Poza zasadą przyjemności - refleksje z galerii sztuki

Poza zasadą przyjemności - recenzja wystawy

Poza zasadą przyjemności to tytuł wystawy, którą można było zobaczyć w Warszawskiej Zachęcie eksponującej prace polskich i zagranicznych artystów. Prace wśród których znajdują się fotografie, obrazy, instalacje audiowizualne i rzeźby. Tytuł wystawy nawiązuje do znanego dzieła Zygmunta Freuda o tym samym tytule. Idea wystawy jest ściśle związana z klasycznymi freudowskimi pojęciami takimi jak : afekt, sublimacji , eros , thanatos, id, ego i super ego i ma za ich pomocą w określony sposób oddziaływać na odbiorcę :
1) Nawiązanie do koncepcji Freudowskiej jest zgodne z pryncypalnym założeniem autorów , że sztuka może pełnić funkcję „ mediatora i arbitra „ jednostki zanurzonej w świecie popędów i świecie wartości moralnych. Dzięki „ mediacji i arbitrażowi” jednostka poprzez proces sublimacji dąży do rozwiązania konflikt pomiędzy id a pozostałymi strukturami osobowości. Zastosowanie sublimacyjnego mechanizmu obronnego w ściślejszym ujęciu przekłada się na urzeczywistnienie aktywności erosa i thanatosa poprzez dzieła sztuki a nie działania w świecie realnym mogące przynieść niepożądane konsekwencje dla jednostki i jej społecznego otoczenia z fiksacją włącznie.
2) Nawiązanie do koncepcji Freudowskich i ich wizualizacja w formie obiektów sztuki ma pełnić funkcję akceleratora poszczególnych struktur osobowości odbiorców i aktywować strukturę libidalną z Erosem i Thanatosem jako , integralnymi elementami składowymi id. Powyższy zabieg może prowadzić odbiorcę do uzmysłowienia sobie złożoności ludzkiej psychiki i wpływ determinantów i motywatorów na określone zachowania jednostki w złożonej strukturze indywidualnej i zbiorowej egzystencji człowieka. Człowieka którego popędy prowadzą do dehumanizacji zbieżnym w pewnym stopniu np. ujęciem problematyki dehumanizacji w koncepcji Emanuela Levinas’a a także pokazują jak istotną funkcję odgrywa Eros w kulturze i indywidualnym funkcjonowaniu jednostki.
3) Dzieła sztuki zaprezentowane na wystawie można interpretować nie tylko z wykorzystaniem freudowskiej koncepcji przewodniej . W zależności od konstruktów poznawczych jakimi dysponuje odbiorca w szeroko pojętej płaszczyźnie interdyscyplinarnej w interpretacji można wykorzystać humanistyczne teorie osobowości : Maslowa, Rogersa, Kelly’ego a także teorie osobowości koncentrujące się na poszczególnych cechach jakimi dysponuje jednostka w połączeniu z teorią społeczno – poznawczą.. Teorie osobowości jako narzędzia interpretacji dzieł sztuki zaprezentowanych na wystawie mogą współwystępować Kolejnymi narzędziami interpretacyjnymi służącymi do wewnętrznej analizy zaprezentowanych dzieł sztuki jest wiedza : historyczna, socjologiczna, politologiczna a domknięciem heurystyka w ujęciu Diltheya i jej koncepcja przebudowy systemu poznawczego i interpretacyjnego odbiorcy w kontakcie z obiektem powodującym, scementowanie, wzruszenie lub drżenie w posadach poszczególnych konstruktów poznawczych odpowiadających za wizję świata i zjawisk w nim funkcjonujących którymi posługuje się odbiorca tworząc narrację samego siebie i otaczającej go rzeczywistości co w rezultacie prowadzi do wykreowania określonej wizji rzeczywistości i stworzenia jej nowych struktur w umyśle odbiorcy.
