Dysleksja w kontekście nauczania języka obcego

Zadaniem współczesnej szkoły jak i nauczyciela jest wspieranie wszechstronnego rozwoju ucznia. Każdy uczeń powinien mieć zapewnione równe szanse w zdobywaniu wiedzy, natomiast nauczyciel powinien bardzo indywidualnie podchodzić do ucznia i jego potrzeb. W każdej szkole istnieje bardzo duża grupa uczniów z różnego rodzaju dysfunkcjami, którzy wymagają szczególnej uwagi i traktowania. W związku z tym w ostatnich latach bardzo wzrosło zainteresowanie uczniami z dysleksją czego wyrazem są liczne publikacje. Niemniej jednak orientacja nauczycieli co do rozpoznania uczniów z dysfunkcjami oraz znajomości odpowiednich metod pracy z takimi uczniami nie jest zadowalająca. Priorytetowym celem mojego artykułu jest więc przybliżenie nauczycielom pewnych treści merytorycznych oraz udzielenie niezbędnych wskazówek dotyczących sposobów pracy z dzieckiem dyslektycznym.
Istnieje wiele definicji dysleksji. Najnowsza z nich została opublikowana przez Research Comitte The Orton Dyslexia Society w 1994 roku i brzmi następująco: Dysleksja jest jednym z wielu różnych rodzajów trudności w uczeniu się. Jest specyficznym zaburzeniem językowym, uwarunkowanym konstytucjonalnie. Charakteryzuje się trudnościami w dekodowaniu pojedynczych słów, co najczęściej odzwierciedla niewystarczające zdolności przetwarzania fonologicznego. Trudności w dekodowaniu pojedynczych słów są zazwyczaj niewspółmierne do wieku życia oraz innych zdolności poznawczych i umiejętności szkolnych; trudności te nie są wynikiem ogólnego zaburzenia rozwoju ani zaburzeń sensorycznych. Dysleksja przejawia się różnorodnymi trudnościami w odniesieniu do różnych form komunikacji językowej; często oprócz trudności w czytaniu, dodatkowo pojawiają się poważne trudności w opanowaniu sprawności w zakresie czynności pisania i poprawnej pisowni.
Badania przeprowadzone w latach 1968-1982 przez M. Bogdanowicz, H. Jaklewicz, W. Loebl wykazują, że dzieci dyslektyczne stanowią około 15% populacji szkolnej. W ujęciu statystycznym w trzydziestoosobowej klasie może znajdować się około pięciu uczniów z dysleksją ( M. Bogdanowicz, 1994).
Im wcześniej dysleksja zostanie wykryta i zdiagnozowana tym łatwiej jest jej przeciwdziałać. Optymalny wiek kiedy to dysleksja rozwojowa powinna być wykryta to przedszkole lub zerówka. Już w tym wieku dziecko powinno brać udział w dodatkowych zajęciach korekcyjno – kompensacyjnych. Po dziesiątym roku życia dzieci, u których utrzymują się objawy dysleksji, powinny zostać skierowane na badania do Poradni Psychologiczno – Pedagogicznej, gdzie można dopiero jednoznacznie zdiagnozować dysleksję i wystawić opinię o dostosowaniu warunków egzaminacyjnych do dysfunkcji ucznia.
Sytuację prawną uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych, w tym dzieci dyslektycznych, regulują rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej. Zgodnie z nimi obowiązkiem nauczyciela jest dostosowanie wymagań edukacyjnych do indywidualnych potrzeb psychofizycznych i edukacyjnych ucznia. W każdej klasie nauczyciel powinien zrobić rozeznanie pod kątem uczniów posiadających opinię z poradni, aby mógł w odpowiedni sposób dostosować wymagania do możliwości ucznia.
Istnieje wiele hipotez powstawania zaburzeń dyslektycznych. Do najczęściej wymienianych przyczyn powstawania dysleksji należą: czynniki genetyczne, czynniki hormonalne oraz mikro uszkodzenia centralnego układu nerwowego. Najczęściej występują jednak przyczyny rozwojowe tzn. opóźnienie w rozwoju funkcji percepcyjno – motorycznych. Odmienną opinię prezentuje Ronald Davis, który twierdzi, że dysleksja nie jest skutkiem ani uszkodzenia nerwów ani mózgu, nie powstaje też z powodu wadliwej budowy ucha wewnętrznego czy gałki ocznej. Ronald Davis twierdzi, iż dysleksja jest wynikiem procesu myślenia i specyficzną reakcją na poczucie zamętu. Wstępne rozpoznanie u dziecka typowych objawów dysleksji przez rodzica lub nauczyciela nie należy nadal do zadań łatwych. Niezmiernie przydatną w takich sytuacjach może być lista symptomów dyleksji podana przez Davis Dyslexia Association International.
