Kształtowanie świadomości ekologicznej u dzieci w wieku przedszkolnym

KSZTAŁTOWANIE ŚWIADOMOŚCI EKOLOGICZNEJ U DZIECI W WIEKU PRZEDSZKOLNYM

opracowała: Agata Gnap

Człowiek jest cząstką świata. Ściśle powiązany z przyrodą nie może żyć bez niej ani poza nią. Z sił przyrody czerpiemy wrażenia, różnego rodzaju doznania, a niekiedy natchnienie do określonego działania. Niestety, zamiast cieszyć się jej pięknem i w mądry sposób korzystać z jej dóbr, poprzez lekkomyślne postępowanie doprowadziliśmy do wielkiego zagrożenia środowiska przyrodniczego. Chcąc żyć w zgodzie z naturą, człowiek nie może traktować jej instrumentalnie, ujarzmiać, niszczyć, brutalnie ingerować w jej prawa. Ostatnio coraz częściej mówi się o ekologii. Termin „ekologia” pochodzi od greckich słów: oikos (miejsce życia, dom) i logos (nauka, słowa). Pojęciem „ekologia” określa się dziedzinę nauk przyrodniczych, która bada stosunki, zależności oraz związki zachodzące w przyrodzie pomiędzy czynnikami abiotycznymi i biotycznymi występującymi w środowisku . Ze względu na coraz większą degradację środowiska, znaczenie terminu „ekologia” uległo rozszerzeniu o działania podejmowane w celu ochrony środowiska oraz kwestie związane z relacją człowiek – przyroda .Ważne jest zatem kształtowanie postaw proekologicznych już od najmłodszych lat. Na typowe działanie proekologiczne składają się trzy zasadnicze elementy: wiedza ekologiczna, myślenie ekologiczne i świadomość ekologiczna. Dopiero wzajemne uzupełnianie się tych trzech elementów decyduje o właściwie ukształtowanej postawie proekologicznej .
Przedszkole w ogromnym stopniu wzmacnia i wzbogaca przeżycia, wiedzę i doświadczenia dziecka związane z otaczającą je przyrodą. Wiek przedszkolny związany jest z okresem wzmożonej aktywności poznawczej. Edukacja przyrodniczo- ekologiczna powinna pomagać dziecku w ukształtowaniu świadomego, odpowiedzialnego i przyjaznego odnoszenia się do środowiska naturalnego wszystkich możliwych form życia, także do własnego zdrowia, ciała i umysłu . W procesie nauczania i wychowania w przedszkolu powinno kształtować się również postawy proekologiczne dzieci, wyrabiając w nich wrażliwość i poczucie obowiązku, uzmysławia się im znaczenie przyrody nie tylko dla nich samych, ale i dla całego społeczeństwa. Celem edukacji przyrodniczej w przedszkolu jest zatem:
• uświadomienie dzieciom, że życie bez kontaktu z przyrodą jest niemożliwe, gdyż wszystko, co ludzie potrzebują do życia, czerpią ze środowiska;
• wyposażenie dzieci w podstawową wiedzę dotyczącą roślin i zwierząt;
• uświadomienie dzieciom, że każda istota żywa ma prawo do godnego życia;
• kształtowanie podstawowych zasad ochrony środowiska naturalnego;
• kształtowanie umiejętności racjonalnego korzystania z odnawialnych i nieodnawialnych zasobów środowiska przyrodniczego;
• uświadamianie dzieciom znaczenia utylizacji odpadów;
• kształtowanie własnego ja w harmonii ze środowiskiem;
• kształtowanie u dzieci różnych form aktywności na łonie natury;
• kształtowanie poczucia odpowiedzialności za stan środowiska przyrodniczego .
Zrozumiałe staje się to, że dzieci nie mogą podejmować działań takich jak osoby dorosłe i dlatego zasady, którymi powinny się kierować muszą być ustalone na miarę ich możliwości. Czego zatem powinniśmy spodziewać się od dziecka w wieku przedszkolnym? Chodzi o to, aby dzieci:
• bezmyślnie nie zrywały kwiatów, liści, nie łamały gałęzi i młodych drzewek, rozumiejąc, że każda roślina w przyrodzie jest pożyteczna;
• nie deptały bezmyślnie trawników w mieście;
• nie niszczyły grzybni podczas grzybobrania;
• nie hałasowały w lesie, nie płoszyły zwierząt, nie niszczyły gniazd ptasich, mrowisk i innych siedzib zwierzęcych;
• nie zaśmiecały świata, nie pozostawiały papierków, puszek, opakowań plastikowych i innych przedmiotów;
• nie zrywały roślin chronionych i nie naruszały ich stanowisk;
• nie łapały rzadkich motyli i innych zwierząt;
• nie zużywały niepotrzebnie wody i światła.
Dążymy ponadto do tego, by małe dzieci:
• w przypadku zauważonego szkodnictwa umiały przeciwdziałać lub poinformować nauczyciela, rodziców lub innych dorosłych;
• niosły pomoc słabszym kolegom i starszym ludziom;
• chroniły życie i zdrowie swoje oraz kolegów;
• umiały segregować śmieci, miały świadomość potrzeby takiego działania;
• dbały o powierzone ich ,,pieczy” zwierzęta.
W kształtowaniu wymienionych cech ważny jest emocjonalny związek dziecka z przyrodą, inspirowany prowadzeniem kącików żywej przyrody, hodowli w przedszkolu (np. rybek, roślin), przez wycieczki, lekcje w terenie, prace w ogródku, gazetki przyrodnicze, tworzenie albumów, organizowanie wystaw. Przez codzienny, bezpośredni kontakt z naturą, ukształtujemy wrażliwość i wyobraźnię dzieci, czujność wobec zniszczeń. Małe dzieci będą wtedy z dumą mówiły, że są ,,przyjaciółmi Ziemi”. Będą przekonane o potrzebie szacunku dla niej i wszystkich istot żywych. Będą świadome swej roli i zadań. Będą mogły z dumą nazwać siebie w dorosłym życiu ,,człowiekiem ekologicznym” .
