieniu agresji. Skuteczność kar jako środków oddziaływania wychowawczego była przedmiotem badań Stanisława Miki. Stwierdził on, że „kara jest skuteczna wtedy, gdy karany akceptuje normę, za przekroczenie, której została ona wymierzona. Badania te wykazały ponadto, że skuteczność karania bywa większa, gdy karany przejawia pozytywny stosunek do osób wymierzających karę.”
Przeciwdziałając agresji frustracyjnej, należy ustalić, które potrzeby uległy blokadzie powodując wystąpienie zachowań agresywnych oraz rozważyć możliwość ich zaspokojenia. Jeśli dziecko doznaje frustracji wskutek blokady, potrzeby uznania społecznego wywołanej złośliwymi przezwiskami kolegów, trzeba oddziaływać na kolektyw dziecięcy, aby nie dochodziło w grupie do podobnych sytuacji. Jeżeli dziecko zachowuje się agresywnie wskutek stosowania przez rodziców zbyt surowych kar fizycznych lub niechętnego odnoszenia się do powodującego blokadę potrzeby afiliacji, musimy próbować zmienić metody wychowawcze oraz postawy emocjonalne przejawiane przez rodziców. W postępowaniu profilaktycznym ważną rolę odgrywa kształtowanie umiejętności poprawnego reagowania na frustracje. Wymaga to wytworzenia postaw sprzyjających wystąpieniu pozytywnych reakcji frustracyjnych przejawiających się w umiejętności zastępczego zaspokajania zablokowanej potrzeby. Zarazem należy przeciwdziałać powstawaniu nawyków sprawiających, że pod wpływem doznanych frustracji dana jednostka zaczyna zachowywać się agresywnie.

W zapobieganiu agresji naśladowczej istotne znaczenie ma zabezpieczenie dzieci przed szkodliwym wpływem modeli agresywnego zachowania się. W tym celu należy dziecku ograniczyć liczbę oglądanych filmów, gier komputerowych ukazujących obrazy agresji. Sceny agresji powinny być odpowiednio komentowane przez dorosłych w celu wytworzenia postaw i ocen moralnych przeciwdziałających wystąpieniu agresji. Jeżeli modele agresji występują w otoczeniu społecznym dziecka, należy izolować je od zachowujących się agresywnie osób. W przypadku szczególnie niekorzystnego wpływu rodziny, gdy jej członkowie prezentują wrogie postawy zarówno wobec siebie, jak też otoczenia społecznego należy podjąć intensywną pracę z rodziną opartą na pomocy pedagogicznej i psychologicznej. W ostateczności podejmowane są decyzje odizolowania dziecka od „toksycznych” rodziców. Agresja naśladowcza to swoista forma nawyku. Silnie utrwalane nawyki stają się „drugą naturą”, dlatego też niełatwo je zmienić.

Środkiem zapobiegającym agresji instrumentalnej może być wykazanie jej nieskuteczności. Ukazuje się to uniemożliwiając osiąganie różnych celów za pośrednictwem agresywnego zachowania. Dziecko, próbując wymusić na rodzicach, wychowawcach spełnienie swych żądań za pomocą różnych pogróżek, powinno przekonać sie o bezskuteczności takiego sposobu zachowania, a przy tym zrozumieć, że cel swój może osiągnąć, gdy poprosi lub zasłuży na nagrodę. Zapobieganiu agresji instrumentalnej sprzyja też wytwarzanie właściwych postaw społecznych oraz związanej z nimi hierarchii wartości.

W przypadku agresji patologicznej powinno zapewnić się jednostce właściwą opiekę lekarską, gdyż samo oddziaływanie wychowawcze nie przynosi wtedy pożądanych rezultatów.

