Metody pracy z dzieci niepełnosprawnymi od wczesnej interwencji po dalszy etap edukacyjno- terapeutyczny
Na podstawie Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 11 października 2013r.Wczesne Wspomaganie Rozwoju Dziecka, ma na celu pobudzanie rozwoju psychoruchowego i społecznego dziecka od chwili wykrycia niepełnosprawności do podjęcia nauki w szkole.
Do zadań zespołu WSRD należy:
-ustalenie na podstawie opinii o potrzebie wczesnego wspomagania rozwoju dziecka, kierunku i harmonogramu działań w zakresie wspomagania i wsparcia rodziny dziecka
-opracowanie i realizowanie z dzieckiem i jego rodziną indywidualnego programu wczesnego wspomagania:, w tym zastosowanie metod, które przyczynia się , do prawidłowego rozwoju dziecka.
Zajęcia w ramach wczesnego wspomagania są prowadzone indywidualnie z dzieckiem i jego rodziną. Zajęcia organizuje się w wymiarze od 4 do 8 godzin miesięcznie, w zależności od możliwości psychofizycznych i potrzeb dziecka. Formalnym warunkiem pomocy w ramach WWRD jest uzyskanie na wniosek rodziców opinii o potrzebie wczesnego wspomagania rozwoju. Jest ona wydawana przez zespół orzekający w publiczne (do tej pory też niepublicznej) poradni Psychologiczno-Pedagogicznej.
W przypadku dzieci, które ukończyły 3. rok życia, zajęcia w ramach wczesnego wspomagania mogą być prowadzone w grupach liczących 2 lub 3 dzieci, z udziałem ich rodzin.
Zajęcia zwłaszcza z dziećmi, które nie ukończyły 3 r.ż., mogą odbywać się także w domu rodzinnym. Finansowanie świadczeń objętych formą wczesnego wspomagania rozwoju dziecka realizowane jest na podstawie dotacji z budżetu gminy lub powiatu
Obecnie podejmuje się odpowiednio zorganizowane formy opieki nad dziećmi od chwili stwierdzenia niepełnosprawności, aż do momentu przygotowania ich do użytecznego życia w społeczeństwie.
Od momentu rozpoczęcia nauki w szkole dla dzieci-uczniów z orzeczeniami o niepełnosprawności opracowuje się Indywidualny Program Edukacyjno-Terapeutyczny.(IPET). Program opracowywany jest przez zespół, którzy tworzą nauczyciele i specjaliści pracujący z uczniem. Pracę zespołu koordynuje wychowawca klasy lub nauczyciel albo specjalista pracujący z dzieckiem, którego wyznaczy dyrektor.Zespół opracowuje program po dokonaniu wielospecjalistycznej oceny poziomu funkcjonowania dziecka i po uwzględnieniu zaleceń zawartych w orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego wydanego przez poradnię psychologiczno-pedagogiczną.Program opracowuje się na czas, na jaki zostało wydane orzeczenie, nie dłużej jednak, niż na etap edukacyjny.Zespół, co najmniej dwa razy w roku szkolnym, dokonuje wielospecjalistycznej oceny poziomu funkcjonowania ucznia, uwzględniając przy tym ocenę efektywności udzielonej dziecku pomocy psychologiczno-pedagogicznej oraz dokonuje modyfikacji programu, jeśli zajdzie taka potrzeba.
Indywidualny Program Wczesnego Wspomagania Rozwoju dzieci i Indywidualny Program Edukacyjno – Terapeutyczny zawiera metody, wskazówki pracy z dzieckiem.
Metoda- to przede wszystkim ukierunkowana zabawa, dobrze zorganizowana praca dająca stosunkowo szybko zamierzone efekty, ćwiczenia w mówieniu, samoobsłudze, gimnastyka korekcyjna, rytmika. Wg Wincentego Okonia metoda kształcenia to „wypróbowany i systematycznie stosowany układ czynności nauczycieli i uczniów, realizowanych świadomie w celu spowodowania założonych zmian w osobowości uczniów”.
Dobór metod wymaga między innymi:
-dobrego poznania dziecka
-zrozumienia jego trudności w poznaniu świata
-znajomości potrzeb rozwojowych dziecka
tworzenia korzystnych warunków emocjonalnych
Wśród metod pracy z dzieckiem upośledzonym na szczególna uwagę zasługują:
-metody oglądowe oparte na obserwacji
-metody oparte na słowie (opowiadanie, opisy, pogadanki, praca książką)
-metoda uczenia przez naśladownictwo
-naśladownictwo ruchowe i statyczne (wychowanie fizyczne, rytmika, plastyka, technika
-naśladownictwo werbalne
-naśladownictwo zachowań i postaw
-metoda zabawy-od manipulacyjnych, ruchowych, konstrukcyjnych tematycznych
-metoda gier dydaktycznych
-metoda stymulacyjna
metoda sytuacyjna-stwarzanie sytuacji i przewidywanie następstw
-metoda inscenizacji –odtwarzanie wydarzeń, które miały miejsce i stwarzania problemów , które należy rozwiazać
-giełda pomysłów
-metoda swobodnej pracy-M. Montesorii
-metoda w. Sherborne
-metoda Dobrego Startu
W pracy terapeutycznej z dziećmi niepełnosprawnymi wykorzystuje się wiele metod percepcyjno-motorycznych, a ich głównym celem , jest usprawnianie zaburzonych funkcji. To jakie metody i programy każdy uczeń zdecyduje się wybrać, będzie oczywiście uzależnione od potrzeb indywidualnych każdego dziecka, poprzedzonych wnikliwą diagnozą funkcjonalną. Pracując z dziećmi upośledzonymi powinniśmy korzystać
z wielu koncepcji, technik i metod nauczania, tak by dziecko miało swoją
szansę rozwoju na miarę własnych możliwości.
Metoda Knillów
Metoda Knillów stosowana jest jako metoda dla dzieci z głębszą i głęboką niepełnosprawnością intelektualną i jako metoda wspomagająca terapię dla osób ze spektrum autyzmu np. Dzieci mogą uczestniczyć w zajęciach metodą Knillów kilka razy w tygodniu lub codziennie. Zajęcia pomagają dziecku nabywać:
· poczucia bezpieczeństwa,
· świadomości własnego ciała,
· wrażliwości na wzajemnie wysyłane sygnały,
· nawiązywać kontakt i komunikować się,
· podejmować aktywność.
Programowi Aktywności przyświecała idea, że każde dziecko może być aktywne i wykazywać się własną inicjatywą. Metoda jest dostępna w 6 wersjach tzw. Programach Aktywności.
1.Program wprowadzający
2.Program I – aktywności koncentrują się na ćwiczeniu górnej partii ciała
3.Program II – aktywności koncentrują się na ćwiczeniu dolnych partii ciała
4.Program III – wymaga większej sprawności i umiejętności koncentrowania uwagi niż pierwsze 3 programy
5.Program IV – najbardziej zaawansowany, dużą rolę odgrywa własna inicjatywa dziecka np. taniec
6.Program specjalny – przeznaczony dla dzieci ze znaczną niepełnosprawnością ruchową
Każda sesja kontaktu polega na wykonywaniu wspólnie aktywności zgodnie z muzyką i instrukcjami odtwarzanymi z płyty CD, w bliskim kontakcie fizycznym. Przykładowo program wprowadzający zawiera: kołysanie, wymachiwanie rękoma, pocieranie dłoni, klaskanie, głaskanie głowy, głaskanie brzucha, relaksację. Sesja w zależności od programu trwa od ok. 8 do ok. 20 minut.
Metoda Ruchu Rozwijającego W.Sherborne
Podstawowymi założeniami metody Weroniki Sherborne jest rozwój dziecka poprzez ruch:
· ćwiczenia prowadzące do poznania własnego ciała,
· ćwiczenia pomagające zdobyć pewność siebie i poczucie bezpieczeństwa w otoczenia
· ćwiczenia ułatwiające nawiązywanie kontaktu i współpracy z partnerem i grupą,
· ćwiczenia twórcze
Ćwiczenia w/w można stosować w różnych formach
-zajęcia indywidualne,
-zajęcia w parach,
-zajęcia dla całej grupy
Prowadzenie ćwiczeń tą metodą ma na celu
-stworzenie dziecku okazji do poznania własnego ciała,
--usprawnienia motoryki, poczucia własnej siły,
-sprawności i w związku z tym możliwości ruchowych.
Ćwiczenia stosowane w tej metodzie opierają się na doświadczeniach ruchowych, intensywności i ciągłości doświadczeń. Maja one szczególne znaczenie dla rozwoju wszystkich dzieci, a szczególnie dla dzieci z zaburzeniami w sferze ruchowej, emocjonalnej i społecznej. W metodzie ruchu rozwijającego dotyk, ruch, ćwiczenia świadomości ciała i przestrzeni oraz wzajemne relacje. Każdy może w niej uczestniczyć w takim zakresie , w jakim jest to dla niego możliwe. Nie ma słabszych , gorszych. Wszyscy są aktywni, radośni i zwycięścy. Metoda ta jest prosta, prosta i możliwa do zastosowania w każdych warunkach, bez konieczności używania przyrządów. Ćwiczymy boso, w niekrępujących ruch strojach, na podłodze, w niskich bezpiecznych pozycjach i bez elementów współzawodnictwa. Po intensywnym wysiłku stosujemy odpoczynek i relaks. . Dzięki temu dziecko zaczyna mieć zaufanie do siebie i zyskuje poczucie bezpieczeństwa. Podczas ćwiczeń uczestnik terapii poznaje przestrzeń, w której się znajduje, przestaje ona być dla niego groźna, czuje się bezpieczniej, staje się aktywny i przejawia większą inicjatywę.
I. Ćwiczenia kształtujące świadomość osoby, schematu ciała i przestrzeni
1.Ćwiczenia kształtujące świadomość osoby
-Powitanie piosenką
-ocena stanu emocjonalnego-rozdanie buziek
2.Ćwiczenia kształtujące świadomość schematu ciała
-„Bajka o moim ciele wszyscy znajdują się w pozycji siedzącej i nazywają różne części ciała i jednocześnie wykonując konkretny ruch:
-poznajemy swoje rączki,
-rączki witają się z nóżkami, dotykamy swoje stopy,
-paluszki spacerują dalej i spotykają kolana,
-po kolanach mamy brzuszek, głaszczemy i masujemy itd.:
lustro- dzieci siadają naprzeciwko siebie :jedno wykonuje dowolne ruchy, gesty,drugie naśladuje jego ruchy
3.Ćwiczenia kształtujące świadomość przestrzeni
Zabawa: „ Jak najwyżej”- wszyscy leżą na plecach’ w „w rozsypce” na podłodze. Sięganie rękoma i nogami do sufitu, wyciąganie ich jak najwyżej, naśladowanie ruchem dłoni gestu wkręcania żarówek.
Ćwiczenia oparte na relacji
-Naleśniki, czyli rolowanie po podłodze-jedno dziecko klęczy na podłodze przy leżącym na plecach obok dziecka, które ma wyciągnięte ręce w tył. Dziecko klęczące stara się powoli i lekko obrócić dziecko na brzuch
Ćwiczenia rozwijające relacje „ Przeciwko”
-przepychanki- dzieci siedzą na podłodze plecami do siebie i próbują się przepychać
Ćwiczenia relaksujące
„Rak”-dzieci zwrócone do siebie twarzą. Spacerują palcami:kciukiem i wskazującym palcem po ręce kolegi. Czasami naprzód, czasami wspak.
Ćwiczenia oparte na relacji „ Razem”
Zabawa „ piłowanie drzewa” dzieci siedzą w rozkroku, zwrócone przodem, trzymając się za dłonie. Następnie na przemian kładą się na plecach na podłodze, cały czas trzymając się za ręce.
Ćwiczenia twórcze
Prowadzący zaczyna zabawę od opowieści ruchowej „ Jest jesień, wieje wietrzyk z drzewa, opadają liście, wolniutko opadają na ziemię tworząc dywan. Wyobraźcie sobie,że jesteście listkami i pozwalacie aby wietrzyk wami kołysał
Ćwiczenia z rekwizytem-chusta
Potwór z Loch Ness- wszyscy uczestnicy zajęć, stojąc dookoła chusty, trzymają ją pod brodą i kolejno wypowiadają swoje imiona. Jedno z dzieci –potwór z Loch Ness wchodzi pod chustę. Następnie uczestnicy zamykają oczy , a wtedy potwór zaprasza zaprasza któregoś z nich pod chustę. Wszyscy otwierają oczy i starają się zgadnąć, kto zniknął.