Rola nauczyciela w realizacji treści z zakresu edukacji ekologicznej jest bardzo szczególna i odpowiedzialna, ponieważ poprzez kształtowanie odpowiedzialnych postaw uczy on dzieci jak chronić przyrodę i ludzkie życie. Jednak zanim zacznie on wychowywać i uczyć dzieci życia zgodnie z prawami natury, zgodnie z wymaganiami właściwie pojętej ekologii, sam musi zgłębić sens i znaczenie głównych pojęć ekologii. Teoretyczną wiedzę dotyczącą świata przyrody nauczyciel powinien wykorzystać i postępować zgodnie z jej prawami w życiu codziennym. Dzieci są bardzo dobrymi obserwatorami i bardzo często powielają zachowanie dorosłych. Dlatego tak ważny jest osobisty przykład nauczyciela, jego zaangażowanie, pomysłowość w kształtowaniu postaw i pojęć z zakresu poznawania przyrody. Jeśli dzieci zauważą z jakim oddaniem nauczycielka dba o rośliny, zwierzęta, wygląd i wyposażenie kącika przyrody, ogrodu przedszkolnego, to po pewnym czasie stosunek dzieci do przyrody będzie taki sam jak ich „pani” . Do zadań nauczyciela w edukacji ekologicznej powinno należeć:
• projektowanie sytuacji edukacyjnych rozbudzających wewnętrzną motywację dziecka do twórczej aktywności, zaspokajających jego potrzeby, uczących odpowiedzialności za podjęte decyzje,
• włączanie rodziców w rytm życia klasy, przez zaproszenie ich do wspólnych zajęć, zabaw z dziećmi,
• doskonalenie warsztatu pracy przez uczestniczenie w kursach nowości pedagogicznych,
• włączenie pracowników technicznych przedszkola do realizacji programu ekologicznego przez zainteresowanie ich tym zagadnieniem,
• kształtowanie współodpowiedzialności dzieci za stan „kącika przyrody”, ogrodu,
• angażowanie dzieci do prac na rzecz ochrony środowiska, w najbliższej okolicy lub choćby w ogrodzie przedszkolnym .
W ekologicznej edukacji przedszkolnej należy uwzględnić różne formy organizacyjne pracy z dziećmi oraz dostosować je do możliwości dzieci, podjętej problematyki, warunków, środków dydaktycznych jakimi nauczyciel dysponuje. W edukacji przyrodniczo-ekologicznej nauczyciel może wykorzystać następujące formy organizacyjne:
• spacery, wycieczki krótkotrwałe i dłuższe, gdzie prowadzi zajęcia terenowe,
• prace w ogrodzie przedszkolnym i wokół przedszkola,
• prace hodowlane prowadzone w przedszkolu i w domu (hodowla, uprawa),
• prowadzenie kącika przyrody i ochrony środowiska,
• zajęcia edukacji przyrodniczo-ekologicznej,
• prace społeczno-użyteczne na rzecz przedszkola,
• uczestnictwo dzieci w akcjach charytatywnych, ekologicznych, konkursach organizowanych przez Ligę Ochrony Przyrody .
Do najpopularniejszych form w przedszkolnej edukacji ekologicznej należą wycieczki, pobyt w ogrodzie przedszkolnym i tworzenie kącików przyrodniczych. Udając się z dziećmi na spacer nauczyciel może zawsze ciekawe z punktu przyrodniczego miejsce, którym może być chociażby osiedlowy czy przedszkolny plac zabaw z piaskownicą, huśtawkami, wokół których rosną różne gatunki drzew i krzewów. Dzieci podczas spontanicznych zabaw nie zawsze zwracają uwagę na to, co je otacza, niszcząc rośliny, gdyż one czują się najważniejsze. Dopiero celowe działanie wychowawcze sprzyja refleksji. Spacery oprócz walorów poznawczych pomagają uświadamiać dzieciom konieczność ochrony przyrody. Dzieci nie tylko poznają różne gatunki roślin, ale również uczą się, że trzeba zadbać o to miejsce . Nauczyciel powinien organizować wycieczki w różnych porach roku, aby dzieci mogły samodzielnie dostrzegać zmiany jakie zachodzą w przyrodzie. Wycieczki mogą być bliższe (np. wokół osiedla, do parku) lub dalsze (np. do ogrodów dendrologicznych, rezerwatów przyrody). Odgrywają one bardzo ważną rolę w procesie nauczania, gdyż każda wycieczka czy spacer są żywą lekcją, której nie można zastąpić żadną inną formą.
Ogród przedszkolny jest dla dzieci najbliższym środowiskiem przyrodniczym. Spełnia on funkcję poznawczą, estetyczną i rekreacyjną. W nim również dzieci wykonywać mogą różne drobne prace np. hodować rośliny, podlewać je, jesienią mogą grabić liście. Podczas zimy mogą dokarmiać ptaki, należy jednak pamiętać, aby robiły to systematycznie . W ten sposób dzieci uwrażliwiają się na potrzeby środowiska, uczą się o nie dbać.
Popularną formą w edukacji przyrodniczo –ekologicznej są też kąciki przyrody. Kącik przyrodniczy pełni w przedszkolu funkcję zarazem dekoracyjną i dydaktyczną. Kącik przyrodniczy jest ,,przeniesieniem części przyrody z bliższego i dalszego otoczenia dziecka do sali przedszkolnej”. W kąciku przyrody można prowadzić stałe i okresowe hodowle roślin i drobnych zwierząt. Kryterium doboru stanowi wiek dzieci. Należy dobierać takie rośliny i zwierzęta, które nie będą sprawiały kłopotów dzieciom w pielęgnacji. Na stałe można hodować rośliny doniczkowe i zwierzęta wodne np. rybki . Kącik przyrody ma na celu pobudzenie ciekawości i zainteresowań dzieci, kształtowanie cierpliwości, aktywizowanie do myślenia i wyciągania wniosków . Tutaj dzieci pod kontrolą nauczyciela mogą prowadzić obserwacje i eksperymenty przyrodnicze.
Podsumowując, różnorodny i aktywny kontakt z przyrodą pozwala wykształcić u dziecka właściwy stosunek do wszystkiego co żywe, stopniowo doprowadzając do zrozumienia przez nie stanowiska i roli człowieka w przyrodzie. Dziecko musi zrozumieć, iż stosunek do przyrody jest miarą kultury człowieka a zdolność do odczuwania piękna natury, odpowiedzialności za postępowanie człowieka w świecie przyrody świadczy o jego bogactwie duchowym.