W dalszej części tego rozdziału chciałabym omówić kilka metod, którymi może pracować nauczyciel przedszkola aby zapobiegać i niwelować zachowania agresywne u dzieci. Pierwszą z nich jest trening głośnego myślenia. „Terapia ta opiera się na wynikach badań, zgodnie z którymi dzieci agresywne, napotykając sytuację problemową, zwykle najpierw działają, a potem myślą. Jest to cecha osobowości określana jako impulsywny styl reagowania. Ponadto kiedy dzieci agresywne są zmuszane do rozważania możliwych rozwiązań problemu, to nie potrafią podać dużej ilości pomysłów. Dzieci te mają także trudności z wykorzystaniem własnych wypowiedzi słownych do kierowania swoim zachowaniem. Sesje treningowe „głośnego myślenia” są nastawione na eliminowanie tych braków.” W czasie gry dzieci pracują nad problemem, zadają sobie cztery pytania:
1) Na czym polega mój problem?
2) Jak mogę go rozwiązać?
3) Czy stosuję najlepszy plan?
4) Jak mi się udało?
„Metoda ta jest skuteczna przy rozwijaniu umiejętności poznawczych u dzieci. Co jeszcze ważniejsze- dzieci u których wystąpił większy postęp w umiejętnościach poznawczych, były później ocenione przez swoich szkolnych nauczycieli jako znacząco mniej agresywne.”
Inną metodą zapobiegania agresji jest Katharsis. „Metoda ta polega na przeniesieniu energii agresywnego dziecka na inne zachowania lub umożliwienie mu zastępczego przeżywania agresji. Uderzanie w worek treningowy lub oglądanie sztuk walki miałoby wiec zastąpić podejmowanie agresywnych zachowań. Podkreślić tutaj należy, że jest to metoda mało efektywna i w praktyce pedagogicznej, szczególnie z najmłodszymi dziećmi rzadko wykorzystywana.

Ważne znaczenie terapeutyczne posiadają takie metody pracy z dziećmi jak:
• rysunek w terapii,
• bajkoterapia,
• niedyrektywna terapia zabawowa,
• ćwiczenia ruchowe,
• pantomima.

Rysunek w terapii
Na podstawie rysunku dziecka można wnioskować o osobliwości dziecka, procesach emocjonalnych, stosunku do otoczenia. W rysunku dziecko odzwierciedla otaczającą go rzeczywistość, przekazuje nam swoją wiedzę o tym, co się dzieje dookoła niego. A. Kozłowska stwierdza, iż analizując rysunki dziecka można zrozumieć, w jaki sposób odbiera ono i przeżywa sytuację rodzinną i swoją rolę w domu, poznać jego myśli i pragnienia, marzenia trudne do zrealizowania w rzeczywistości, rozczarowanie lub radość i nadzieję. Nauczyciel w przedszkolu wykorzystuje diagnostyczną i terapeutyczną wartość rysunków dziecięcych. Warunkiem szczerego wypowiedzenia się dziecka w rysunku jest poczucie bezpieczeństwa w kontakcie z osobą proponującą mu taką formę zabawy. Nauczyciel powinien umieć obserwować i słuchać, starać się zrozumieć, co dziecko chciałoby wyrazić.

Terapia przez muzykę
Znaczenie muzykoterapii polega na ułatwianiu ekspresji w wyrażaniu uczuć oraz na umożliwieniu odreagowania przeżyć dziecka. Muzyka obniża samokontrolę, sprzyja więc w otworzeniu się przed innymi, może wpłynąć na zmniejszenie nasilenia mechanizmów obronnych, co zapewnia swobodniejsze komunikowanie się dzieci w grupie.

Niedyrekdywna terapia zabawowa
W tej metodzie zadaniem terapeuty jest stworzenie takiej sytuacji, w której dziecko czuje się bezpiecznie, wyraża bez obawy swoje uczucia i pragnienia. Terapeuta dostarcza dziecku duży wybór zabawek, lecz jemu pozostawia decyzję w co się chce bawić. Zabawie dziecka powinno towarzyszyć poczucie wolności i swobodny wybór drogi, na której chce realizować samego siebie. Wartość niekierowanej terapii zabawowej polega przede wszystkim na umożliwieniu dziecku, wyrażania swoich uczuć, rozładowania napięć emocjonalnych, stopniowym wglądzie w samego siebie. Przede wszystkim dziecko powinno mieć poczucie, że jest akceptowane przez nauczycielkę i to niezależnie od formy swojego zachowania.