Zabawy w pozycji siedzącej
„ Karuzela się kręci” wszyscy stoją w kręgu, trzymają za uchwyty rozłożona chustę, śpiewając piosenkę. Wszyscy rytmicznie przesuwają chustę w prawa stronę. Początkowo śpiewają bardzo wolno , potem coraz szybciej. Później następuje zmiana” chusta wędruje w stronę przeciwną
Zabawy w pozycji siedzącej
Gonimy kolory-wszyscy uczestnicy zabawy siedzą dookoła rozłożonej chusty, prowadzący zajęcia zapowiada odliczanie np. do trzech, a gdy ta liczba padnie, wymienia dowolny kolor znajdujący się na chuście. Wszystkie osoby które siedzą przy tym kolorze, przebiegają wówczas dwa razy wokół niej i starają się jak najszybciej wrócić na swoje miejsca.
Zabawa w pozycji leżącej
„ Sprzątanie” dorośli asekurują ćwiczenia dzieci, dzieci przyjmują dowolna pozycje ciała, na polecenie prowadzącego dzieci wykonują różne czynności
-zwijanie spadochronu w rulon
-składają chustę w kostkę
-składają chustę w trójkąt lub w inny dowolny sposób
Metoda pedagogiki zabawy.
Metoda ta powstała na bazie doświadczeń austriackich pedagogów.
Pedagogika zabawy prezentuje także szeroki wybór metod, których celem jest ożywienie kontaktów między ludźmi. Metody te likwidują lęk, obawę i strach , napięcie mięśni oraz napięcia psychiczne, angażują w działanie całą osobę wszystkie jej zmysły, wyzwalają twórczą aktywność, uczą współpracy z innymi.
Można wyodrębnić następujące rodzaje metod:
-metody ułatwiające wejście w grupę, poznanie nowego otoczenia, imion oraz powierzchownych cech osób, z którymi rozpoczynamy naukę;
-metody rozluźniające, odprężające, oparte o ruch, gest, taniec, likwidujące napięcie mięśni oraz napięcia psychiczne;
-metody ułatwiające wprowadzenie określonego tematu poprzez poznanie odczuć, doświadczeń, potrzeb, oczekiwań poszczególnych członków grupy;
-metody określone jako gry dydaktyczne – polegające na przedstawieniu danych treści w formie zagadkowego problemu i poszukiwaniu rozwiązań. Istotą tej metody jest prowokowanie do twórczego myślenia;
-metody wymiany myśli, gry dyskusyjne – ich celem jest poszukiwanie odpowiedzi na wyraźnie postawione pytanie. Poszukiwanie odpowiedzi ma doprowadzić uczestników do odkrycia prawdy, do ustalenia stanu faktycznego. Narzędziem pobudzania myślenia jest wymiana poglądów, zadawanie pytań, argumentowanie własne i wysłuchanie cudzych argumentów;
-metody ułatwiające przekaz informacji zwrotnej sygnalizujące indywidualną reakcję i odczucia poszczególnych uczestników. Prowadzący, który też staje się członkiem grupy, ma za zadanie przede wszystkim realizować potrzeby i oczekiwania grupy. Aby przekonać się o tym, czy właściwie ocenia sytuację, powinien co jakiś czas pytać o to uczestników grupy. Informacje zwrotne należy wykorzystać na podsumowanie i za-kończenie spotkania ;
-metody dramowe – polegają na wykorzystaniu gry z podziałem na role, jako wstęp do omówienia problemu. Ich celem jest zrozumienie motywów, jakimi się kierują ludzie w swoim postępowaniu, a tym samym zrozumienie rzeczywistości. Punktem wyjścia jest określon sytuacja, w której zawarte jest jakieś napięcie, problem, a uczestnicy zajęć "wchodzą" w rolę jej bohaterów. Istotnym elementem działania jest ekspresyjne poka-zanie swojego sposobu przeżywania danej sytuacji poprzez ciało, mimikę, gest i głos;
-metody umożliwiajace samoocenę – pozwalają na poznanie własnej hierarchii wartości, własnych spontanicznych zachowań. Dzięki tej metodzie możemy bezpiecznie spojrzeć w głąb siebie, nie tylko pod kątem jaki jestem, ale też jaki jestem na tle grupy. Może się okazać, że mają problemy, o których nie chcieli mówić. Metody te pozwalają uczestnikom zajęć poznać swoje dodatnie i ujemne strony, wzmocnić poczucie własnej wartości, dostrzec, że istnieje ktoś podobny do mnie lub inny niż ja;
metody integrujące duże grupy – proponują one wszystkim uczestnikom wspólną, aktywną zabawę, bez podziału na bawiących się i obserwatorów. Poświęcone są one realizacji określonego tematu. Grupy mają podane ramy działania i cel działania, natomiast same muszą odnaleźć drogę, po której będą zmierzać do osiągnięcia podanego celu.
Stosując w pracy wymienione metody pedagogiki zabawy uzyskujemy następujące efekty :
1. następuje pełna integracja grupy,
2. brak rywalizacji między uczestnikami grupy,
3. stosujemy swobodne wypowiedzi bez obawy przed ośmieszeniem lub ocenianiem,
4. stajemy się bardziej twórczy, aktywni, komunikatywni,
5. następuje pełny rozwój percepcji słuchowej, wzrokowej oraz ruchowej,
6. osiągamy wysoki poziom tolerancji, akceptacji siebie i innych,
7. pogłębia się integracja z rodzicami i nauczycielem.
Metoda kinezjologii edukacyjnej Paula Dennisona.
Kinezjologia edukacyjna określana jest często mianem „gimnastyki mózgu”. To metoda, która polega na wykorzystaniu ruchów ciała do wspomagania procesów uczenia się. Odpowiednie ruchy ciała służą przede wszystkim stymulowaniu obu półkul mózgowych i tworzeniu nowych połączeń nerwowych oraz aktywizowaniu myślenia.
„ Ruch jest drzwiami do uczenia się”- dlatego stosowanie odpowiednich ćwiczeń ruchowych ma integrować funkcje mózgu i ułatwiać proces nabywania nowych umiejętności, tworzenia pojęć, rozwijania myślenia.
Ćwiczenia wspierają
-rozwój motoryki dużej i małej,
- pamięci,
- -koncentracji,
- -orientację przestrzenną
- koordynują pracę narządu wzroku.
Proces równoważenia odbywa się w pięciu etapach
I etap- WYCISZENIE są to ćwiczenia przygotowawcze ( relaksacyjno-rozluźniające)
-Picie wody
-Masaż punktów na myślenia: ruchy naprzemienne, pozycja Cooka
II etap WYRAŻANIE CELU np. usprawnianie widzenia. Cel najpierw wyrażamy słowami, potem ruchowo(staramy się pokazać dziecku cel ruchem)
III etap CZYNNOŚĆ przetworzenie na ruch
IV etap –REEDUKACJA-wykonanie konkretnych ćwiczeń spośród tych, które opracował Dennison
V. etap NAGRADZANIE ćwiczenia końcowe- pochwała
Założenia Gimnastyki Mózgu / Kinezjologi Edukacyjnej są następujące:
Rozwój jest poszukiwaniem równowagi i jest osiągany przez ruch uwaga podąża za instrukcją: Mózg ludzki organizuje się wokół pojedynczego ogniska. Uwaga jest skierowana na to co wydaje się mieć znaczenie. Jeżeli dziecko nie ma swobody dokonywania wyborów zgodnie z jego potrzebami, żadne prawdziwe uczenie się nie ma miejsca.
- uczymy się tego czego aktywnie doświadczamy – poczucie własnej wartości i samo poznawanie to ostateczne cele w rozwoju jednostki, są to także warunki wstępne prawdziwego uczenia się
-każdy z nas oddziaływuje na innych – indywidualne doświadczenia i wybory każdego ucznia dotyczące jego rozwoju osobowościowego oraz jego potrzeby edukacyjne muszą być brane pod uwagę
- inteligencja jest wrodzona – motywacja do uczenia się jest właściwa istotom ludzkim. W idealnym środowisku społecznym i fizycznym uczenie się jest naturalną, radosną aktywnością, która trwa przez całe życie
Ruch fizyczny stymuluje funkcjonowanie mózgu.
-specyficzne ruchy ciała stymulują poszczególne funkcjonowania mózgu
- stres hamuje uczenie się – w warunkach stresu aktywność systemu intelekt ciało jest skupione na współczesnym układzie nerwowym, który przygotowuje ciało do reakcji walki / ucieczki. W rezultacie aktywność układu limbicznego (gdzie zlokalizowana jest pamięć) i nowej kory mózgu (gdzie umiejscowione jest myślenie abstrakcyjne i wnioskowanie) zostaje znacznie obniżona
blokady uczenia się mogą być usunięte przez Gimnastykę Mózgu, które w sposób świadomy aktywizują cały system intelekt/ ciało, stymulując aktywność układu nerwowego równomiernie we wszystkich częściach mózgu i osłabiają walki – ucieczki
-zauważanie jest osobistym mechanizmem reakcji zwrotnej – nowe uczenie się zależy od umiejętności zauważania co pracuje, a co nie pracuje na rzecz usprawniania nawyku z którym mamy do czynienia. Gdy uczeń jest w stanie uświadomić sobie blokady w uczeniu się podjąć oddziaływanie z pomocą efektywnych narzędzi Gimnastyki Mózgu, zapewnia mu to wzrost efektywności i poczucia własnej wartości. Istota kinezjologii edukacyjnej są tzw. równoważenia organizmu w zakresie wybranych funkcji np. pisania, czytania, widzenia, słyszenia, koncentracji czy lateralności, które prowadzone są po zastosowaniu tzw. schematu odblokowania
-woda energetyczność – wpływa na usprawnienie przebiegu reakcji chemicznych i elektrycznych
pomiędzy mózgiem a układem nerwowym oraz efektywność przechowywania i odtwarzania informacji
Punkty na myślenie – jasność – leżą tuż nad miejscem rozdzielenia tętnic szyjnych masując je, stymulujemy utlenianie komórek mózgowych, niwelując uczucie zmęczenia i przyśpieszamy przesyłanie informacji pomiędzy stronami ciała i zawiadującymi nimi półkulami mózgu.
Ruchy naprzemienne – aktywność. Celem tych ruchów jest zintegrowanie obu półkul mózgowych. Jednocześnie ruchy prawą i lewą stroną ciała powoduje że prawa i lewa półkula akcji myśli i ruchu jest ujawnienie dwóch zasadniczych typów ruchów:
-ruchy przekraczające linię środkową – utworzoną przez lewą i prawą stronę ciała (jak praca oczu przy czytaniu, pisaniu rysowaniu, praca narządów słuchu, praca rąk w trakcie wykonywania jakieś czynności). Ruchy te integrują myślenie i ruch, powodują uaktywnianie naturalnych mechanizmów i w związku z tym dziesięciokrotnie zwiększają szybkość przekazywania informacji, umożliwiają swobodny rozwój funkcji psychofizycznych, zapewniają optymalną pracę układu nerwowego a także łatwość i spontaniczność uczenia się. Należy zauważyć, że tym mechanizmem natura obdarzyła każde dziecko.
-jednostronne ruchy ciała – powodujące rozdzielanie myśli ruch, mechanizm ten stanowi podstawę procesów upośledzenia czynności przez znak lub symbol. Wymaga to wytężonej pracy umysłu, wysiłku i znacznej energii mózgu i ciała, prowadzi do skupienia świadomości w sytuacji uczenia się jak i stresu. Ten typ ruchu skupia w sobie ruchy i nawyki pierwszego etapu uczenia się – etapu zapoznawania się i świadomego prowadzenia operacji i działań
Obydwa typy ruchów są konieczne. Mechanizm rozdzielania myśli i ruch (jednostronne ruchy ciała) jako podstawa ruchu drugiego typu jest konieczny w początkowym etapie nabywania umiejętności szkolnych. Na etapie przyswojenia i automatyzacji nawyku ustępuje on miejsca mechanizmowi integracji myśli i ruchu.
Metoda Bon Depart i Metoda Dobrego Startu (MDS) M. Bogdanowicz.
Metoda wzrokowo-słuchowo-motoryczna, w której rolę odgrywają następujące trzy elementy: element wzrokowy wzory graficzne), słuchowy (piosenka), motoryczny-wykonywanie ruchów zharmonizowanych z rytmem piosenki i jednocześnie ilustujacych figury zawarte we wzorach graficznych. Podstawę ćwiczeń stanowi tu zestaw wzorów graficznych uszeregowanych wg zasad stopniowania trudności i wymagających coraz większej precyzji ruchów podczas odtwarzania. Polską adaptacja tej metody jest metoda „ Dobrego Startu”M. Bogdanowicz
Metoda Dobrego Startu opracowana została w latach 60- tych na wzorach francuskich metody Le Bon Depart Thea Bugnet, przez Martę Bogdanowicz.