Ogólne cechy zachowania dyslektyka:
- błyskotliwy, bardzo inteligentny, elokwentny, ale nie potrafi czytać, pisać oraz literować
- przez nauczycieli i otoczenie często uważany za leniwego, mało zdolnego, nieuważnego, niedojrzałego, „starającego się niewystarczająco” lub sprawiającego problemy wychowawcze
- jego problemy z nauką nie są tak poważne, by otrzymać dodatkową pomoc ze szkoły
- wykazuje się wysoką inteligencją emocjonalną, nie będącą przedmiotem egzaminów
- zwykle zdaje świetnie egzaminy ustne, ale nie pisemne
- czuje się mniej inteligentny niż inni, ma kiepską samoocenę, ukrywa słabość poprzez bardzo pomysłowe strategie
- łatwo wpada we frustrację i gniew w czasie czytania podręczników lub w sytuacjach, gdy bywa odpytywany z przeczytanego tekstu
- jest utalentowany w dziedzinach: aktorstwo, muzyka, sport, mechanika, sprzedaż, biznes, projektowanie, budownictwo i inżynieria
- wydaje się być zamyślony, może być typem marzyciela, łatwo traci poczucie czasu
- ma trudności z koncentracją uwagi
- uczy się najlepiej poprzez działania manualne, demonstracje, eksperymenty, obserwacje oraz pomoce wizualne
Widzenie, czytanie i literowanie:
- narzeka na zawroty głowy, bóle głowy lub bóle brzucha podczas czytania
- odczuwa zmieszanie związane z literami, cyframi, słowami, kolejnością lub podczas wypowiedzi ustnych
- w czasie czytania lub pisania stosuje powtórzenia, dodaje nieistniejące litery lub słowa, przestawia, omija, zamienia oraz przekręca litery, cyfry, słowa
- skarży się na uczucie lub widzenie nie istniejącego ruchu podczas czytania
- może mieć świetny wzrok i spostrzegawczość lub odwrotnie – brak głębszej percepcji wzrokowej
- czyta kilkakrotnie ten sam tekst ze słabym rozumieniem
- literuje fonetycznie i niekonsekwentnie
Mowa i słuch:
- może przejawiać nadwrażliwość na bodźce słuchowe, słyszeć słowa, które nie zostały powiedziane lub zniekształcać to, co zostało powiedziane. Łatwo rozpraszają go bodźce słuchowe
- ma trudności ze znalezieniem odpowiednich słów, by wyrazić to, co chce powiedzieć
- mówi w mało precyzyjny, lakoniczny sposób
- może mówić w sposób przerywany, nie kończyć zdań, jąkać się pod wpływem stresu, wymawiać dłuższe słowa w sposób nieprawidłowy lub przestawiać (zamieniać) zdania, słowa lub sylaby
Pisanie i zdolności motoryczne:
- miewa problemy z pisaniem i odwzorowywaniem tekstu, może trzymać długopis w niewłaściwy sposób, pismo może być nieczytelne, a te same litery różnią się od siebie
- może przejawiać pewną niezdarność, mieć nieskoordynowane ruchy (np. być słaby w grze w piłkę oraz innych grach grupowych)
- może miewać skłonności do choroby lokomocyjnejmoże być leworęczny, oburęczny oraz często mylić lewą i prawą stronę oraz „pod” i „nad”

Matematyka i zarządzanie czasem:
- może mieć trudności z określeniem czasu i zarządzaniem nim, mieć trudności z punktualnością
- może mieć trudności z przyswajaniem informacji w określonej kolejności oraz z wykonywaniem zadań, wymagających określonej kolejności czynności
- pomaga sobie liczeniem na palcach lub innymi sposobami, często zna prawidłową odpowiedź, lecz nie potrafi rozpisać jej w postaci równania
- może mieć trudności w liczeniu przedmiotów lub posługiwaniu się pieniędzmi
- potrafi rozwiązywać proste równania, ale nie udaje mu się rozwiązywać zadań z treścią; nie daje sobie rady z wyższą matematyką