Wystawę otwiera obraz pt: Zawrót głowy od wolności autorstwa Mircea Suciu przedstawiający mężczyznę chowającego głowę pod krzesłem. Praca rumuńskiego artysty w ujęciu humanistycznym ukazuje lęk, strach jednostki przed otaczającą ją rzeczywistością i wielorakością wyzwań i oczekiwań w stosunku do niej ze strony świata i ludzi i nie możliwością osiągnięcia samorealizacji i samoaktualizacji. Schowany i skulony człowiek to również symboliczne przedstawienie nie akceptacji ja powinnościowego uwikłanego w relacje międzyludzkie-zawodowe mogące stać w sprzeczności z uniwersalnymi wartościami i generujące poczucie winy i wstydu w momencie uaktywnienia się ja idealnego. W koncepcji freudowskiej symboliczne schowanie się pod krzesłem, można interpretować w kontekście konfliktu id i ego w korzystaniu z zbyt dużej ilości możliwości dokonywania wyborów determinowanych popędami. Powyższa sytuacja może , być również konsekwencją konfliktu na id i super ego związany z dostosowaniem się jednostki do świata i jego wymogów, które bardzo często stoją w konflikcie ze światem wartości moralnych i etycznych. Zachowanie bohatera pracy Suciu , można powiązać również z cierpieniem jednostki w ponowoczesnym świecie najbardziej widoczną w pracy Zygmunta Baumana pt: Ponowoczesność jako źródło cierpień , która jako źródło cierpienia i frustracji jednostek doszukuje się właśnie w zbyt rozbudowanej wolności i zbyt małym zakresie bezpieczeństwa indywidualnego. Kolejna praca tego samego artysty składająca się z dwóch obrazów pt: Polemizując na przykładzie przedstawia mężczyznę bez twarzy wykonujące w kierunku odbiorcy. Zgodnie z koncepcją autora postać bez twarzy wykonując gesty dłońmi pokazuje swoją dominację i agresję w stosunku do innych. Bezimienny mężczyzna pozbawiony twarzy może być powiązany z freudowskim tanatosem utożsamiającym m.in. jednostki o tendencjach autorytarnych i totalitarnych dla których realizacja id bez względu na konsekwencje zajmuje nadrzędne miejsce . W koncepcji humanistycznej jednostkę bez twarzy można interpretować jako osobę nie znającej swojego ja realnego , ja idealnego lub je ukrywające w celu biologicznego przetrwania lub uzyskiwania określonych korzyści indywidualnych spełniającą oczekiwania innych , nawet tych podążającym za Thanatosem na drodze destrukcji jednostkowej lub zbiorowej, jednostkę pozbawionej autentyczności i ja idealnego zanurzonego w świecie wartości etycznych. Z braku zanurzenia w wartościach etycznych z obrazu wyłania się jednostkę posługującą się zdehumanizowanym zbiorem konstruktów i charakteryzującą się wysokim poziomem poczucia własnej skuteczności ukierunkowanej na działania destrukcyjne i niehumanitarne. Kolejna praca o Parawan Mony Hatum w nazwie oryginalnej Grater Divide, parawan specyficzny nawiązujący do tatarki na warzywa i owoce. Parawan przedstawiony w Zachęcie na innych wystawach autorki współwystępuje z walizkami i stalowym łóżkiem. Instalacja Grater Divide jest ściśle powiązana z popędem śmierci i zniszczenia nawiązując do konfliktu wojennego na terenie Bliskiego wschodu pomiędzy Izraelem i Libanem. Instalacja symbolizuje traumę i cierpienie wojenne oraz rozdzielenie rodzin czy opuszczenie kraju przez osoby zmuszonego ucieczki z kraju ogarniętego wojną .Druga interpretacja jest związana z erosem i homoseksualną orientacją artystki , orientacją która nie jest akceptowana w tradycyjnym Libańskim społeczeństwie, orientacją która prowadzi do zaburzeń i ukrywania ja realnego na rzecz ja powinnościowego uwarunkowanego przez wielowiekową tradycję i religię. Pracę można jeszcze interpretować w kontekście samorealizacji, potrzeby bezpieczeństwa, związku czy szacunku kobiet w świecie arabskim w konfrontacji z prawami mężczyzn. Kolejna praca to video instalacja Douglasa Gordona nawiązuje do Shell shock zaburzenia dotykającego żołnierzy. w czasie I wojny światowej powodującej zaburzenie funkcjonowania z bezruchem i niemożliwością wstania włącznie. Shell shock jest konsekwencją wyhamowania popędu Thanatosa , którego skutkiem była I wojna świtowa powodująca powyższe zaburzenia , które można zaliczyć do fiksacji. W ujęciu humanistycznym Shell shock jest odpowiedzią na niezaspokojenie szeroko pojętej potrzeby bezpieczeństwa i zaburzeniem rdzennych konstruktów do którego doszło w sytuacji zetknięcia się jednostki z rzeczywistym obrazem wojny i z pełnym spektrum zniszczeń jakie ona niesie dla jednostek i zbiorowości. Z ideą