Celem metody jest jednoczesne usprawnienie czynności analizatorów: wzrokowego, słuchowego i kinestetyczno- ruchowego, a także kształcenie lateralizacji, orientacji w schemacie i przestrzeni. Założeniem metody jest jednoczesne rozwijanie funkcji językowych, funkcji spostrzeżeniowych: wzrokowych, słuchowych, dotykowych, kinestetycznych (czucie ruchu) i motorycznych oraz współdziałanie miedzy tymi funkcjami czyli integracji percepcyjno- motorycznej. Ćwiczenia prowadzą do większej harmonii rozwoju psychoruchowego: wyższego poziomu rozwoju i współdziałania funkcji intelektualnych (mowy, myślenia) i instrumentalnych (spostrzeżeniowo- ruchowych). Sprzyjają również prawidłowemu wykonywania czynności ruchowych we właściwym czasie i przestrzeni, w harmonii z czynnościami poznawczymi, w tym językowymi.
Metoda Marii .Montessori.
Podstawową formą metody jest zabawa i indywidualne zdobywanie doświadczeń przez dziecko. „ Pozwól dziecku zrobić to samemu”
1. Zasada swobodnego wyboru materiału
Wszystkie materiały są zawsze dostępne, ułożone tematycznie na półkach, w zasięgu ręki dziecka. Dziecko samodzielnie podejmuje decyzję, którym materiałem będzie pracować.
2. Zasada swobodnego wyboru miejsca pracy
Wszystkie dzieci są nasze. W praktyce oznacza to, że dziecko nie musi pracować w swojej grupie. Może przejść do grupy drugiej. Pracować może na stole, na podłodze. Tam gdzie zdecyduje i gdzie pozwolą na to granice naszego rozsądku i możliwości organizacyjnych. Oczywistym jest, że dziecko jest zawsze obserwowane przez nauczycieli. W tym miejscu dodajmy, że dziecko nie ma obowiązku uczestniczenia w zajęciach grupowych
3. Zasada swobodnego wyboru czasu pracy
W placówkach pracujących wg założeń Pedagogiki Montesori, to dziecko informuje nas, że właśnie teraz zdecydowało, że będzie zajmować się np. nauka literek lub wiązaniem sznurowadeł. Będzie to robiło tak długo, jak zechce i w określonym czasie
4. zasada swobodnego wyboru formy pracy
Lekcje podstawową przeprowadzamy z każdym dzieckiem indywidualnie. Następnie zaczyna ono pracować samodzielnie. Wie ,że ma prawo do pracy w ciszy( Lekcja ciszy), ze nikt nie będzie mu przeszkadzał. Wie także, że nikt nie będzie mu pomagał, jeśli pomoc jest niepotrzebna. Samodzielnie wybrało sobie temat pracy, pracuje wtedy, kiedy zechciało, będzie pracowało tak długo jak praca będzie dla niego atrakcyjna i będzie sprawiała mu przyjemność
5.Zasada porządku
Każde miejsce w pracowni ma swoje miejsce-skąd został wzięty, tam zostaje odniesiony. Porządek w otoczeniu-porządek w sercu.
6. Zasada ograniczenia
Nie ma żadnych ograniczeń odnośnie przyjmowanych dzieci. Jest to metoda bezrepresyjna, dzieci robią to, co je interesuje i co nie przeszkadza innym.
7. Zasada izolowania trudności
Jeżeli dziecko pracuje z różowa wieżą, po to aby poznać lub uporządkować znane już sobie pojęcia związane z wielkością, to nie zajmujemy się wtedy kolorami, bo do tego służy inny materiał-kolorowe tabliczki. Nie zajmuje się długościami, bo do tego służą inne materiały-czerwone belki
8. zasada transferu
Pedagogika Montessori, dysponuje całym zestawem pomocy dydaktycznych. Każde z tych materiałów to ogniwo, logiczne powiązanie w długi łańcuch. Każde ogniwo, zawiera w sobie cechy materiału poprzednio wprowadzonego plus jedna cech więcej.
9. Zasada własnego działania i powtarzania
7W placówkach montessori dzieci nie muszą „ realizować programu opartego na założeniach”. Założeniem jest, ze dziecko rozwija się zgodnie z programem wyznaczonym własnymi zainteresowaniami, potrzebami, możliwościami intelektualnymi, czy fizycznymi.
10. Zasada samokontroli
Materiał Montesori jest tak skonstruowany, ze pozwala dzieciom, samodzielnie stwierdzić, czy daną pracę wykonały dobrze, czy źle. W którym miejscu nast. Apiła pomyłka i jak ten błąd można naprawić.
Pozwala na zorganizowanie przejścia od zabaw dziecięcych do elementów pracy. Opiera się na tym, co interesuje dziecko, pobudza jego ciekawość, sprawia mu satysfakcję, a tym samym prowadzi do sukcesu. Praca metodą Montessori pomaga w pełni wykorzystać potencjał rozwojowy dzieci zarówno harmonijnie rozwijających się, jak i potrzebujących dodatkowego wsparcia rozwoju.
Cele pracy:
· wspieranie indywidualnego rozwoju dziecka,
· porządkowanie bodźców, doznań i doświadczeń,
· kształcenie percepcji (wielozmysłowe doświadczanie),
· rozwijanie koordynacji wzrokowo-ruchowej i przestrzennej,
· ćwiczenie motoryki małej i dużej (precyzja ruchów),
· kształtowanie pojęć kluczowych do opisywania otaczającego świata,
· kształtowanie umiejętności komunikacyjnych
Materiał do odróżniania kolorów – tabliczki kolorów. Małe drewniane tabliczki, które na dole i na górze mają uchwyty, zostały po obu stronach starannie polakierowane w tym samym kolorem. Każdy kolor występuje na dwóch deseczkach. Można więc je przyporządkować parami. Od jednej skrzyneczki z parami trzech podstawowych kolorów przechodzimy w|g tej samej zasady, poprzez mieszane kolory do trzeciej dużej skrzynki z dziewięcioma przegródkami, które zawierają siedem tabliczek ze stopniowanymi kolorami.
Materiał do odróżniania kształtów – duża geometryczna komoda składa się z sześciu szuflad, które dziecko może z łatwością wyjąć. Znajdują się w nich wszystkie podstawowe kształty geometryczne w różnych wariantach ,,Biologiczna Komoda” jest koniecznym uzupełnieniem, ponieważ znajdują się tutaj wycięte z drewna prawie wszystkie kształty liści. Można tutaj poznawać dotykiem powierzchnie i kształty, co rozwija motorykę oraz zwiększa wrażliwość na różnorodność przyrody.
Materiał do odróżniania struktury – deseczki dotykowe zostały już przedstawione. Oprócz „skrzynek z materiałami”, w której znajdują się materiały o różnej strukturze, jakie trzeba połączyć w pary, znajdujemy również liczne dodatkowe materiały, które pomagają w poznawaniu takich cech jak miękki i twardy, gładki i szorstki, luźny i zbity. Wszystko to rozwija zdolność różnicowania oraz uwrażliwiania zmysłu dotyku.
Materiał do odróżniania ciężarów – kluczem do świata pod względem rozumienia ciężarów są deseczki ciężarów. W skrzynce z trzema przegródkami znajdują się trzy serie deseczek o jednakowej wielkości. Każda seria wykonana jest z drewna innego gatunku. Dlatego też są one różnego ciężaru. Z otwartymi potem ewentualnie z zamkniętymi oczami, dziecko waży deseczki na dłoni i przyporządkowuje do siebie te, które mają ten sam ciężar.
Materiały do odróżniania dźwięków – niektóre materiały do rozwijania zmysłów pełnią także diagnostyczne funkcje jak na przykład pudełka dźwiękowe, przy pomocy których można na przykład odkryć wady słuchu u dzieci. Potwierdzają to terapeuci Montessarii. Pudełka dźwiękowe –puszki szmerowe składają się z dwóch skrzyneczek, jednej z czerwonym wiekiem i jednej z niebieskim. Skrzynki te zawierają po sześć pudełek, w jednej są one koloru czerwonego, drugie niebieskiego. Pudełka z kolei wypełniane są różnymi materiałami i można przy ich pomocy poznawać skalę głośności od bardzo cicho do głośno.
Materiały do odróżniania zapachów – dwie skrzynki zawierają po sześć zapachowych pudełeczek. Zawierają się w nich substancje o łatwych do odróżnienia zapachach, których aromat dziecko czuje po otwarciu pudełeczka, a nie widzi jego zawartości. Znowu chodzi tutaj o znane zasady.
Materiały do odróżniania smaków – szklane naczynia smakowe składają się z ośmiu słoików, ośmiu pipet i małych łyżeczek. Nauczyciel na oczach dzieci przygotowuje różne smaki, w dwóch słoikach umieszcza jednakowe. Potem zadaniem dzieci polega na próbowaniu i porównywaniu.
Materiały do odróżniania ciepłoty – dzbanki ciepła z metalu należy wypełnić wodę o różnej temperaturze. Począwszy od pary dzbanków z wodą do maksymalnej temperatury około 46 stopni. Wszystkie dzbanki chwytamy obiema dłońmi i badamy ich ciepło. I wciąż wracamy do temperatury wyjściowej.
Materiały matematyczne i wspierające przyswajanie mowy – opracowane przez Montessari są odpowiedzią na rzeczywiste potrzeby dziecka. Dzieci mają prawo uczyć się i pisać, jeśli są do tego gotowe. Trudno jest wytyczyć jednoznaczną granicę między materiałami rozwijającymi zmysły i pierwszymi materiałami matematycznymi i językowymi. Ponieważ liczne opisywane powyżej materiały zawierają matematyczne struktury, umożliwiają pośrednie przygotowanie do różnicującego postrzegania
Metoda zabawy niedyrektywnej V. Axline.
Zabawa jest nauką,
nauka jest zabawą.
Im więcej zabawy,
tym więcej nauki.
Metoda zabawy niedyrektywnej opracowana została przez V. Axline, uczennicę Carla R. Rogersa. W Polsce zabawę niedyrektywną, jako formę terapii stosowały: Hanna Olechnowicz, Małgorzata Kościelska, Magdalena Grodzka.
Niedyrektywność jest formą terapii lub stylem kontaktu z dzieckiem, który może być wykorzystany przez rodziców lub nauczycieli. Kluczem do zabawy niedyrektywnej jest akceptacja dziecka, podążanie za jego motywacją i inicjatywą oraz powstrzymywanie się od oceniania i wydawania poleceń.
Celem podejścia niedyrektywnego jest nawiązywanie wartościowego kontaktu z dzieckiemi budowanie relacji pełnej zaangażowania, szacunku i uważności. Dorosły powstrzymuje się od oceniania dziecka na rzecz obdarzania uwagą wartościującą.
Zabawa niedyrektywna:
· mobilizuje do samodzielnego podejmowania decyzji,
· uczy kreatywności i posiadanie własnej opinii,
· uczy samodzielnego radzenia sobie i rozwiązywania problemów,
· w naturalny sposób uczy budowania relacji społecznych.
Niedyrektywna terapia zabawowa „Play therapy”, opiera się na dowolnej zabawie dziecka, która jest wynikiem jego spontanicznej i swobodnej aktywności. Koncepcję tę opisała amerykańska terapeutka Virginia Mae Axline w książce „Play therapy” Metoda ta jest adaptacją zasad niedyrektywnej terapii Carla R. Rogersa, który to podkreślał wartość dążenia do samorealizacji.
Wg wielu specjalistów zabawa jest jedną z podstawowych form działalności dziecka, jest dla niego zarówno naturalnym sposobem bycia, a także poważną czynnością. Zabawa nie tylko zaspokaja potrzebę ruchu czy działania ale również umożliwia rozwijanie zmysłów, doskonalenie myślenia oraz rozwój emocjonalny.
Opisywana metoda mobilizuje dziecko do podejmowania samodzielnych decyzji oraz do samodzielnej aktywności w życiu codziennym, pokonywania trudności, a tym samym sprawia, że rozwój emocjonalny dziecka przebiega harmonijnie.
Virginia Axline uważa, że człowiek posiada indywidualne możliwości rozwojowe oraz naturalną tendencję dążącą do osiągnięcia tychże możliwości – tendencję do samoaktualizacji. Jeżeli pozwolimy dziecku działać zgodnie z tendencją do samoaktualizacji, to będzie się ono rozwijać w kierunku społecznie pożądanym.