Pamięć i procesy poznawcze:
- świetna pamięć długotrwała zdarzeń, miejsc i twarzy
- kiepska pamięć do kolejności faktów i informacji, których sam nie doświadczył
- w przetwarzaniu informacji posługuje się przede wszystkim obrazami i uczuciami, a nie dźwiękami i słowami (nie "słyszy" własnych myśli)
Zachowanie, zdrowie, rozwój i osobowość:
- może przejawiać skłonności do nieporządku lub do przesadnego uporządkowania
- może być klasowym klownem, sprawiać problemy wychowawcze lub odwrotnie – być bardzo zamknięty w sobie
- niektóre etapy rozwojowe (takie jak mówienie, raczkowanie, chodzenie, zawiązywanie sznurowadeł) mogą u niego wystąpić dużo wcześniej lub dużo później niż wskazują normy
- może mieć skłonność do infekcji i alergii, przejawiać nadwrażliwość na jedzenie, dodatki i produkty chemiczne zawarte w pożywieniu
- może spać bardzo głęboko lub bardzo płytko, może mieć skłonność do nocnego moczenia się (niezależnie od wieku)
- może być bardzo odporny lub bardzo nieodporny na ból
- ma silne poczucie sprawiedliwości, jest emocjonalnie wrażliwy
- gdy jest pod wpływem stresu, presji czasu, jest zakłopotany lub chory, liczba popełnianych błędów wzrasta a symptomy dysleksji są wyraźniejsze
Umysł dyslektyka funkcjonuje w taki sam sposób jak umysły wielkich genialnych ludzi. Zdarza się, że te same funkcje umysłowe, które powodują dysleksję, są źródłem naturalnych zdolności i talentów takich jak m.in.:
- korzystanie z wrodzonej umiejętności przetwarzania i kreowania doznań percepcyjnych
- większa wrażliwość na otoczenie
- ponadprzeciętna ciekawość
- myślenie obrazami, nie słowami
- świetna intuicja i przenikliwość
- myślenie i spostrzeganie ma charakter polisensoryczny (dyslektycy wykorzystują wszystkie zmysły)
- realistycznie przeżywają swoje myśli
- mają żywą wyobraźnię
Powyższe cechy odpowiednio rozwijane przez ucznia, rodziców i nauczycieli dają w rezultacie wyższą od przeciętnej inteligencję i ponad przeciętne zdolności twórcze w różnych dziedzinach. Jako przykład można tu podać nazwiska sławnych ludzi z dysleksją takich jak Albert Einstein, Winston Churchill, Thomas Alva Edison, Leonardo da Vinci, Hans Christian Andersen, Walt Disney, Cher, Tom Cruise którzy osiągnęli w swoim życiu bardzo wiele, a dysleksja nie stanęła im na przeszkodzie. Istotną rzeczą zatem jest motywowanie uczniów dyslektycznych do rozwijania swoich zdolności i talentów.
W odniesieniu do języków obcych specyficzne problemy występują w zakresie czytania (dysleksja), ortograficznego pisania (dysortografia) oraz techniki pisania i kaligrafii (dysgrafia).
DYSLEKSJA – trudności w czytaniu, przejawiające się zaburzeniami tempa i techniki czytania , jak stopnia rozumienia treści
DYSORTOGRAFIA – trudności w opanowaniu poprawnej pisowni
DYSGRAFIA – niski poziom graficzny pisania
Nauczyciel ma obowiązek dostosować program i metody nauczania do potrzeb dziecka z dysfunkcjami. Dyslektyk powinien być traktowany indywidualnie i powinno mu się zapewnić jak najlepsze warunki do nauki. Należy w każdej sytuacji podkreślić silne strony ucznia w celu zwiększenia jego motywacji do nauki, wzmocnić jego wiarę w siebie i własne możliwości, pozytywnie wpływać na podniesienie samooceny. Ważną sprawą jest również zaangażowanie rodziców, którzy powinni motywować i wspierać dziecko w odrabianiu prac domowych.
