Klasyfikacje objawowe zaburzeń mowy

Współczesna klasyfikacja objawowa wyszczególnia trzy rodzaje zaburzeń mowy, wynikające nie tyle z ograniczeń strukturalnych i funkcjonalnych, ile z braku kompetencji językowej czyli nieuświadomionej wiedzy na temat budowania zdań gramatycznie poprawnych i sensownych, lub niedostatecznie wykształconej sprawności w realizowaniu tekstu czyli językowo zorganizowanej wypowiedzi, komunikatu, tj. treści (myśli) – językowo zorganizowanej informacji (struktury semantycznej tekstu); formy językowej (struktury gramatycznej tekstu); substancji (nośnika myśli) – czyli postaci tekstu, zdeterminowanej rodzajem przekazu, występującej w płaszczyznach zarówno suprasegmentalnej (prozodycznej: rytm, melodia, akcent), jak i segmentalnej (głoskowej, fonicznej). /Kaczmerek1966, 1977, 1991/
Zgodnie z tym, że w każdej wypowiedzi – tak słownej jak i wszelkiego rodzaju pisemnej – wyróżnić można 3 części składowe, tj. treść, formę językową i substancję – przedstawiona poniżej klasyfikacja dotyczy zarówno słownych jak i pisemnych objawów zaburzeń komunikacji językowej.
Ujęta w 3 grupy, wydziela zaburzenia treści, zaburzenia języka, zaburzenia substancji, tj. formy dźwiękowej w dwu płaszczyznach: suprasegmentalnej i segmentalnej. /Kaczmarek 1975/
Pierwsza grupa, tj. zaburzenia treści, charakterystyczne dla osób chorych psychicznie dotyczyczą: po pierwsze – zaburzeń procesu uogólniania i abstrakcji, tj. obniżenia poziomu uogólniania (niezdolność klasyfikacji, niezdolność abstrahowania, trudności rozumienia przenośni i przysłów, niemożność rozumienia zawartej w zdaniu umowności, a zatem wąski zakres związków i ubóstwo skojarzeń), oraz wypaczenia procesu uogólniania (duża liczba skojarzeń ale nie ukierunkowanych, przypadkowych); po drugie – braku logiki w zbudowanych tekstach, tzw. „gonitwa myśli” (chory na skutek odwracalnej uwagi nie kończy swej myśli, szybko przechodząc do innej), „lepkość” myślenia (chory nie jest w stanie zmieniać sposobu wykonywania czynności, zmieniać toku swoich sądów, przełączać się z jednego rodzaju czynności na inny), „nietrwałość” myślenia (chory prawidłowo rozumie instrukcję, dobrze analizuje i syntezuje materiał, rozumie przenośny sens,
nie potrafi jednak w ciągu dłuższego czasu utrzymać prawidłowych sposobów działania, w skutek czego prawidłowe działania występują na przemian z błędnymi), „nadreaktywność” myślenia (chory gubi wątek myślowy, „grzęźnie” przy poszczególnych słowach), „ześlizgi” (chory zaczyna się kierować przypadkowymi, niejasnymi dla danej sytuacji wskaźnikami); po trzecie – nieprawidłowości w ukierunkowaniu myślenia, tj. zaburzenia regulującej funkcji myślenia, zaburzenia krytycyzmu (umiejętności przemyślanego działania, sprawdzania i korygowania go, odpowiednio do obiektywnych warunków), „wieloplanowość” (jednoczesne istnienie ujęć w różnych aspektach, przy prawidłowo rozumianych instrukcjach oraz umiejętności przeprowadzania takich operacji umysłowych, jak porównywanie, uogólnianie i abstrakcja), rozkojarzenie (brak komunikatywności oraz związków między poszczególnymi fragmentami wypowiedzi chorego). /Kaczmerek 1975; Rocławski 2001; Jastrzębowska 2003/
Zaburzenia treści wiążą się z mniej lub więcej ciężkimi nieprawidłowościami w funkcjonowaniu języka, jak na przykład dysgramatyzmem (niezdolnością przekazywania myśli w mowie i piśmie za pomocą wypowiedzi właściwie ukształtowanych gramatycznie i syntaktycznie), dziwacznymi i niezrozumiałymi neologizmami (nowymi elementami języka, np. wyrazami), echolalią (mimowolnym, automatycznym powtarzaniu dźwięków, słów, zdań wypowiedzianych przez inne osoby), werbigeracją (bezsensownym, mechanicznym powtarzaniu jednostajnym tonem tych samych głosek i słów), „sałatką słowną” (całkowicie niedorzeczną wypowiedzią dźwięków, głosek, słów), a także zniekształceniem substancji graficznej i fonicznej. /Kaczmerek 1975; Rocławski 2001; Skorek 2002/