Człowiek, który na swej drodze nie spotkał zbyt wielu przeszkód w postaci braku akceptacji ze strony otoczenia czy niemożności bycia sobą, ma możliwość stania się jednostką wolną, niezależna, przystosowaną. Jeśli dziecko obcuje w klimacie nieodpowiednich stosunków międzyludzkich zaczyna objawiać aspołeczne zachowania. Kiedy pozytywne możliwości rozwojowe są ignorowane i tłumione dziecko nie może osiągnąć stadium aktualizacji. Zachowania i uczucia dziecka są negowane przez co powstają napięcia i frustracje. Właśnie do takich dzieci, nieprzystosowanych skierowana jest niedyrektywna terapia zabawowa.
Objawy aspołecznego zachowania nabywane są przez jednostkę w atmosferze nieodpowiednich stosunków międzyludzkich. Zatem to otoczenie decyduje o tym czy jednostka jest dobrze przystosowana czy źle. Według Axline dzieci trudne, nieprzystosowane to te, którym odmówiono miłości, poczucia bezpieczeństwa i szczęścia. Określa ona swą koncepcję jako „metodę pomocy dzieciom trudnym w pomaganiu sobie”.
Terapia zabawowa powinna odbywać się w specjalnie urządzonym pokoju zabawowym. Nie jest on absolutnie konieczny ale z praktycznego punktu widzenia istnienie osobnego, specjalnie urządzonego pokoju sprzyja przeprowadzeniu terapii. W pokoju przeznaczonym do terapii powinny znajdować się mocne i trwałe zabawki, które nie są zbyt skomplikowanie by dziecko nie miało trudności w używaniu ich. Lalki, z niepękającego materiału powinny reprezentować poszczególnych członków rodziny. Oprócz lalek powinny znaleźć się inne zabawki takie jak żołnierze, zwierzęta, samochody, samoloty. Wszystkie powinny znajdować się na półkach, do których dziecko będzie mieć nieograniczony dostęp. Wybór zabawek należy bezwzględnie pozostawić dziecku. W czasie terapii dziecko powinno być ubrane w ochronny fartuszek aby podczas wyrażania swoich uczuć nie musiało przejmować się uszkodzeniem ubrania. Najważniejsze w przebiegu terapii jest to, aby nie sugerować dziecku czym powinno się bawić, dlatego po każdej terapii w pokoju zabawowym należy posprzątać i ułożyć wszystko tak aby wrócić do pierwotnego wyglądu.
Bardzo ważną rolę w procesie terapii zabawą pełni terapeuta, który musi stworzyć odpowiedni klimat optymalny z punktu widzenia rozwoju dziecka. Rola terapeuty, chociaż nie kierująca nie może być pasywna. Powinna być pełna czujności, wrażliwości i zarazem podziwu dla wszystkiego tego, co dziecko robi i mówi. Terapeuta musi wykazać się samodyscypliną w celu niekierowana dzieckiem i pozwalania mu „być sobą”. Z całą powagą powinien traktować spotkanie z dzieckiem.
Według Axline terapeuta powinien respektować pewne zasady, które powinny być realizowane podczas niedyrektywnej terapii zabawą, niektóre łatwiej realizować podczas terapii indywidualnej, inne zaś w toku terapii grupowej:
1. Ustanowienie porozumienia. Istotą terapii jest nawiązanie kontaktu z dzieckiem. Terapeuta powinien witając się z dzieckiem uśmiechać się by wytworzyć ciepły przyjacielski stosunek. Często dziecko nie przejawia chęci nawiązania kontaktu. Terapeuta nie powinien jednak rezygnować ale też nie może on nakłaniać dziecka do jakiejkolwiek działania czy zabawy gdyż to łamie podstawowe założenie terapii mówiące o całkowitej akceptacji dziecka.
2. Całkowite akceptowanie dziecka. Polega to na podążaniu za dzieckiem- podchwytywaniu przez terapeutę zabaw spontanicznie podejmowanych przez dziecko, oraz akceptacji „odmowy” dziecka na propozycje zabaw proponowanych przez terapeutę.
3. Wytwarzanie atmosfery swobody – wręcz pozwalaniu dziecku na wszystko. Terapeuta nie powinien krępować spontanicznej aktywności dziecka. Ważna jest mimika twarzy, ton głosu terapeuty który określa postawę wobec dziecka. Nie należy poprawiać, sprzątać po dziecku gdyż to niszczy obietnicę mówiącą, że w pokoju zabawowym można robić wszystko.
4. Rozpoznawanie i odzwierciedlanie uczuć. Terapeuta uważnie rozpoznaje uczucia, które dziecko wyraża, i odzwierciedla je w taki sposób, aby dziecko zrozumiało swoje zachowanie. Ważne jest również aby terapeuta stosował język dziecka gdyż niektóre wypowiedzi dziecka mogą być sprzeczne z jego sposobem bawienia się.
5. Szanowanie dziecka. Terapeuta traktuje dziecko jako zdolne do rozwiązania własnych problemów i za to odpowiedzialne, pozostawia dziecku swobodę wyboru zabaw, nie wykonuje też za dziecko żadnych czynności.
6. Dziecko kieruje. Terapeuta nie powinien kierować działaniem dziecka, nie powinien zadawać badających pytań, chyba że, dziecko samo zaczyna rozmawiać. Jest to niezwykłe doświadczenie dla dziecka, które przywykło, że w życiu decyzje o jego osobie podejmują dorośli. W pokoju zabaw dziecko ma możliwość samo decydowania o sobie.
7. Terapia nie może być przyspieszona. Przyspieszenie terapii mogłoby spowodować wycofanie się dziecka z kontakty terapeutycznego. Dziecko musi czuć się gotowe do wyrażenia swoich problemów. Terapeuta powinien dać dziecku tyle czasu ile potrzeba.
8. Przypisywanie dużego znaczenia do określonych ograniczeń. Nie można dopuścić aby dziecko narażone było na niebezpieczeństwo w czasie terapii. Nie wolno umożliwić dziecku wyrządzić krzywdę innym ludziom, terapeucie oraz uniemożliwić dziecku umyślne niszczenie otoczenia.
Wielu terapeutów opisuje, iż często pierwszy moment nawiązania kontaktu wzrokowego z dzieckiem autystycznym, poczucia bycia zauważonym przez dziecko następuje w sytuacji naśladowania zachowań dziecka (np. terapeuta podobnie jak dziecko wprawiał w ruch wirowy jakiś przedmiot). Imitując różne formy aktywności dziecka, można je później stopniowo zmieniać, uważając aby nie zerwać tego bezsłownego dialogu. Dzieci autystyczne bawiąc się w ten swoisty sposób z terapeutą są zazwyczaj bardzo zadowolone i okazują wyraziście swoje pozytywne emocje. Pedagodzy podkreślają rolę terapii niedyrektywnej w obniżaniu poziomu lęku u dziecka poprzez uproszczenie środowiska, tak by stało się znajome, łatwe do przewidzenia i kontrolowania. Otoczenie powinno być pozbawione intensywnych i licznych bodźców, a dziecko powinno mieć możliwość wybierania preferowanych przez siebie aktywności, w atmosferze bezpieczeństwa i przyzwolenia.
Dziecięca matematyka E.Gruszczyk- Kolczyńskiej.
Celem metody jest wspomaganie rozwoju umysłowego dzieci, zwłaszcza w zakresie kształtowania pojęć matematycznych. Osobiste doświadczenia dziecka stanowią budulec, z którego dziecko tworzy pojęcia i umiejętności, rozwija myślenie, hartuje dziecięcą odporność i uczyć pokonywać trudności. W trakcie tych doświadczeń dziecko uczy się słownie określać swoje spostrzeżenia, sens wykonywanych czynności i przewidywane skutki. Mówienie o wykonywanych czynnościach sprzyja koncentracji uwagi i pomaga dziecku dostrzec to co ważne.
Program edukacji matematycznej ujmuje kręgi tematyczne, które uwzględniają stopniowanie trudności i prawidłowości rozwoju dziecka. Praktyczne ćwiczenia pomagają kształtować m.in.:
· orientację przestrzenną,
· umiejętność skupiania uwagi na prawidłowościach i korzystania z nich w różnych sytuacjach,
· umiejętności liczenia oraz dodawania i odejmowania (liczenia konkretnych przedmiotów, liczenie na palcach, liczenie w pamięci),
· umiejętność klasyfikowania i tworzenia pojęć,
· pojęcia geometryczne,
· odporność emocjonalną,
· zdolności do wysiłku umysłowego.
Metoda Glena Domana
a) metoda globalnego czytania
Celem tej metody jest nauka czytania w sposób całościowy. Polega ona na wielokrotnie powtarzanym, krótkotrwałym pokazywaniu dziecku plansz ze słowami, wyrażeniami lub zdaniami oraz tworzeniu specjalnych książeczek, które czyta się z dzieckiem. Metoda może być pomocna w komunikowaniu się z osobami, które nie mówią.
b) nauczanie małego dziecka matematyki
Nauka matematyki przebiega według tych samych zasad, co nauka czytania. W tej metodzie wykorzystuje się plansze zawierające od 1 do 100 czerwonych kropek. Przy ekspozycji podaje się równocześnie ilość kropek na każdej planszy. W rezultacie dziecko odróżnia ilość przedstawionych kropek, rozpoznaje rzeczywiste wartości, a nie tylko ich symbole (cyfry).
Metoda behawioralna
Głównym celem terapii behawioralnej jest: zwiększenie ilości zachowań deficytowych, redukowanie zachowań niepożądanych oraz generalizowanie i utrzymywanie efektów terapii. W tej metodzie dużą rolę odgrywają wzmocnienia (biologiczne, a więc na przykład słodycz lub społeczne, czyli na przykład pochwała, wspólna zabawa), dzięki którym utrwalają się pożądane zachowania.
Metoda Komunikacji ( TEACCH) Erica Schoplera zawierająca test przeznaczony dla dzieci autystycznych, uważanych dotychczas za nietestowne, na podstawie, którego wyników można precyzyjnie ustalić indywidualne programy nauczania oraz bogaty zestaw ćwiczeń i metody pracy nad zachowaniem.
Terapia ręki
Terapia ręki to przede wszystkim usprawnianie małej motoryki, czyli precyzyjnych ruchów rąk, dłoni i palców, dużej motoryki w zakresie sprawności i napięcia mięśni całego ramienia oraz postawy siedzącej. To również dostarczanie wrażeń dotykowych, umożliwiających poznawanie różnych kształtów, struktur materiałów oraz nabywanie umiejętności ich rozróżniania.
Do celów terapii ręki w zakresie poprawy czynności pisania i formy graficznej pisma zalicza się:
* nabywanie prawidłowych nawyków w zakresie:
Ř utrzymywania prawidłowej postawy siedzącej
Ř sposobu trzymania narzędzia graficznego
Ř odległości palców od końcówki piszącej
Ř utrzymywania prawidłowego napięcia mięśniowego ramienia, dłoni i palców
Ř ułożenia ręki wiodącej i pomocniczej na blacie
Ř ułożenia kartki/zeszytu na blacie
* wypracowanie zdolności skupienia uwagi i patrzenia
* wzmacnianie koncentracji
* poprawę koordynacji wzrokowo-ruchowej
* przekraczanie linii środka ciała.
Ćwiczenia ręki należy prowadzić wobec dzieci/uczniów:
¨ niechętnie podejmujących czynności manualne (np. malowanie, lepienie z plasteliny) oraz mających problem z koordynacją obu rąk w trakcie wykonywania tych czynności, z koordynacją wzrokowo-ruchową oraz piszących niestarannie/nieestetycznie/zbyt wolno
¨ mających znacznie obniżone lub wzmożone napięcie mięśniowe w obrębie kończyny górnej (obręczy barkowej, stawu łokciowego, w obrębie nadgarstka i stawów palców)
¨ mających problem w zakresie samoobsługi
¨ z nadwrażliwością dotykową oraz niedowrażliwością dotykową.
Ćwiczenia sprawności grafomotorycznej należy rozpocząć od:
ŕ kształtowania orientacji przestrzennej, poprzez wytwarzanie i utrwalanie orientacji w schemacie własnego ciała. Ważnym elementem tych ćwiczeń jest nazywanie, opisywanie słowem ruchów
i ich kierunków, np. utrwalanie różnicowania prawej i lewej strony ciała, odtwarzanie ruchów rodzica stojącego tyłem lub siedzącego naprzeciwko, naśladowanie oglądanych w lustrze ruchów rodzica stojącego/siedzącego
ŕ wykształcenie znajomości pojęć określających położenia przedmiotów w przestrzeni:
*określania miejsca: na, pod, za, wysoko, nisko, wyżej, niżej, między, w środku
*określania kierunków: w przód, w tył, do góry, na dół, przed siebie, za siebie, w bok, w prawo,
w lewo
*określania wielkości przedmiotów i wymiarów wielkości: mały, duży, krótki, długi, wąski, szeroki
*określania przeciwstawności: wysoki - niski, nierówności: wyżej niż, niżej niż; uporządkowania: mały, mniejszy, najmniejszy.