Thanatosa związane są również prace Kader Attii pt: Oczy, Teresy Morgolles pt: Kąpiel, Taryna Simon’a pt: Zahara. Pierwsza praca eksponuje twarze oszpeconych mężczyzn , którzy doznali urazu głowy w czasie działań wojennych i przeszli chirurgiczne zabiegi ich rekonstrukcji. Zabiegi rekonstrukcji z punktu widzenia standardów dzisiejszej medycyny estetycznej pozostawiających wiele do życzenia. Szok poznawczy jaki przeżywa odbiorca video zestawienia spotęgowany jest równoległą prezentacją afrykańskich masek, których kształty idealnie komponują się z oszpeconymi twarzami żołnierzy. Thanatos w Oczach objawia się nie tylko w niszczycielskiej sile konfliktu militarnego tworzącego z ludzi potwory w kontekście moralnym i fizycznym ale również w osobach chirurgów dysponujących dzięki swojemu wykształceniu możliwością aktywacji popędu życia i śmierci, popędu, który w przypadku tego dzieła jest również związany z poziomem wiedzy medycznej z zakresu chirurgii i konsekwencji jej stosowania w określonych przypadkach. Patrząc na twarze ludzi wyeksponowane w Oczach nie można zapominać, że oni poprzez wojenne blizny, może nie będą mogli nigdy osiągnąć w pełnym zakresie potrzeby miłości , akceptacji czy samorealizacja. A ich ja realne będzie musiało koegzystować w konflikcie z ja idealnym w grupie społecznej i społeczeństwie , które możliwe , że nigdy w pełni nie zaakceptuje ich inności stojącej w sprzeczności ze kulturowym kanonem estetyki w kontekście ludzkiego ciała. Kontekście w którym swoją siłę uaktywnia Eros , siłę której dotknięci tragedią wojny ludzie nie będą mogli okiełznać i zaspokoić , siłą, która może być dla nich drogą do fiksacji i wykluczenia społecznego. Kąpiel i Zachara to dzieła przedstawiające Thanatosa jako personifikację tortur wojennych ( Kąpiel ) i jego połączenie z Erosem ( Zachara ) nie kontrolowanym w warunkach wojennych przez Ego co kończy się gwałtem i morderstwem dokonanym przez żołnierzy na sześcioletniej dziewczynce pozbawionej przez wojnę poczucia bezpieczeństwa, akceptacji, miłości i szacunku jak i żołnierzy którzy zatracili swoje ja idealne i powinnościowe i przebudowali konstrukty rdzenne, chyba, że przed rozpoczęciem konfliktu ich społeczne funkcjonowanie nie było autentyczne a ja społeczne było modelowane w celu uniknięcia ostracyzmu społecznego. Do aspektu przemijania i potrzeby oraz akceptacji śmierci jako integralnej części życia nawiązują prace Anety Grzeszczykowskiej Skin Doll w których artystka do stworzenia rzeźb głów lalek wykorzystała używane ubrania , nadając tym samym im nowe życie. Zabieg powyższy pokazuje nierozłączną koegzystencją Erosa i Thanatosa jako dwóch witalnych sił kierujących naszym życiem. Na przeciwstawnym biegunie do prac prezentujących wszechobecny w dziejach ludzkości wpływ syna Nyks i Tartara sklasyfikować należy video klip pt Thievery . W Thievery pierwszoplanową rolę odgrywa eros i związany z nim popęd libidalny który jest przedstawiany za pomocą kobiety wykonującej pełny seksualnej ekspresji taniec przeplatany pozycjami seksualnymi. W pracy Jesse Kanda uwidacznia się również koncepcja ja , ale w formie odnoszącej się do sfery ludzkiej seksualności. Koncepcji ja realnego z pełną akceptacją seksualności człowieka i funkcji seksu w jego życiu i Ja powinnościowego i idealnego operującego konstruktami religijnymi i społecznymi mający swój udział w hamowaniu realizacji potrzeb seksualnych ze względu na uwarunkowania wynikające z zasad pożycia społecznego funkcjonujących w danych społecznościach. Oczywiście nie można pominąć zaspokajanie potrzeb fizjologicznych i potrzeby miłości w kontekście fizycznym jako ważnej sfery funkcjonowania człowieka mającej wpływ na jego całkowity dobrostan psychofizyczny. Koncepcja Ja w przesiąkniętej erosem wizualizacji ma również swoje odniesienie poprzez wykorzystanie zasłaniających twarz przez kobietę masek w kontekście ja realnego i ja wirtualnego związanego z pojęciem secend live oraz poczucia wstydu , lęku człowieka wpisanego w określone normatywy kulturowe przed swoją seksualnością. Z Erosem związana jest także video instalacja Mariny Abramović Bałkańska epopeja erotyczna w której libidalność połączona została kultem płodności a seksualność kobiety i jej płodność utożsamiona z ziemią , która tak jak kobieta otrzymując męskie nasienie podczas aktu seksualnego wydaje na świat nowe życie , tak ziemia zraszana deszczem rodzi plony. Kolejną ciekawą pracą jest kompozycja