Propozycje pracy z uczniem dysfunkcyjnym:
- stosować szeroką gamę technik nauczania i uczenia się
- angażowanie jak największej ilości zmysłów w procesie nauczania
- podczas ćwiczeń ze słuchania uczeń powinien mieć możliwość patrzenia na tekst
- zachęcać uczniów do słuchania i oglądania programów w języku obcym
- nie odpytywać ucznia z głośnego czytania na forum klasy
- przy odpytywaniu dawać więcej czasu do namysłu
- błędy ortograficzne zaznaczać kolorem
- wprowadzać nowe słownictwo tematyczne
- stosować metody skojarzeń w trudnych słowach
- zwracać uwagę na prawidłową wymowę
- zachęcać do korzystania ze słownika
- wydłużać czas wykonywania zadań
- zadawać dodatkowe ćwiczenia do domu
- systematycznie i często powtarzać wprowadzony wcześniej materiał
- stosować metody aktywizujące
- używać pomoce wizualne
- korzystać z technik skojarzeń wspomagających pamięć
- segregować poznaną wiedzę
- dobrać tematy zgodne z zainteresowaniami ucznia
- uczyć i powtarzać poprzez zabawę
- korzystać z rymowanek, wierszy, piosenek, zabaw graficznych
- angażować ucznia w odgrywanie scenek
- przynosić gry językowe
- angażować uczniów do wykonywania pomocy dydaktycznych
- motywować do udziału w konkursach, w których uczniowie mogliby zaprezentować inne swoje zdolności
- stworzyć atmosferę pełną życzliwości i zrozumienia
- uczeń powinien siedzieć blisko tablicy, aby widzieć dobrze co jest napisane, a nauczyciel będzie zawsze w pobliżu, żeby udzielić mu pomocy
- kolega, który siedzi w ławce z dyslektykiem powinien być raczej dobrym uczniem, aby w razie potrzeby mógł służyć pomocą
- uczeń powinien mieć możliwość odpowiadania z ławki
- nauczyciel nie powinien omawiać szczegółów błędów ucznia na forum klasy
- uczeń nie powinien być porównywany z uczniem zdolniejszym
- dawać więcej czasu na nauczenie się wiersza, czy dialogu na pamięć
- jeśli uczeń pisze brzydko i nieczytelnie powinien mieć możliwość wykonania domowych prac pisemnych na komputerze
- nie brać pod uwagę błędów literowych nie zmieniających sens wyrazu w pracach pisemnych (wyjątek stanowią błędy gramatyczne)
- prace pisemne powinny być oceniane przede wszystkim pod względem merytorycznym (czyli treści, kompozycji tekstu, składni, słownictwa)
- błędy ortograficzne i interpunkcyjne nie powinny powodować obniżenia oceny ogólnej w procesach pisemnych
- dawać więcej czasu przy pisaniu wypracowań i rozwiązywaniu testów
- prace powinny być poprawione wspólnie z uczniem zaczynając rozmową od wymienienia zalet, a następnie stopniowym pokazywaniu i omawianiu błędów
- uczeń powinien być oceniany głównie na podstawie odpowiedzi ustnych
- oceniając słuchanie ze zrozumieniem nie bierzemy pod uwagę błędów gramatycznych tylko logiczne
- możemy zmniejszyć ilość wymaganego materiału nauczania jeśli uczeń ma poważne problemy z zapamiętywaniem
- ocenę końcową wystawiamy głównie na podstawie wypowiedzi ustnych, słuchania ze zrozumieniem i aktywności na lekcjach
Praca z uczniem z dysfunkcjami wymaga ze strony nauczyciela wielkiego zaangażowania, poświęcenia i pomysłowości. Nie wystarczą tu dobre chęci i pozytywne nastawienie ze strony nauczyciela jeśli nie będzie on posiadał odpowiedniej wiedzy w tej dziedzinie, dlatego tak istotną rzeczą jest nieustanne dokształcanie. Następnym niezbędnym warunkiem do osiągnięcia sukcesów w pracy z uczniem z dysleksją jest pełna współpraca z uczniem i rodzicem w celu efektywnego wspomagania procesu nauczania. Systematyczne stosowanie odpowiednich metod i technik nauczania dostosowanych do indywidualnych potrzeb i możliwości intelektualnych ucznia umożliwi osiągniecie sukcesu.
Wyniki najnowszych badań przynoszą wciąż nowe informacje o dysleksji, pozwalają również z optymizmem spojrzeć w przyszłość, ponieważ dzięki nim można będzie lepiej przygotować dzieci z dysleksją do nauki w szkole i opracować coraz lepsze i efektywniejsze metody pracy z takimi dziećmi.