Kolejne etapy to ćwiczenia:
ŕ normalizujące napięcie mięśniowego ramienia i dłoni, kontrolujące siłę nacisku ręki podczas czynności grafomotorycznych:
*malowanie farbą różnymi pędzlami (w tym pędzlem do golenia) linii cienkich, szerokich
*malowanie farbą palcami na dużych arkuszach papieru
*kreślenie wzorów (linii, figur, liter) palcami na tacy wypełnionej np. kaszą manną, wyprażonym piaskiem
*rysowanie linii poziomych, pionowych, falistych - flamastrami
*obrysowywanie konturów rysunków w pozycji stojącej, gdy arkusz zawieszony jest na ścianie, na wysokości ramienia dziecka; lub w pozycji stojącej nad stołem, gdy arkusz leży na blacie, a ręka zwisa swobodnie wzdłuż ciała,
ŕ angażujące obręcz barkową oraz stawy ramienne:
-siłowanie się z rodzicem/rodzeństwem na obie ręce
-chodzenie na rękach (dziecko chodzi na rękach, rodzic trzyma za nogi - początkowo za uda
-następnie w okolicy kolan
-czołganie się, w tym przy pomocy przetyczaków do zlewu – naprzemiennie podciągając się lewą i prawą ręką;
-rysowanie kół w powietrzu oburącz, następnie raz jedną, raz drugą ręką
-zabawy szarfą lub apaszką – wymachy ramion pionowo, poziomo, przy wyprostowanych/zgiętych łokciach
-rysowanie, malowanie na dużych powierzchniach (np. kartonie przypiętym do ściany), w pozycji stojącej
-zabawy wymagające zmiany ustawienia przedramienia – wachlarzem, pacynkami,
ŕ ćwiczenia rozmachowe
-kreślenie w powietrzu dużych, płynnych, swobodnych ruchów w kształcie fal i ósemek
-wykonywanie obszernych i swobodnych ruchów przy kreśleniu kredą na tablicy, flamastrami
na dużych arkuszach
-zamalowywanie dużych płaszczyzn farbami, kredą, tworzenie kolorowych krat z linii
pionowych, poziomych, ukośnych
-zamalowywanie określonej przestrzeni np. pól kwadratów, kół, prostokątów, trójkątów, przy
zachowaniu kierunków prawidłowych w pisaniu: ruchy pionowe od góry do dołu, ruchy
poziome od lewej do prawej, owale odwrotnie do ruchu wskazówek zegara – od prawej ku lewej,
ŕ ćwiczenia ruchów precyzyjnych (zabawy usprawniające nadgarstek oraz ruchomość wszystkich stawów palców):
-przekładanie drobnych przedmiotów z ręki do ręki
-zakręcanie, odkręcanie nakrętek na butelkach, nakrętek na śrubach
-nawijanie nitki, np. na ołówek przez obroty nadgarstkiem
-owijanie sznurka, wstążki, skakanki na przedmioty o kształcie walca (np. małą butelkę), przez obroty nadgarstkiem
-otwieranie i zamykanie zamków kluczem
-kreskowanie – wypełnianie małych konturów kreseczkami stawianymi poziomo, pionowo, ukośnie,zawsze przy zachowaniu kierunku od lewej do prawej, z góry na dół
-wypełnianie małych konturów liniami w kształcie spirali, kłębuszków itp.-
kopiowanie rysunków – wodzenie ołówkiem po wzorze przez kalkę techniczną, a potem malowanie w obrębie konturu
-nawlekanie koralików, przewlekanie tasiemek i sznurków przez różne otwory
-wydzieranki, wycinanki
ŕ wytwarzanie chwytu pęsetkowego
-zbieranie dwoma palcami ziarenek ryżu, kaszy, grochu
-zbieranie ziarenek pęsetą (może być kosmetyczna)
-zabawy spinaczami do bielizny
wzmacnianie mięśni palców i dłoni:
-ugniatanie papierowych kul z gazety
-zwijanie kuleczek z bibuły
-lepienie z plasteliny kształtów wymagających wałkowania całą dłonią, a następnie palcami wskazującymi.
-naśladowanie ruchów gry na pianinie, chodzenie palcami po blacie
-zabawy paluszkowe (np. chodzi kominiarz po drabinie, tu sroczka kaszkę warzyła, chodzi czapla po desce)
-stemplowanie szlaczków, wzorów
-ściskanie piłeczek lub handelków rehabilitacyjnych w dłoniach,
ŕ stabilizowanie postawy siedzącej:
-siedzenie podczas zabawy, czytania, oglądania telewizji, chodzenie po mieszkaniu w woreczku
wypełnionym grochem/kaszą, na głowie, a następnie siedzenie z woreczkiem na głowie podczas pisania
ŕ ćwiczenia relaksacyjne:
-naprzemienne/równoczesne zaciskanie pięści – ważne będzie uświadamianie sobie przez dziecko stanów napięcia i rozluźnienia ręki
-strzepywanie wody z rąk, pryskanie wodą palcami, otrzepywanie ubrania
-podnoszenie rąk i luźne opuszczanie wraz ze skłonem głowy i tułowia.
Prawidłowe opanowanie umiejętności szkolnych tj. pisania, wycinania, wydzierania, malowania, uzależnione jest nie tylko od sprawności ręki, ale od ogólnej sprawności ruchowej.
Dzieci mające problemy z opanowaniem umiejętności szkolnych najpierw przejawiają następujące objawy:
- trudności w trakcie ubierania i rozbierania się
Dziecko, którego ręce pracują nieprawidłowo będzie mieć trudności z zapinaniem guzików, wiązaniem sznurowadeł. Wielkim problemem będzie dla niego zaplanowanie jak założyć kurtkę, czapkę, spodnie.
- trudności w zakresie innych czynności samoobsługowych
Poza ubieraniem się dziecko z zaburzonymi funkcjami rąk będzie mieć duże w opanowywaniu podstawowych czynności związanych z codziennym życiem, takich jak: mycie się, mycie zębów, posługiwanie się sztućcami w czasie spożywania posiłków.
- obniżone napięcie mięśniowe
Dzieci z obniżonym napięciem mięśniowym charakteryzują się nieprawidłową postawą ciała (tendencja do garbienia się), obniżoną siłą mięśniową, większą męczliwością w trakcie wykonywanych prac.
- opóźnienie w rozwoju planowania ruchów, w tym ruchów rąk
Dzieci mające trudności z planowaniem ruchowym często sprawiają wrażenie niezgrabnych ruchowo, potykają się w czasie biegania, nie potrafią skakać, mają trudności z rzucaniem i łapaniem piłki.
Dzieci takie będą długo zastanawiać się jak wykonać dany ruch, np. jak poprawnie trzymać i posługiwać się łyżką, widelcem.
- zakłócenia koordynacji wzrokowo-ruchowej w czasie wykonywania czynności bez kontroli wzrokowej
Dzieci z problemami koordynacyjnymi będą wykazywać duże trudności w trakcie czynności, które wykonywane są bez kontroli wzrokowej. Wzrok daje dzieciom większą kontrolę nad ruchami rąk, poczucie przewidywalności i bezpieczeństwo.
- szybkość ruchów rąk niedostosowana do wykonywanej czynności
Zwykle dzieci z nieprawidłowościami w funkcjonowaniu rąk wszelkie czynności wykonują powoli, wraz ze zwiększeniem szybkości ruchy stają się mniej precyzyjne.
- występowaniem współruchów
Współruchy to dodatkowe ruchy, zwykle języka i warg, towarzyszące ruchom rąk, np. wysuwanie języka, zaciskanie lewej ręki w czasie, gdy prawa pisze.
- unikanie czynności manualnych
Dzieci przejawiają często niechęć wobec malowania, pisania, wycinania, ale zanim jeszcze podejmą naukę w szkole unikają samodzielnego ubierania się, jedzenia, posługiwania się narzędziami (łapatki, grabki).
- obniżona motywacja
W miarę upływu czasu dzieci są bardziej świadome swoich trudności, dlatego przejawiają tendencje ucieczkowe wobec czynności angażujących pracę rąk, czują się gorsze, mają obniżoną motywację.
- nieprawidłowy chwyt pisarski.
Sposobem na rozwijanie sprawności rąk u dzieci są systematycznie prowadzone ćwiczenia w takcie zajęć terapeutycznych, w przedszkolach i szkołach w czasie zajęć gimnastycznych i w warunkach domowych.
Terapię ręki należy rozpocząć od wzmacniania napięcia mięśniowego.
Prawidłowe napięcie mięśniowe ma wpływ na kształtowanie się prawidłowych wzorców ruchowych, co z kolei umożliwia dalszy postęp w procesie centralnej stabilizacji ciała i doskonalenie prawidłowej postawy. Prawidłowe napięcie jest niezbędne dla przyjęcia i utrzymania prawidłowej postawy w trakcie pracy stolikowej.
W trakcie normalizowania napięcia mięśniowego pracuje się także nad integrowanie przetrwałych odruchów z dzieciństwa TOB-u (Toniczny Odruch Błędnikowy) i ATOS-u, które motorykę dużą, kontrolę ręki piszącej, równowagę.
Oto przykładowe ćwiczenia wzmacniające napięcie mięśniowe:
· w czasie leżenia na brzuchu dziecko unosi głowę i ręce, aby popatrzeć przez papierową lornetkę,
· dziecko w leżeniu na plecach dostaje do rąk obręcz, udaje, że kieruje kierownicą w czasie trzymania obręczy w wyprostowanych rękach,
· w trakcie leżenia na brzuchu dziecko unosi ręce i głowę, udaje, że pływa (pływanie „na sucho”)
Kolejny krok w pracy terapeutycznej polega na rozwijaniu sprawności obręczy barkowej.
Ćwiczenia wzmacniające i stabilizujące obręcz barkową:
· „walki kogutów”- siłowanie się na obie ręce,
· „taczki”- dziecko chodzi na rękach, rodzic trzyma za nogi, początkowo za uda, a w miarę ćwiczeń zbliża się do kolan,
· czołganie się
· rysowanie kół w powietrzu, oburącz, raz jedną, raz drugą ręką,
· rysowanie, malowanie na dużych powierzchniach (np. karton przypięty do ściany) w pozycji stojącej.
Po wzmocnieniu obręczy barkowej prowadzić ćwiczenia doskonalące ruchy przedramienia. Są to na przykład:
· wyklaskiwanie rytmów ze zmianą ustawienia przedramienia,
· gra w „łapki”,
· odbijanie jo-jo,
· zabawy ze sprężyną,
· zabawy wachlarzami, pacynkami wymagające zmiany ustawienia przedramienia – dłoń wewnętrzną stroną raz w górze, a raz w dole.
Ćwiczenia usprawniające pracę nadgarstka to :
· zakręcanie/ odkręcanie butelek, słoików,
· Wycinanie,
· przekręcanie „żarówek”,
· gra na tamburynie,
· naśladowanie wycieraczek samochodowych,
· nakręcanie zabawek.
W dalszej kolejności usprawnia się palce. Oto przykładowe ćwiczenia palców:
· zabawy paluszkowe znane z dzieciństwa (np. sroczka kaszkę warzyła),
· zabawy z użyciem pacynek,
· znane zabawy w bierki, patyczki,
· nawlekanie korali,
· wydzieranie,
· lepienie, ugniatanie – wykorzystanie różnych mas (ciastolina, plastelina, masa solna).
Ćwiczenia wyrabiające prawidłowy trójpalcowy chwyt pisarski:
· wydzieranie małych skrawków papieru,
· zapinanie guzików,
· gra w bierki,
· przypinanie spinaczy do bielizny,
· zastosowanie trójkątnych nakładek w czasie pisania, rysowania.
Ćwiczenia grafomotoryczne:
· układanie: patyczaki, mozaiki,
· rysowanie na dużych powierzchniach,
· rysowanie w lustrzanym odbiciu,
· rysowanie po śladzie,
· rysowanie linii, szlaczków, figur geometrycznych,
· kalkowanie, przerysowywanie rysunków.
Poza czynnikami wewnętrznymi (napięcie mięśniowe, zdolność do planowania czynności ruchowych, sprawność w obrębie stawów) na grafomotorykę wpływ ma szereg czynników zewnętrznych. Do tych czynników zalicza się:
· prawidłowa pozycja w czasie pisania.