Ćwiczenia ruchowe, pantomima
Poprzez ruch, gesty, mimikę twarzy dziecko uzewnętrznia swoje uczucia. Ruch pozwala w większym stopniu niż słowa odreagować napięcie. Ćwiczenia ruchowe stosuje się wówczas, gdy przypuszcza się, że jakaś określona sytuacja jest ważna dla dziecka i gdy chcemy poznać na ile jest ona obciążona negatywnym doświadczeniem.

Bajkoterapia
Bajka terapeutyczna ma następujące cele:
• zastępczo zaspokaja potrzeby, dowartościowuje dziecko, które jest w trudnej sytuacji;
• daje wsparcie poprzez zrozumienie, akceptację, budowanie pozytywnych emocji, nadziei, przyjaźni, jaką zapewniają bajkowe postacie;
• przekazuje odpowiednią wiedzę o sytuacji lękowej i wskazuje sposoby radzenia sobie z nimi.
Bajki terapeutyczne pokazują inny sposób myślenia i co się z tym wiąże inny sposób odczuwania i reagowania. Nie narzucają sposobów działania. Bohater nie jest podobny do dziecka. Podobieństwo dotyczy sytuacji i doświadczenia podobnych emocji. Dziecko słuchając tych bajek nie czuje się zagrożone ani ośmieszone. Opisywanie stanów emocjonalnych w bajkach sprzyja kształtowaniu empatii, rozumieniu siebie i innych, ułatwianiu komunikacji, a tym samym skłanianiu do niesienia pomocy. Bajki wskazują na sposoby radzenia sobie w trudnych okolicznościach, takich jak: rozwód rodziców, alkoholizm w rodzinie, pobyt w przedszkolu, nowe dziecko w rodzinie, kompromitacja. W tym miejscu pragnę podkreślić, że tak naprawdę wszelkie zachowania agresywne są brakiem sztuki komunikowania się między ludźmi. Problem komunikacji dotyczy również relacji dziecko-rodzic, dziecko-nauczyciel. Mówi się często „Ty jesteś niegrzeczny.” zamiast „Twoje zachowanie jest niegrzeczne.” lub „Ja ciebie nie lubię.” zamiast „Ja nie lubię takiego zachowania”. Istotne w terapii dziecka agresywnego jest stałe współdziałanie rodziców z wychowawcą w przedszkolu. Polega ono na wzajemnym przekazywaniu informacji o dziecku, jego zachowaniu w domu i w przedszkolu, wspólna analiza sytuacji, w których występują niepożądane formy zachowań, jak i wspólne ustalenie celów i sposobów oddziaływań na nie. Jak wspomniano w poprzednim rozdziale niewłaściwe metody wychowawcze rodziców wpływają na poziom agresji u dzieci. „Jednym z najprostszych i uwieńczonych powodzeniem sposobów uporania się z tym źródłem agresji było zastosowanie technik treningowych w stosunku do rodziców. Wykorzystując zasady modyfikacji zachowań, psychologowie trenują rodziców w stosowaniu bardziej skutecznych sposobów kontaktowania się z dzieckiem” Aby uniknąć zachowań agresywnych rodzice powinni nauczyć dziecko zgłaszania swoich potrzeb w sposób nie mający nic wspólnego z wywieraniem na nich presji. Rodzice muszą pamiętać, aby nie zwracać uwagi na potrzeby i pragnienia wyrażane złością, zbytnią niecierpliwością, a nawet wrogością. W takich przypadkach wskazane jest, aby rodzice ignorowali agresywną formę kontaktów, a dziecku wyjaśnili, że nie akceptują tej formy, ale nie lekceważą potrzeby dziecka. Postawa rodziców powinna być konsekwentna. Taka konsekwencja jest techniką wygaszającą reakcje agresywne.