Artura Żmijewskiego pt : Oko za oko. Zdjęcia prezentują osoby niepełnosprawne pozbawione kończyn dolnych lub górnych w bliskim kontakcie fizycznym z osobami pełnosprawnymi, których kończyny stają się protezami dla osób niepełnosprawnych. Powyższa kompozycja nawiązuje do dezintegracji osobowości osób nie pełnosprawnych, które tracąc kończynę , tracą część samego siebie i są zagrożone wykluczeniem społecznym. Zagrożenie wykluczeniem społecznym i związana z nim izolacja w połączeniu z kalectwem uniemożliwia zaspokojenie podstawowych potrzeb. W perspektywie psychodynamicznej na pewno w wielu przypadkach zauważalny będzie deficyt w strukturze id związanej z Erosem. Dalsze problemy mogą być związane z niemożliwością w pełni zaspokojenia potrzeb nawet fizjologicznych czy poczucia przynależności , miłości i bezpieczeństwa w kontekście izolacjonizmu społecznego. Również samorealizacja zwłaszcza w kontekście aktywności fizycznej może okazać się nie możliwa do realizacji i prowadzić do zaburzeń psychicznych. Niepełnosprawność w znaczny sposób może naruszać strukturę Ja . Naruszenie struktury ja np. powinnościowego , przejawia się chociażby w konflikcie ról społecznych, które nie zawsze w ocenie społecznej mogą być w pełni odgrywane przez osoby niepełnosprawne co w prostej drodze prowadzi do izolacji społecznej. Największy problem jednak ma miejsce w kontekście ja powinnościowego wtedy kiedy osoba niepełnosprawna uznaje swoją nieużyteczność społeczną lub duże jej upośledzenie. Praca Żmijewskiego niesie ze sobą również bardzo ważne przesłanie, przesłanie zawarte w obrazie zastosowania „ żywej„ protezy z części ciała osoby w pełni funkcjonalnej osobie dotkniętej kalectwem. Opisany zabieg protetyczny ma uzmysłowić osobom pełnosprawnych , że ich postawa akceptacji i szacunku ukierunkowana na osoby niepełnosprawnej powinna być integralną częścią uniwersalnego systemu wartości i w praktyce stanowi bardzo skuteczny element terapii psychologicznej ze względu na podatność osób niepełnosprawnych na zaburzenia osobowości w ujęciu np. Eysnecka . Ostatnim opisanym przeze mnie cyklem zaprezentowanym na wystawie są żywe inscenizacje Piotra Pawlenskiego związane z przeprowadzoną przez autora na Moskiewskim Placu czerwonym akcją Fiksacja. Wszystkie trzy przedstawienia nawiązują do sytuacji szeroko pojętych praw człowieka i ich przestrzegania w współczesnej Putinowskiej Rosji. Sam tytuł Fiksacja w moim ujęciu należy odnosić z jednej strony do nakazu zatrzymania się twórców sztuki w Rosji na kierunku na który zezwolenie wydała władza państwowa i wpisaniu się w koncepcję podległego władzy homo sovieticusa. A drugim w kontekście funkcjonowania państwa niedemokratycznego i zatrzymaniu się jego rozwoju w kierunku pełnej demokracji z jej głównymi zasadami . Pierwsza żywa instalacja przedstawia człowieka owiniętego w drut kolczasty. Drut kolczasty jest symbolem władzy totalitarnej , symbolem zniewolenia umysłów i serc obywateli jak i również symbolem zniewolenia artysty , który jest w drut kolczasty zawinięty , artysty którego podstawowe wolności wchodzące w skład praw osobistych i praw gospodarczych , społecznych i kulturowych czyli praw człowieka I i II generacji, praw takich jak wolność słowa, wolność wyznania czy ściśle powiązana ze ekspresją artystyczną prawo do wolności twórczości artystycznej i prawo do wolności sztuki. Kolejna instalacja Pawlenskiego ukazuje autora siedzącego na Placu Czerwonym nago z przebitym gwoździem workiem mosznowym. Zabieg ten niesie za sobą wizję kastracji , ale kastracji nie fizycznej tylko intelektualnej i artystycznej. Uszkodzenie genitaliów można interpretować jako celowe uszkodzenie id , uszkodzenie , które jest wykonane ręką władzy państwowej. Uszkodzenie , które może prowadzić do zatrzymania procesu sublimacji i zniszczenia twórczego potencjału człowieka. Symboliczna samokastracja dokonana przez autora , można również kojarzyć z fiksacją w fazie genitalnej, ale nie fiksacja artysty tylko państwa , które nie przeszło określonego etapu rozwoju i zatrzymało się w niedemokratycznym niebycie. Ostatnia praca Pawlenskiego pt: Szew ukazuje artystę z zaszytymi ustami , ustami, które są symbolem nie przestrzegania wolności słowa w Rosji.
Wystawa "Poza zasadą przyjemności" pozwala odbiorcy na analizę prac twórców na niej eksponowanych zgodnie z intencjami jej twórców w ujęciu psychodynamicznych, jak i również w świetle pozostałych koncepcji osobowości.