Dziecko siedzi prawidłowo wówczas, gdy jego plecy są proste bez przechylania się w jedną stronę (głowa lekko wysunięta do przodu), pośladki dotykają oparcia krzesła. Kolana są ugięte pod kątem prostym, a stopy opierają się na podłodze. Tułów jest nieco oddalony od krawędzi stołu, zaś przedramiona swobodnie leżą na stole.
Niewłaściwe jest, gdy dziecko oplata stopami nogi krzesła lub chowa nogi pod pośladki. Taka pozycja jest nieprawidłowa, uniemożliwia swobodne ruchy i sprzyja większej męczliwości w czasie pisania.
· dobrze dobrane krzesło
Krzesło powinno być dobrane do wzrostu dziecka, niewskazane jest by był to fotel bujany lub krzesło obrotowe.
· odpowiednie ułożenie kartki w czasie pisania
Właściwe ułożenie kartki polega na lekkim przesunięciu jej w lewą stronę u osób piszących prawą ręką, zaś u osób leworęcznych – na lekkim przesunięciu w prawo.
· odległość oczu od kartki
Optymalne oddalenie oczu od kartki wynosi 25-30 cm.
· prawidłowy chwyt narzędzia pisarskiego
Narzędzie pisarskie powinno być utrzymywane w trzech palcach: między kciukiem a palcem wskazującym i być oparte o palec środkowy, pozostałe dwa palce powinny być skierowane do wewnętrznej strony dłoni.
· dobrze dobrane narzędzia pisarskie
Zaleca się, aby dzieci z nieprawidłowym chwytem korzystały z odpowiednio dobranych nasadek umożliwiających formowanie się prawidłowego sposobu trzymania narzędzi pisarskich.
Ćwiczenia przy stanowiskach:
• „Kolorowe kulki”- dziecko wyławia kulki z wody przy pomocy sitka. Najpierw wszystkie kulki, następnie w wybranym kolorze,
• „Kasza”- dziecko przesypuje kaszę z pojemnika do pojemnika (pojemniki
z uchwytem), „Kolorowe paluszki”- dziecko nawija nauczycielowi kreatywne druciki na palce i odwija je, następnie nauczyciel wykonuje to samo na rączce dziecka,
• „Korale”- dziecko nawleka korale na sznurek wg podanego wzoru,
Nauczyciel wyznacza dzieciom przy użyciu minutnika czas na wykonanie ćwiczenia.
Po sygnale minutnika, dzieci zamieniają się stanowiskami, tak aby każde dziecko wykonało każde ćwiczenie.
4. Ćwiczenia przy stanowiskach:
• „Koła”- dziecko rysuje na dużej tablicy koła małe i duże: prawą ręką, lewą ręką, obiema rękoma, (w lewo i w prawo),
• „Wędrówka Mikołaja”- dziecko rysuje linie z punktu do punktu w różnych kierunkach na dużej powierzchni, rysuje linię przechodzącą przez środek tablicy,
• „Manipulacyjna tablica”- dziecko wbija pinezki w wyznaczone miejsca, wodzi palcem po wzorze wykonanym z różnych faktur, wyhamowuje ruchy w punktach oznaczonych pinezką,
Nauczyciel wyznacza dzieciom przy użyciu minutnika czas na wykonanie ćwiczenia.
Po sygnale minutnika, dzieci zamieniają się stanowiskami, tak aby każde dziecko wykonało każde ćwiczenie.
5. „Zabawa gazetą”- dzieci ugniatają gazetę rozłożoną na stole używając jednej ręki, później drugiej, formują kule, próbują wyprostować kulę za pomocą jednej dłoni.
6. „Zimowa kraina”- dzieci rozsmarowują piankę do golenia po arkuszu wykonanym
z pleksy, rysują dowolne wzory, rysują zimowy krajobraz: bałwanki, drzewo, płatki śniegu.
System Edukacji przez Ruch D. Dziamskiej
Edukacja przez Ruch to „system form i metod kształecenia i terapii, który wykorzystuje naturalny, spontaniczny ruch organizmu w procesie jego rozwoju. System opiera się na zaplanowanym wspieraniu rozwoju pamięci długotrwałej poprzez proporcjonalną stymulację jej trzech sektorów:pamieci proceduralnej, epizodycznej i sematycznej. System EPR jest zbiorem techik i metod kształecenia wyprowadzonych ze swobodnego lub rytmicznego ruchu.
System EPR reprezentują następujące techniki -ćwiczenia
-graficzne , rytmiczne ćwiczenia grafomotoryczne wpływające na równoważenie latarne, wywołujące poczucie swobody i relaksu wykonuwane na małej i wielkiej płaszczyźnie naprzemiennie raz jedną, raz drugą ręka
-graficzne ćwiczenia grafomotoryczne z rytmem i muzyką w tle wykonywane jedna ręką, oburącz i naprzemiennie
-ćwiczenia manipulacyjne wspomagające sprawność dłoni, rąk, nóg i całego organizmu z wykorzystaniem zabawek dydaktycznych
ćwiczenia rytmicznej manipulacji obiektami wywołujące stan równowagi fizjologicznej
-ćwiczenia spontanicznego ruchu całego ciała
Formami rytmicznego ruchu może być: klaskanie, wymachy rąk, rytmiczne rysowanie linii, wstawanie, krzyżowanie nóg pod stołem
Malowanie dziesięcioma palcami- R.F.Show
Twórczynią metody malowania palcami jest pedagog, terapeutka Ruth Faison Shaw (1888-1969) która przypadkowo odkryła starodawną techniką malowania palcem.
W 1926 r. uczeń z klasy R. F. Shaw przypadkowo rozciął palec, został wysłany do łazienki aby jodyną zdezynfekować ranę. Gdy uczeń nie wracał, poszła go szukać i odkryła, że ten w łazience szczęśliwie rozmazuje jodynę na ścianach. Kiedy inni uczniowie go zobaczyli, też chcieli się przyłączyć do rozmazywania jodyny. Doświadczenie to było początkiem długich i intensywnych badań wykorzystania palców w malarstwie.
Mimo, że Shaw dopuszczała do siebie możliwość wykorzystania malowania palcem w edukacji, potrzebowała aż pięciu lat intensywnych badań by znaleźć nieszkodliwe farby do użycia przez dzieci. Farba musi być rozpuszczalna w wodzie, mieć konsystencję błota, być łatwo zmywalna i całkowicie bezpieczne.
W 1931 roku, pięć lat po jej odkryciu, że nie próbowałem malowania palcami z dziećmi.
Shaw zaobserwowała, że malowanie 10-ma palcami, obejmujące manipulacje farbami przy użyciu dłoni i palców, ma wiele wspólnego z naturalną skłonnością dziecka do “paćkania się” w substancjach o konsystencji błota. Wykorzystanie tej skłonności okazało się przydatne w terapii.
Metoda malowania dziesięcioma palcami wymaga przygotowania farb i papieru. Zaleca się stosowanie sześciu podstawowych kolorów: niebieskiego, czerwonego, brązowego, zielonego i żółtego, które można uzupełnić białym i fioletowym. Farby powinny znajdować się w miseczkach o takiej wielkości, by dziecko mogło swobodnie włożyć w nie rękę.
Można malować na białym lub szarym papierze pakunkowym o rozmiarze 55 × 40 cm. Papier zakłada się na stole (można na sztalugach). Wysokość stołu powinna odpowiadać wysokości dziecka i znajdować się nieco powyżej poziomu jego łokci.
Dziecko malując może obchodzić stolik ze wszystkich stron, dlatego nie należy go ustawiać przy ścianie, ponieważ ogranicza to dziecku dostęp do stolika. Powierzchnia stołu powinna być szersza niż wielkość arkusza, pokryta tworzywem łatwym do trzymania w czystości. W pobliżu miejsca pracy należy umieścić miednicę z wodą i ręcznik. W pracy z dziećmi konieczna jest instrukcja słowna terapeuty i jego obecność przy wykonywanych przez dziecko pracach. Przed wejściem dziecka do pracowni należy napełnić naczynie farbą i rozłożyć na stole uprzednio na odwrocie podpisany arkusz papieru.
Słowna instrukcja terapeuty, której forma uzależniona jest od wieku dziecka i jego cech indywidualnych brzmi w przybliżeniu następująco:
W tych miseczkach jest farba. Nie będziemy używali pędzili, mamy przecież dziesięć palców- pięć na jednej ręce i pięć na drugiej ręce, będziemy więc malować palcami. Dziesięć palców to chyba więcej niż jeden pędzel. Możesz malować, cokolwiek chcesz, powiedz mi, gdy obraz będzie skończony.
Dziecku zostawia się swobodę ułożenia arkusza (pionowo lub poziomo), który następnie terapeuta przytwierdza arkusz pineskami. Może się okazać, iż początkowo dziecko wykazuje lęk przed włożeniem ręki w farbę, wówczas w drodze wyjątku terapeuta sam zanurza dla zachęty rękę i robi nią smugę na papierze.
W zależności od wieku dziecka i jego właściwości indywidualnych jeden seans trwać może od 2 do 40 minut. Przeciętnie trwa on około od 20 do 30 minut i w tym czasie dziecko wykonuje obrazek i odpowiada na pytania dotyczące jego treści. Zajęcia kończą się przyczepieniem wykonanego obrazka do słomianej maty. Podkreśla się w ten sposób wartość pracy.
Metoda to oprócz cennych walorów terapeutycznych, ma również wartości diagnostyczne. Obserwacji poddaje się szereg elementów takich, jak ustosunkowanie się dziecka do tworzywa, element czasu, element ruchu, zachowanie się wobec kolorów.
Obserwacja reakcji dzieci na zetkniecie się z tworzywem – odpowiednio przygotowanymi farbami (o konsystencji średnio gęstego budyniu) sprowadza się na ogół do dwóch postaw: postawy zachowania dystansu i postawy zaangażowania.
Pierwsza z nich wiąże z chęcią unikania wykonania zadania. Dziecko wykazuje opór emocjonalny związany z koniecznością zabrudzenia całej ręki farbami. Nieśmiało moczy koniec palca w tworzywie i maluje nim, jak pędzlem. Często przerywa malowanie wyraźnie widoczny jest u niego lęk przed “upapraniem się”. W kontakcie słownym werbalizowana jest niechęć do malowania. Dziecko robi wszystko, by opóźnić rozpoczęcie pracy.
Postawa dystansu występuje u większości dzieci przy pierwszym zetknięciu się z malowaniem dziesięcioma palcami. W trakcie kolejnych seansów powoli dziecko przechodzi do postawy zaangażowania. O jej wystąpieniu świadczy całokształt jego zachowania. Wówczas maluje nie tylko palcami, lecz dodatkowo pomaga sobie ruchami całego ciała, słowami i gestami wyraża bądź to entuzjazm, bądź oburzenie. Czasem można zaobserwować większe zainteresowanie wodą niż farbami, na przykład dziecko leje wodę na papier, a potem kładzie farbę. Dziecko może maczać w farbie obie ręce, co pozwala mu obserwować podczas malowania różnice występujące pomiędzy takimi samymi ruchami obydwu rąk i ruchami przeciwstawnymi.
Podczas malowania dzieci w różny sposób nakładają farbę. Może to być: klepanie rozmazanej farby, tworzenie kolein, podkładu z grubej warstwy, a następnie wykonywanie w nim rysunku, wcieranie, tworzenie kropek. Kierunek ekspansji ruchowej może być dośrodkowy i odśrodkowy, na przykład drzewo może dziecko malować począwszy od korzeni w kierunku korony kończąc na liściach, bądź odwrotnie.
Terapeuta zwraca znaczenie większą uwagę na czynności malującego dziecka, niż na samo dzieło.
Rejestrowanie przez terapeutę zachowania się dziecka w czasie powinno odbywać się na blankiecie kwestionariusza i zawierać min.:
Przystąpienie do pracy:
· czas trwania startu,
· zachowanie się dziecka,
Podczas pracy:
· sposób nabierania farby,
· reakcja na zanurzenie ręki,
· kolejność użycia kolorów,
· kolejność zapełnienia płaszczyzny którą ręką maluje,
· kierunek linii przy malowaniu,
· wypowiedzi,
· reakcje mimiczne,
· postawa ciała,
· tempo poruszania się-rytm oddychania,
· przerwy w czasie pracy,
Zakończenie pracy:
· oznajmia koniec pracy,
· nazywa rysunek,
· podpisuje,
· chce umyć ręce,
· chce jeszcze malować,
· chwali się swym rysunkiem,
· opowiada krótką historię na temat rysunku
Przykłady analizy prac
· Ekspansja przestrzenna – osoby, których rysunek wykracza poza granice papieru, to typy impulsywne, zaborcze, niepohamowane. Nadmierna ekspansja przestrzenna występuje u dzieci trudnych, nie uznających autorytetu, nie posiadających zdolności kierowania sobą.
· Zawężenie rysunku – osoby, które nie wykorzystują całej przestrzeni arkusza, zdradzają tym samym swój stan lękowy, tendencje do ucieczki od ludzi, osamotnienie.
· Kontury a plamy ich kształt – przewagę konturów obserwujemy u dzieci mało spontanicznych ekspresji zahamowanej.
· Barwa – przewaga kolorów zimnych świadczy o dobrym przebiegu procesów samokontroli, zaś kolorów ciepłych o przewadze impulsywności. Kolor zielony, stanowiący połączenie zimnego błękitu i ciepłego koloru żółtego, dominuje u osób opanowanych, o dużym potencjale twórczym.
Zalety metody malowania 10 palcami:
· Ogromne wartości diagnostyczne.
· Umożliwia obserwację szeregu umiejętności dziecka: ustosunkowanie się dziecka do tworzywa, element czasu, element ruchu, zachowanie się wobec kolorów.
· Uwalnianie się od zahamowań.
· Pobudzenie ekspresji fantastycznej.
· Możliwość pokonania lęku przed masami przekształcalnymi.
· Wzmacnianie wiary we własne siły.
Malowanie palcami pełni również funkcje u dzieci zahamowanych emocjonalnie z zaburzoną sprawnością manualną. Daje dziecku możliwość twórczej ekspresji słownej, ruchowej, plastycznej. Jest także bezpiecznym sposobem „otwarcia się”. Prace dzieci są odzwierciedleniem ich myśli, pragnień, przeżyć.
Metoda M.Frostig i D.Horne.
M.Frostig opracowała program „Wzory i obrazki”, składający się z trzech zeszytów. W ćwiczeniach znajdują się zadania: kształtujące koordynację wzrokowo-ruchową, rozwijające orientację w stosunkach przestrzennych oraz integrujące zdolności percepcyjne. Większą część pracy stanowią zadania z użyciem ołówka i papieru, jednak poprzedzone są one ćwiczeniami wstępnymi, które mają pobudzić ciało do aktywności podczas rysowania. Do ćwiczeń tych zaliczamy m.in. zabawy z wykorzystaniem lustra, elementy gimnastyki, zabawy manipulacyjne, zabawy paluszkowe itp. Ćwiczenia te prowadzone są równolegle z ćwiczeniami zawartymi w zeszytach ćwiczeń.
Gry i zabawy ogólnorozwojowe.
Gry i zabawy mają służyć wszechstronnemu rozwojowi osobowości dziecka poprzez oddziaływanie na różne sfery jego aktywności poznawczej. Materiał dydaktyczno- terapeutyczny ma na celu rozwijanie zdolności psychoruchowych, w tym:
· percepcji wzrokowej (spostrzeganie, pamięć, koordynacja wielozmysłowa),
· percepcji słuchowej (słuch fonematyczny, analiza i synteza słuchowa, pamięć słuchowa i słowna),
· mowy i myślenia,
· sprawności ruchowej i grafomotorycznej,
· orientacji przestrzennej i kierunkowej.
Zajęcia ogólnorozwojowe mają więc na celu wspomaganie wszechstronnego rozwoju dziecka poprzez usprawnianie i korygowanie zaburzonych funkcji, utrwalanie nabytych umiejętności i nawyków, tak aby osiągnęło, zgodnie ze swoimi psychofizycznymi możliwościami, rozwój społeczny i intelektualny umożliwiający mu w przyszłości samodzielnie lub prawie samodzielne funkcjonowanie działanie i rozwiązywanie problemów.
Mandala.
Mandala jest techniką plastyczną coraz częściej stosowaną w pracy z dziećmi, także ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Najprościej można powiedzieć, że mandala jest rysunkiem na planie koła.
Mandala:
· pomaga skupić uwagę,
· powoduje wyciszenie i odprężenie,
· łagodzi napięcia emocjonalne,
· pomaga wyrazić myśli i uczucia,
· rozwija koordynację wzrokowo-ruchową,
· rozwija wyobraźnię, stymuluje kreatywność,
· uczy wytrwałości i konsekwencji w działaniu,
· usprawnia motorykę małą,
· uczy komponowania symetrycznych wzorów,
· pomaga w nauce liter i cyfr.
Formy pracy z mandalą:
· kolorowanie kredkami lub pisakami,
· malowanie farbami,
· wylepianie plasteliną,
· wylepianie kulkami z bibuły,
· wypełnianie materiałem sypkim (kaszą, ryżem, przyprawami),
· wyklejanie ziarnami i nasionami (słonecznika, kawy, dyni),
· wyklejanie resztkami tkanin, papierem kolorowym,
· wylepianie, przyklejanie na podkładach (talerzyki papierowe, płyty CD),,
· samodzielne projektowanie i tworzenie mandali,
· tworzenie mandali z darów natury (szyszek, patyczków, kamyków, kasztanów, muszli).
Zabawy paluszkowe
Metoda oparta o kontakt z ciałem. Dzięki niej dostarcza się dziecku doznań dotykowych, daje możliwość poznania własnego ciała, odczucia odrębności, nawiązania kontaktu z drugim człowiekiem.
Zajęcia w Sali Doświadczania Świata.
Głównym celem terapii jest doświadczanie świata zmysłami wzroku, dotyku, słuchu i węchu oraz odprężenie, relaks i wyciszenie. Istotnym celem jest praca nad aktywacją percepcji, budowanie poczucia radości, bezpieczeństwa, a co za tym idzie wzajemnego zaufania i komunikacji poprzez dostarczanie określonej ilościowych i jakościowych bodźców sensorycznych pobudzających zmysły do działania. Jest to nauka życia przez życie, to celowe kształtowanie bodźców w celu wywołania zaplanowanych wrażeń i uczuć.
Terapia umożliwia poznawanie świata poprzez:
· dotyk (gromadzenie nowych doświadczeń, poprawę precyzyjności ruchowej, rozwijanie wrażliwości dotykowej, rozwój aktywności ruchowej),
· słuch (poszerzenie zasobu doświadczeń w zakresie percepcji słuchowej, usprawnienie koncentracji na bodźcach słuchowych, zmniejszenie lęku przed dźwiękami, analizy i syntezy słuchowej, koordynacji słuchowo- ruchowej i słuchowo- wzrokowej, reagowanie na różne bodźce słuchowe),
· wzrok- rozwijanie spostrzegawczości wzrokowej, kierunkowości spostrzegania, pamięci wzrokowej, analizy i syntezy wzrokowej),
· węch (gromadzenie doświadczeń węchowych, rozwijanie pamięci zapachowej).
Metoda Integracji Sensorycznej
To umiejętność, która pozwala odczuwać, porządkować, składać w jedną spójną całość i rozumieć w relacji do siebie bodźce: wzrokowe, słuchowe, dotykowe, pochodzące z ruchu i grawitacji czy wreszcie węchowe i smakowe – dochodzące do mózgu za pośrednictwem naszych zmysłów. Dzięki temu możliwe jest zachowanie adekwatne do sytuacji. Przykładowo, niemowlę, które mama trzyma w objęciach, odruchowo kieruje głowę w kierunku jej piersi, wyczuwając znajomy zapach mleka, a kiedy dotknie mamy swoją twarzą, czuje potrzebę ssania. Starsze dziecko dzięki integracji zmysłów jest w stanie poruszać się w sposób skoordynowany, skupiać uwagę na zabawie, nawiązywać prawidłowe relacje społeczne.Integracja sensoryczna jest również podstawą prawidłowego rozwoju mowy, wrażliwości emocjonalnej czy pobudliwości ruchowej. – Ten proces integracji sensorycznej rozwija się przez całe życie, jednak najbardziej intensywnie przebiega podczas pierwszych trzech lat życia dziecka – mówi Zbigniew Przyrowski, psycholog kliniczny i terapeuta Iintegracji Sensorycznej. – I niestety zdarza się, że czasem nie przebiega on tak sprawnie, jak powinien. Problemy z odbieraniem bodźców i ich interpretacją nazywamy zaburzeniami procesów sensorycznych lub inaczej: zaburzeniami integracji sensorycznej – dodaje.Istnieje kilka rodzajów zaburzeń procesów sensorycznych; możemy mówić o zaburzeniach modulacji sensorycznej, zaburzeniach ruchowych czy zaburzeniach różnicowania sensorycznego u dzieci. Można je podejrzewać wówczas, gdy np. niemowlę ma kłopoty z ustaleniem właściwego rytmu snu i czuwania, jest nadmiernie pobudzone, ma kłopoty z koncentracją, je tylko niektóre potrawy, jest mniej sprawne ruchowo niż jego rówieśnicy itd.
Zaburzenia integracji sensoryczne mogą również manifestować się albo nadmierną, albo zbyt małą wrażliwością na bodźce sensoryczne. Zdarza się więc, że niemowlę nie lubi przytulania, a wzięte na ręce odpycha rodzica albo zaczyna płakać (wtedy można podejrzewać nadwrażliwość na dotyk). Bywa też, że dziecko jest nadwrażliwe słuchowo i do płaczu doprowadzają je odgłosy, które dla innych nie są drażniące. Zaburzenia integracji sensorycznej mogą też dotyczyć koordynacji ruchowej (dziecko nie potrafi włożyć klocka do pojemniczka czy chwycić palcami koralika) czy zmysłu równowagi – kiedy ruchy są niezdarne, brak im koordynacji. Zdarza się też, że dziecko niedostatecznie reaguje na bodźce, nie zauważa silnych dźwięków czy zapachów. Czasem można również mówić o nadmiernym poszukiwaniu silniejszych doświadczeń, np. pochodzących z ruchu, a więc dziecko z zapamiętaniem się huśta, jest bardzo aktywne, nie czuje zagrożenia, wspina się wysoko, skacze. Podczas terapii integracji sensorycznej wykorzystywane są m.in. zabawki o różnych kształtach i fakturach, specjalista zaleca też ćwiczenia do domu. Terapia integracji sensorycznej odbywa się w odpowiednio wyposażonej sali terapeutycznej. Tam dzieci poprzez „naukową zabawę”, kierowaną przez terapeutę, organizują pracę swoich zmysłów tak, by była wydajna i stanowiła podstawę prawidłowego rozwoju. Terapia integracji sensorycznej jest terapią ruchem, stąd podczas sesji dzieci huśtają się, jeżdżą na deskorolce, ćwiczą w suchym basenie z piłeczkami, skaczą na trampolinie, ćwiczą na piłkach, grają na instrumentach, bawią się różnymi masami plastycznymi itd. Terapia integracji sensorycznej dzieci wymaga regularnych spotkań z terapeutą (w zależności od wieku i stanu dziecka jest to od jednego do trzech spotkań tygodniowo) i trwa zwykle kilkanaście miesięcy, ale w przypadku cięższych zaburzeń i małej częstotliwości spotkań może zająć znacznie więcej czasu. acze intensywnie, słabiej reaguje na ból.
Układ dotykowy:
1. „Dotykowe pudełko”:
weź pudełko po butach lub poszewkę na poduszkę, umieść w środku różne przedmioty, po czym poproś dziecko, by wkładając rękę do pudełka spróbowało zgadnąć, jakiego przedmiotu dotyka.
2. Zabawa w kąpieli:
zachęcaj dziecko do używania podczas kąpieli różnych rodzajów gąbek, mydeł i ręczników. Zaproponuj maluchowi myjki o różnych fakturach, gąbki o odmiennych kształtach, możesz też dodać do kąpieli odrobinę krochmalu z mąki ziemniaczanej.
3. „Naleśnik”:
ciasno zroluj dziecko w koc, bawiąc się w smarowanie i zawijanie naleśnika.
4. Wspólne gotowanie:
stwarzaj dziecku jak najwięcej okazji do wspólnego gotowania, mieszania, ugniatania różnego rodzaju ciast.
5. Degustacja:
zachęcaj dziecko do próbowania nowych potraw, o różnych smakach i konsystencji.
6. Malowanie dłońmi, stopami:
farbę przeznaczoną do malowania palcami możesz zmieszać z innymi materiałami, np. kaszą, piaskiem, ryżem itp. Stwórzcie też własną „farbę” z kisielu, galaretki czy pianki do golenia.
Układ przedsionkowy (odpowiedzialny m.in. za ruch i równowagę, napięcie mięśniowe, koordynację):
7. Skakanie na piłce:
wspólne zabawy na dużej nadmuchiwanej piłce, na której maluch będzie mógł usiąść i skakać.