BIBLIOGRAFIA

1. Dymara B., Michałowski S.Cz., Wolmann-Mazurkiewicz L., Dziecko w świecie przyrody. Książka do wychowania proekologicznego, Impuls, Kraków 2010.
2. Dziekoński S., Znaczenie katechezy w edukacji ekologicznej, „Pedagogia Christiana” 2011 , nr 2.
3. Feretycka M., Wychowanie przedszkolne, w: Naturalne środki dydaktyczne, red. B. Poskrobko, Dział Wydawnictw i Poligrafii Politechniki Białostockiej, Białystok 1998.
4. Frątczakowie E. J., Kącik przyrody w wychowaniu przedszkolnym, WSiP, Warszawa 1991.
5. Gwiazdowicz D., J., Rola edukacji przyrodniczo-leśnej w kształtowaniu postaw proekologicznych, w: edukacja przyrodniczo-leśna, red. Gwiazdowicz D, J., Oficyna Wydawnicza G&P, Ośrodek Kultury Leśnej w Gołuchowie, Gołuchów-Poznań 2009.
6. Jaszczyszyn E., Ekologiczna edukacja przedszkolna, Agro-Group, Białystok 2003.
7. Kutyłowska G., Program edukacji ekologicznej w przedszkolu z propozycjami zajęć, DIDASKO, Warszwa 1996.
8. Olszewska- Torbe M., O Naturze 2000 nie tylko dla najmłodszych, Szczecin 2006.
9. Stawiński W., Podstawy nauczania środowiska przyrodniczego, WSiP, Kraków 1994.
10. Studzińska M., Dzieci przedszkolne poznają przyrodę ożywioną, WSiP, Warszawa 1989.
11. Tuszyńska L., Edukacja Ekologiczna dla nauczycieli i studentów, Wyższa Szkoła Pedagogiczna Towarzystwa Wiedzy Powszechnej, Warszawa 2006.