Druga grupa, tj. zaburzenia języka, będące skutkiem ogniskowych uszkodzeń mózgu czy też mikrouszkodzeń mózgu dotyczą: po pierwsze – niemoty (braku umiejętności porozumiewania się słownego, tj. braku mowy, na skutek głuchoty od urodzenia lub ogłuchnięcia we wczesnym dzieciństwie, tzw. głuchoniemota ); po drugie – afazji całkowitej, dysfazji (częściowej utraty zdolności budowania i percypowania tekstów słownych); po trzecie – alalii, afazji dziecięcej (wrodzonej trudności opanowania umiejętności pisania i czytania na skutek słabej sprawności spostrzegania wzrokowego, słuchowego i motoryki oraz obniżonej orientacji przestrzennej; po czwarte – agramatyzmów (budowania z różnych przyczyn wypowiedzi z samych symboli, tj. znaków, które oznaczają jakiś obiekt, bez uwzględniania zasad gramatycznych) i dysgramatyzmów (budowania wypowiedzi z naruszeniem zasad gramatycznych); po piąte – przejęzyczeń (pomyłek w wypowiedzi słownej i pisemnej). /Kaczmerek 1975; Rocławski 2001; Skorek 2002; Gajda 2003/
Trzecia, ostatnia grupa zaburzeń komunikacji językowej, tj. zaburzenia substancji (formy dźwiękowej) w płaszczyźnie suprasegmentalnej (prozodycznej), występujące w następstwie: odziedziczenia niepełnowartościowego systemu nerwowego, chronicznych sytuacji konfliktowych, błędów wychowawczych, organicznego zaburzenia centralnego mechanizmu mowy, przeciążenia narządu głosowego, zbyt słabej lub zbyt intensywnej pracy więzadeł głosowych, dotyczą: po pierwsze – jąkania (zaburzenia płynności mowy); po drugie – rynolalii (zaburzenia artykulacji oraz barwy głosu); po trzecie – głosu i wymowy bezkrtaniowców – osób
po amputacji krtani (pseudoszept i brak głosu oraz głosek); po czwarte – utraty lub zaburzenia zdolności spostrzegania o odtwarzania układów rytmicznych; po piąte – zaburzeń głosowych typu: afonia (bezgłos), dysfonia (zaburzenia siły głosek wskutek zakłócenia pracy mięśni oddechowych, głosowych, artykulacyjnych); po szóste – giełotu (mowy bezładnej); po siódme – bradylalii (zwolnienia tempa mówienia); po ósme – tachylalii (przyspieszenia tempa mówienia).
Zaburzenia w płaszczyźnie segmentalnej (głoskowej, fonicznej), spowodowane uszkodzeniem słuchu, uszkodzeniem obwodowych narządów mowy, uszkodzeniem ośrodków korowych i dróg nerwowych (ruchowych i czuciowych), wpływami środowiska, dotyczą: po pierwsze – dysortofonii (wymowy niezgodnej z ustalonymi normami wymawianiowymi); po drugie – dysartii (zniekształceń dźwięków mowy lub niemożności ich wytwarzania,); po trzecie – dyslalii (wadliwej realizacji fonemów). /Rocławski 2001; Skorek 2002; Jastrzębowska 2003/

Bibliografia
Gajda S., 2003, O językowym planie wyrażania, czyli o... . W: Logopedia. Pytania i odpowiedzi, red. T. Gałkowski, G. Jastrzębowska. Uniwersytet Opolski, Opole.
Jastrzębowska G., 2003, Klasyfikacja zaburzeń mowy. W: Logopedia. Pytania i odpowiedzi, red. T. Gałkowski, G. Jastrzębowska. Uniwersytet Opolski, Opole.
Jastrzębowska G., 2003, Przedmiot, zakres zainteresowań i miejsce logopedii wśród innych nauk. W: Logopedia. Pytania i odpowiedzi, red. T. Gałkowski,
G. Jastrzębowska. Uniwersytet Opolski, Opole.
Kaczmarek B. L., 1966, Nasze dziecko uczy się mowy. Wydawnictwo Logopedyczne, Lublin.
Kaczmarek B. L., 1975, Korelacyjna klasyfikacja zaburzeń słownego i pisemnego porozumiewania się. W: Logopedia, z. 12. PTL, Lublin.
Kaczmarek B. L., 1977, Rewalidacja dzieci i młodzieży z zaburzeniem mowy. W: Pedagogika rewalidacyjna, red. A. Hulek. Warszawa.
Kaczmerek L., 1991, Model opieki logopedycznej w Polsce. Gdańsk.
Rocławski B., 2001, Podstawy wiedzy o języku polskim, Glottispol, Gdańsk.
Skorek E. M., 2002, Z logopedią na ty. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków.