Zaburzenia zachowań społecznych u osób z zespołem Aspergera

Zespół Aspergera to zaburzenie rozwoju ze spektrum autyzmu. Osoby z zespołem Aspergera wykazują zaburzenia w następujących obszarach funkcjonowania: zachowania społeczne, komunikacja, zainteresowania i czynności rutynowe, motoryka, funkcje poznawcze, wrażliwość sensoryczna. W niniejszym opracowaniu scharakteryzuję zaburzenia w zakresie zachowań społecznych.
Istota niepełnosprawności w zespole Aspergera polega na zaburzeniu złożonych neurobiologicznych mechanizmów, odpowiadających za rozumienie społeczne. Podobnie jak we wszystkich innych zaburzeniach ze spektrum autystycznego, poziom nieprawidłowości w funkcjonowaniu społecznym oraz problemy z praktycznym stosowaniem języka, mogą się bardzo różnić u poszczególnych osób z zespołem Aspergera. Kłopoty z przetwarzanie informacji społecznych manifestują się na ogół poprzez cechy temperamentu typowe dla danej osoby i tym samym wyglądają różnie w poszczególnych przypadkach. U jednej osoby objawią się one poprzez postawę zamkniętą i introwertywną, u innej poprzez zachowania ekstrawertywne, lecz niekonwencjonalne. W obu przypadkach kluczową cechą będzie, jak od początku zauważał Asperger, zaburzenie w zakresie społecznych interakcji i wzajemności.
U osób z zespołem Aspergera obserwuje się deficyt w zakresie niewerbalnych podstaw interakcji społecznych, takich jak naśladownictwo, motywacja społeczna oraz odczytywanie, bądź przewidywanie intencji i przyczyn zachowań innych ludzi. Wykazują także nieumiejętność nawiązywania kontaktu z rówieśnikami i brak potrzeby tych kontaktów, nieadekwatne zachowania społeczne i reakcje emocjonalne, objawiające się m.in. brakiem wzajemności w kontaktach społecznych i emocjonalnych.
Problemy z praktycznym używaniem języka można dostrzec u większości osób z zespołem Aspergera. Stosowanie języka w celu komunikacji społecznej wiąże się z używaniem i rozumieniem czynników niewerbalnych. W komunikacji niewerbalnej obserwuje się następujące deficyty: uboga gestykulacja, niezdarny język ciała, ograniczona i nieadekwatna ekspresja mimiczna, dziwaczny, sztywny sposób przyglądania się otoczeniu.
Obserwacje kliniczne wskazują, że osoby z zespołem Aspergera często nie nawiązują kontaktu wzrokowego w celu zaakcentowania kluczowych elementów rozmowy, na przykład momentu rozpoczynania wypowiedzi. Kontakt wzrokowy zaburza im koncentrację uwagi. Nie rozumieją one także, że oczy przekazują informacje na temat stanu umysłu i odczuć drugiego człowieka.
W zabawie grupowej dziecko nie podziela zainteresowań innych dzieci, nie włącza się w grupową aktywność, nie reaguje emocjonalnie i jego zachowanie nie podlega modulacji w odpowiedzi na kontekst sytuacyjny. Małe dziecko z ZA nie ma motywacji do zabawy z rówieśnikami lub brak mu wiedzy, jak to zrobić, aby z nimi ,,współgrać” w trakcie zabawy. Wydaje się zadowolone, kiedy zostanie pozostawione samemu sobie. Dzieci te nie są samolubne, ale raczej bardzo skoncentrowane na sobie. Niektóre przyjmują pozycję obserwatora lub wolą spędzać czas ze znacznie od siebie młodszymi lub starszymi dziećmi. W czasie zabawy grupowej mogą mieć tendencje do narzucania lub dyktowania sposobu zabawy. Kontakt z grupą tolerują tak długo, jak inne dzieci podporządkowują się narzuconym przez nie regułom gry. Czasem unikanie interakcji społecznych nie jest skutkiem braku umiejętności zabawy w grupie, lecz wynika z potrzeby przejmowania całkowitej kontroli nad zabawą. Włączenie innych dzieci do zabawy pociąga za sobą ryzyko alternatywnego scenariusza, interpretacji lub kontraktu, co oznacza, że trzeba się dzielić i radzić sobie z różnymi pomysłami. Dziecko nie jest zainteresowane tym, co chcą robić inne dzieci i nie ma ochoty tłumaczyć, co samo robi. Wydaje się zamknięte we własnym świecie i reaguje niechęcią na inne dzieci próbujące przyłączyć się do zabawy z nim. Kiedy dziecko woli się bawić samotnie, a inne dzieci zadają pytania, może się zachować agresywnie. Dziecko z ZA może także wyraźnie preferować kontakt z ludźmi dorosłymi, którzy mają wiedzę, są bardziej tolerancyjni i łatwiej akceptują jego brak społecznego wyrobienia. Dziecko może pozostać obojętne na naciski grupy rówieśniczej (modne ubrania czy zabawki), jest rzadko zapraszane na imprezy towarzyskie i ma niewielu prawdziwych przyjaciół.
Dziecko z zespołem Aspergera wydaje się nieświadome istnienia niepisanych reguł zachowań w sytuacjach społecznych, więc popełnia gafy, mówiąc lub robiąc coś, co uraża lub drażni innych ludzi. Dziecko może czynić słuszne, ale żenujące komentarze, np. na temat czyjegoś wyglądu.
Kiedy jednak reguły społecznego kodu zachowania zostaną dziecku wyjaśnione, ma ono tendencję do rygorystycznego ich przestrzegania. Bywa też nad wyraz uczciwe w sytuacjach, gdy dochodzi do złamania jakiejś zasady.
Wśród cech charakteryzujących osoby z ZA wymienia się brak zdolności do empatii. Nie powinno to być interpretowane jako całkowity brak zainteresowania innymi ludźmi. Oznacza to raczej, że dzieci te mogą czuć się zdezorientowane przez emocje innych ludzi lub mieć trudności z wyrażaniem własnych. Pomimo że osoba z ZA ma zwykle naturalną symetrię ekspresji mimicznej, można w trakcie rozmowy z nią zauważyć swoistą sztywność mimiczną. Jego twarz nie wyraża oczekiwanego zakresu głębi emocji. To samo dotyczy języka całego ciała.
W dłuższym kontakcie z dzieckiem coraz wyraźniej ujawnia się, że nie rozpoznaje ono zmian w wyrazie twarzy i języku całego ciała drugiej osoby lub nie reaguje na nie.
Trudności dotyczą nie tylko rozumienia ekspresji emocjonalnej innych ludzi. Także własna ekspresja emocji dziecka jest dziwaczna, brak jej subtelności i precyzji. Niewielkie niezadowolenie może być wyrażane w sposób nieadekwatny do sytuacji, np. za pośrednictwem okrzyków zniecierpliwienia i gwałtownych ruchów całego ciała. Dyskomfort psychiczny może być wyrażany chichotaniem. Wydarzenia są opisywane w kategoriach działań, a nie uczuć. Niektóre dzieci z ZA potrafią wyrazić proste odczucia, ale mają trudności w zdefiniowaniu i wyrażaniu bardziej złożonych emocji, jak wstyd lub duma. Ewidentne trudności w mówieniu o sobie nie wykluczają zdumiewającej elokwencji w mowie pisanej.
Jednym z negatywnych skutków obniżonej zdolności do rozumienia odczuć innych ludzi jest zachowywanie się jak ,,naukowiec” i prowadzenie eksperymentów psychologicznych w celu zbadania reakcji innych na wypowiedzi, które wywołują skrajne reakcje emocjonalne. Wywoływanie dramatycznych emocji i osiągnięcie zdolności manipulowania emocjami innych niektórym osobom z ZA sprawia ogromną przyjemność. Wydają się gruboskórni, a w rzeczywistości po prostu próbują zrozumieć, jak wpływać na emocje innych i przewidywać ich zachowania.
W wieku dojrzewania, nastolatki z zespołem Aspergera, bardziej niż ich rówieśnicy przeżywają zawirowania związane z problemem tożsamości i poczuciem własnej wartości. Wiąże się to z tym, że ich doświadczenia społeczne i emocjonalne są niesłychanie ograniczone. Wyzwania emocjonalne i społeczne, pojawiające się w okresie dojrzewania, wymagają zwiększonej biegłości w stosunkach międzyludzkich. Trudności w rozpoznawaniu stanów emocjonalnych, zarówno własnych, jak i cudzych, mogą u osób z ZA nasilić poczucie zagubienia i pogłębić skłonność do unikania towarzystwa. W obliczu powtarzających się niepowodzeń towarzyskich, kształtujące się ,,ja” nastolatka może okazać się emocjonalnie kruche, podatne na zranienia i nastawione defensywnie. Sprawność intelektualna wielu osób z ZA jest wyższa od przeciętnej, często jednak mają one nierealistyczne, wygórowane mniemanie o swoich kompetencjach i możliwościach umysłowych.
Wielu nastolatków z ZA cierpi jednocześnie na zaburzenia afektywne, obejmujące zaburzenia lękowe i depresję. Współwystępują też zaburzenia emocjonalne i zaburzenia nastroju. Badania funkcji wykonawczych u osób z ZA sugerują, że odznaczają się one brakiem zahamowań i impulsywnością, połączonymi z ograniczonym wglądem w uczucia, co odbija się niekorzystnie na ich ogólnym funkcjonowaniu. Mają tendencję do reagowania na bodźce emocjonalne bez intelektualnej refleksji. Ogólnie rzecz biorąc mają kłopoty z percepcją emocji i panowaniem nad nimi.