Przy zapobieganiu powstawania zjawiska agresji dużą rolę odgrywa sam nauczyciel. To nauczyciel powinien zrezygnować z dyscypliny opartej na strachu i karze. To nauczyciel powinien zmienić swój stosunek do dziecka na zachęcający, wspomagający, oparty na poszanowaniu praw dziecka. Zadaniem wychowania nie jest hamowanie wszelkich przejawów agresji dziecka lecz skierowanie ich z drogi aspołecznej na drogę prospołeczną, a w miejsce form prymitywnych wytworzenie takich form agresji, które są akceptowane przez społeczeństwo. Taka postawa rodzi się w kontakcie nauczyciela -wychowawcy i dziecka. Dążenie dziecka do uzyskania znaczenia, dobrej opinii, cenionych i uznawanych efektów swojej pracy, wymaga od niego wysiłku i wyrzeczeń. Musi tez przyzwyczaić się, że nie każde jego żądanie jest zaspokajane, że istnieją ograniczenia. Bardzo ważne w związku z tym jest to, aby dziecko już wcześniej odczuwało, że jest przez nauczyciela traktowane na równi z innymi. Wyrobienie w dziecku poszanowania dla innych jest istotnym elementem w osłabieniu i hamowaniu reakcji agresywnych. Dziecko z pewnością łatwiej wyzbędzie się tendencji agresywnych, jeśli ma poczucie bezpieczeństwa i przekonanie, że jest lubiane i cenione w swoim środowisku. Im bardziej dziecko poczuje się pełnowartościowe, im lepiej rozwinie się jego uspołecznienie, tym łatwiej zatraci się jego agresywność.

Celem działań nauczyciela powinno być:
- uświadomienie dzieciom wartości koleżeństwa, dobroci, uczciwości;
- wyrabianie umiejętności panowania nad sobą;
- stworzenie zintegrowanej grupy rówieśniczej;
- przestrzeganie przez dzieci zwyczajów zgodnego współżycia;
- wdrażanie do współdziałania i do przestrzegania norm społecznych;
- rozwijanie wrażliwości, empatii;
- nauczenie dzieci umiejętności porozumiewania się.

Wzrost zachowań agresywnych dzieci i młodzieży stanowi poważny problem społeczny właściwego przygotowania kadry, w myśl refleksji T. Pilcha: „Istnieje zatem pilna potrzeba przeorientowania pracy szkoły z praktyki rywalizacji i walki, które z natury swej budzą wrogość, na praktykę współdziałania i pomocy. W filozofię współczesnego wychowania musi zatem zostać włączona, w większym niż dotychczas stopniu, idea spolegliwego opiekuństwa, służby i wartości duchowych a eliminowanie metodyki kreującej rywalizację, bezwzględne dążenie do zwycięstwa, sukcesu i organizacyjnego perfekcjonizmu.”

2.2. Zestaw zabaw przeciwdziałających agresji do wykorzystania z dzieckiem przedszkolnym.

Ważną rolę w przezwyciężaniu agresji odgrywają zabawy i ćwiczenia interakcyjne jako pedagogiczny środek pomocniczy. Oferują one dzieciom otwarte systemy interakcji, które ułatwiają im zdobywanie różnorodnych doświadczeń ze sobą samym, a także z innymi ludżmi. Dotyczy to w szczególności zabaw społecznych, w których nie ma zwycięstwa i przegranej.
Zabawy, które pragnę zaprezentować pomogą nauczycielkom w sposób atrakcyjny, przyjazny i zrozumiały dla dziecka osiągnąć zamierzony cel wychowawczy. Pomysły na gry i zabawy zapobiegające agresji czerpałam z doświadczeń podczas wieloletniej pracy z dziećmi, z literatury psychologiczno-pedagogicznej oraz wzbogacając swój warsztat pracy poprzez uczestnictwo w różnorodnych kursach doskonalących. Zaproponowane zabawy zmodyfikowałam tak, aby odpowiadały możliwościom dzieci ,oczekiwaniom nauczycielki i rodziców. Dostosowałam je do wieku wychowanków oraz potrzeb grupy. Można je realizować podczas zajęć grupowych lub w sytuacjach okazjonalnych, gdy pojawi się problem.

Zabawy, które proponuję podzieliłam na pięć grup:
- zabawy sprzyjające integracji-poznawaniu siebie w grupie;
- zabawy wprowadzające dzieci w zgodne współżycie w grupie;
- zabawy uczące współpracy i sprzyjające budowaniu zaufania;
- zabawy służące wdrażaniu poznanych zachowań i postaw prawidłowego funkcjonowania w grupie i poza nią;
- zabawy uczące opanowania i przezwyciężania zachowań agresywnych.