Literatura:

1. T. Attwood, Zespół Aspergera, Poznań 2006,
2. T. Attwood, Terapia poznawczo - behawioralna, [w:] Zespół Aspergera w
okresie dojrzewania,
3. Y. Fast, Zespół Aspergera i NLD: problematyka dotycząca zatrudnienia – relacje i strategie, Warszawa 2008,
4. T. Grandin, R. Panek, Mózg autystyczny, Kraków 2016,
5. R. Howlin, Zespół Aspergera u nastolatków, [w:] Zespół Aspergera w okresie dojrzewania. Wzloty, upadki i cała reszta, pod red. L. H. Willey, Warszawa 2006,
6. M. Korendo, Jezykowa interpretacja świata w wypowiedziach osób z zespołem Aspergera, Kraków 2013,
7. M. Korendo, Praca nad systemem językowym dziecka z zespołem Aspergera,
Referat wygłoszony 10 października 2008 roku na Konferencji zorganizowanej przez Wydawnictwo Edukacyjne oraz Katedrę Logopedii i Lingwistyki Edukacyjnej w Akademii Pedagogicznej w Krakowie.
8. L. H. Willey, M. Willey, Znaczenie terapii zajęciowej dla nastolatków z
zespołem Aspergera, [w:] Zespół Aspergera w okresie dojrzewania,
9. M. Winter, Zespół Aspergera. Co nauczyciel wiedzieć powinien, Warszawa 2006.