8. Tor przeszkód:
stwórzcie wspólnie tor przeszkód, taki który będzie wymagał od dziecka pełzania, skakania, wspinania, turlania, celowania itp.
9. Huśtawki:
bujajcie się razem na różnego rodzaju huśtawkach (podwieszanych, wahadłowych, wiszących oponach).
10. Turlanie:
turlajcie się razem na kocyku, a latem z niewielkiej trawiastej górki.
11. Bieganie:
przypomnij sobie zabawę w berka; ścigajcie się, rozegrajcie mecz piłki nożnej czy koszykówki.
12. Skakanie:
zachęcaj dziecko do zeskakiwania z niewielkiego podwyższenia (np. pierwszego stopnia schodów), wskakiwania na oznaczone pole, grę w klasy, zabawę skakanką.
13. Bujanie w kocyku:
maluch kładzie się na rozłożonym dużym kocu, a dwie dorosłe osoby delikatnie bujają go na boki.
Układ proprioceptywny (tzw. czucie głębokie, dostarcza wrażeń z mięśni i stawów):
14. Siłowanie:
usiądź na podłodze i powiedz dziecku „Spotkałeś na swojej drodze ogromny kamień, spróbuj go przepchnąć”.
15. Ciągnięcie:
pozwól dziecku pchać wózek z zakupami czy spacerówkę.
16. Machanie i odbijanie:
zachęcaj dziecko do zabawy rakietą tenisową, do badmintona itp.
17. Chodzenie tyłem
18. Zabawa w „taczkę”:
dziecko opiera dłonie o podłogę, a ty chwytasz je za uda i prowadzisz niczym taczkę.
19. Nalewanie i przesypywanie:
pozwól dziecku na eksperymenty, niech przelewa płyny z kubeczka do kubeczka, przez lejek, a łyżeczką przesypuje drobne materiały (ryż, kaszę) do pojemników różnej wielkości i kształtu.
Masaż Wilbarger
"Masaż wg Wilbarger&Wilbarger to szczotkowanie ciała plus kompresja stawów (dociski stawowe), co ma na celu dostarczenie do mózgu (a konkretnie poprzez układ siatkowaty, który reguluje nasze pobudzenie i hamowanie) poprzez układ dotykowy i proprioceptywny odpowiedniej ilości bodźców. Wykonuje się to co 2 godziny przez 2 tygodnie, jeżeli nie ma pożądanego efektu (wyciszenia i poprawy snu, normalizacji wrażliwości dotykowej) to wydłużamy o tydzień z rozrzedzeniem co 3 godziny. Masaż Wilbarger można powtórzyć po 6-8 tygodniach.".Wśród wielu korzyści płynących z zastosowania Masażu Wilbarger do najważniejszych zalicza się :
· poprawa w funkcjonowaniu w czynnościach dnia codziennego;
· zmniejszenie objawów obronności dotykowej (strach przed dotykiem i poznawaniem nowych kształtów, faktur się zmniejsza);
· poprawa przepływu informacji sensorycznej, zwiększenie integralności procesów SI.
Masaż Wilbarger zalecany jest dzieciom z zaburzeniami ze spectrum autyzmu, dzieciom z obronnością dotykową, dla dzieci z krótkim okresem koncentracji, dużą nadruchliwością, dzieciom z zaburzeniami w zakresie modulacji aktywności neuronalnej.
Technika szczotkowania jest metodą intensywnego dostarczania bodźców proprioceptywnych . Metoda polega na szybkim, energicznym, podawanym z naciskiem szczotkowaniu ( przy użyciu szczotki do chirurgicznego mycia rąk)części ciała w określonej kolejności, a następnie wykonaniu ucisków na wszystkie stawy.
Szczotkowanie powinno być wykonane w następującej kolejności
-ręce (od ramion do nadgarstka)
-dłonie
-plecy
-nogi ( z góry na dół)
-stopy
Nie szczotkujemy klatki piersiowej, brzucha, karku, głowy
Natychmiast po szczotkowaniu należy przystąpić do wykonywania kompresjii stawów według sekwencji
-głowa (nacisk osiowy z góry, nacisk na okolicę skroniowo-żuchwową
-barki
-łokcia-nadgarski
-palce ( w kierunku od palca małego do kciuka)
-biodra
-kolana
-stopy
Wykonujemy od 3 do 5 uścisków na dany punkt..Masaż wykonujemy co 2 godziny w ciągu dnia. Czas szczotkowania 4 minuty. Po dwóch tygodniach przerywamy szczotkowanie.
Masaż Shantala
. Masaż Shantala jest bardzo prostą techniką, którą po odpowiednim przeszkoleniu mogą wykonywać rodzice samodzielnie w domu. Odpowiednie przygotowanie opiekuna pozwala na precyzyjne i świadome masowanie, rodzic wie jak wykonywać poszczególne ruchy i jaki niosą one ze sobą cel, dodatkowo każdy wyszkolony rodzic nie boi się masować, a to ważne ponieważ dzieci bardzo łatwo odczytują nasze emocje, jak również lęk i stres.Ten codzienny rytuał nie tylko wycisza dziecko i sprawia, że lepiej ono zasypia i spokojniej śpi, to również doskonały sposób na pogłębianie więzi pomiędzy dzieckiem a rodzicem.
Masaż wpływa n
-a tkankę skórną i oporność dziecka,
- ułatwia także oddychanie skórne,
- - poprawia krążenie krwi,
- -poprawia również pracę gruczołów łojowych i potowych.
- Dzięki masowaniu dzieci lepiej poznają swoje ciało, kształtuje się również świadomość ciała, ponad to dzieci zaczynają rozumieć czym jest dotyk dobry od tego „niewłaściwego".
W trakcie masowania poprawiamy perystaltykę jelit, masaż Shantala jest więc doskonały dla dzieci z częstymi kolkami, udrażnia również nosek, dotlenia tkankę mięśniową, uspokaja i wycisza. Dziecko powinno być nagie, a pomieszczenie być przyjemnie ciepłe. Używany olejek do masażu również powinien być ciepły. W Indiach zimą matki używają oleju musztardowego (z gorczycy), latem zaś oleju kokosowego.
Dziecko nie powinno być zaraz po jedzeniu. Należy odczekać mniej więcej półgodziny, jeśli posiłek był lekki (na przykład pokarm matki).
Po masażu dobrze jest zrobić dziecku kąpiel. Będzie ona miała dodatkowy efekt relaksujący. A poza tym zmyje z ciała nadmiar olejku.
Według masażu Shantala, dobrze jest masować rano i ewentualnie powtórzyć go wieczorem. Kobieta powinna siedzieć bezpośrednio na ziemi, z wyprostowanymi nogami, prostymi plecami. Masowania na stojąco dziecka leżącego na stole pozbawia go zasadniczej energii i pozytywnych efektów.
Masaż niemowlaka nie będzie trwał zbyt długo (około 5 minut). Małe dzieci nie lubią bowiem długo pozostawać nago. Z czasem jednak czas będzie się wydłużał. Nie należy jednak kontynuować masowania, gdy dziecko zaczyna być niespokojne, płakać, dawać oznaki zniechęcenia. Masaż ma pozostawać chwilą przyjemności i dla dziecka i dla matki.
BRZUCH
Masaż należy rozpocząć od rozmasowania dużej ilości olejku na dłoniach, na wewnętrznej i zewnętrznej stronie. Olej powinno się mieć cały czas w zasięgu ręki. Sięgając po nową dawkę olejku, należy zostawić jedną dłoń na ciele dziecka, aby i tracić z nim kontaktu.
Dziecko leży na nogach matki, główka przy jej stopach, stopy dziecka blisko jej brzucha. Powolnymi, acz pewnymi i rytmicznymi ruchami masuje się jednocześnie dwa boki od klatki piersiowej w kierunku podbrzusza.
Następnie masuje się, przesuwając ręce na krzyż po brzuchu: od szyi po prawej strony do podbrzusza po lewej i na odwrót. Jest to płynne ruch, tak jakby obie ręce cały czas pozostawały przyklejone do ciała dziecka.
(Gesty mogą być powtarzane wielokrotnie. Na początku proponujemy Wam powtarzać każdy gest trzy raz: pierwszy, by dziecko się z nim zapoznało, drugi jako faktyczny masaż i trzeci, aby go zapamiętało.)
RAMIONA
Dziecko leży na boku. Lewa ręka chwyta nadgarstek dziecka. Prawa zaś ręka otacza ramię dziecka i kolistymi ruchami masuje je, przesuwając się w kierunku prawej ręki. Dotarłszy do nadgarstka lewa ręka puszcza dłoń dziecka i rozpoczyna ponownie od obojczyka masaż ramienia. Ważnym jest, aby spowolnić kolisty ruch na poziomie nadgarstka. I tak na zmianę.
(Za nim się przejdzie do masażu następnego ramienia, należy wykonać masaż dłoni.)
DŁOŃ
Kciuk kolistym ruchem masuje wewnętrzną stronę dłoni dziecka. Następnie zgina się palce dziecka do wewnętrznej strony dłoni.
BRZUCH - ciąg dalszy
Dziecko ponownie leży na plecach na nogach matki, która chwyta pięty dziecka i trzymając je w pionie masuje przedramieniem brzuch dziecka z góry w dół.
NOGI
Nogi należy chwycić tak jak poprzednio ramiona: kolistymi ruchami od ud po piętę masuje się całą nogę dziecka, spowalniając na wysokości kostki i pięty. Po czym masuje się najpierw kciukiem a potem otwartą dłonią stopę dziecka. Następnie przechodzi się do masażu drugiej nogi.
PLECY
Dziecko leży teraz w poprzek nóg matki, blisko brzucha, głowa znajduje się po prawej stronie. Dłonie są na wysokości ramion. Wykonują ruch jak przy wyrabianiu ciasta wałkiem do ciasta. Schodząc w dół pleców, jedna ręka wykonuje ruch do przodu, druga do tyłu i tak na zmianę, choć nacisk jest głównie przy ruchu do przodu. W ten sposób masuje się łopatki, środek pleców, plecy na wysokości nerek i pośladki. Po czym ręce wracają ku głowie, masując te same części ciała i wykonując te same ruchy.
Następnie prawa ręka mocno przylega to pośladków dziecka, a lewa masuje mocno plecy idąc od szyi ku pośladkom. Im ruch wolniejszy i płynny, tym większy efekt masażu. Po czym lewa ręka powraca ku barkom (bez masowania) i ponownie masuje schodząc w dół pleców.
Kolejny etap jest podobny do poprzedniego. Lewa ręka matki chwyta stopy dziecka, a prawa masuje, tym samym powolnym i płynnym ruchem, od szyi po kostki dziecka.
TWARZ
Masaż twarzy u małego dziecka może się przez długi czas nie powieść, gdyż maluchy nie lubią jak się jej dotyka. Przypomina im to ciężki chwile porodu, kiedy główka przez długi czas była uciśnięta. Z czasem jednak dziecko powinno zacząć doceniać i masaż twarzy.
Najpierw masuje się czoło. Palce wędrują od środka czoła ku zewnętrznym krawędziom. Następnie masuje się całą twarz od czoła po brodę. Każdy następny ruch masuje coraz bardziej na zewnątrz. Po czym masuje się nozdrza od góry w dół i z powrotem, podchodząc aż pod czoło. Następny etap to bardzo delikatny masaż gałek ocznych, po czym palce zsuwają się po nosie i po policzkach.
Masaże twarzy-pielęgnacja twarzy i jamy ustnej z mózgowym porażeniem dziecięcym
Wczesne rozpoczęcie ćwiczeń uczących ssania, żucia, gryzienia, połykania jest bardzo ważne dla rozwoju mowy, gdyż czynności zmysłowo-ruchowe tworzą się od pierwszych miesięcy życia wewnątrzłonowego, a doskonalą się do 7 r. ż.
Podstawą prawidłowego wykonywania wszystkich czynności skoncentrowanych na twarzy i jamie ustnej są: odpowiedni rozwój i ruchomość mięśni oraz czucia. Twarz dziecka z m.p.d. i wszystkie jej części mają wyraźnie obniżony próg pobudliwości (wrażliwości). Możemy to zaobserwować podczas karmienia, wykonywania prac plastycznych i w innych okolicznościach. Dzieci sprawiają wrażenie jakby im zupełnie nie przeszkadzały pozostawione w okolicy ust, brody i policzków czy na podniebieniu resztki pokarmów, przyczepione okruchy lub drobne strzępki wydzieranki papierowej, kawałki waty czy resztki pasty do zębów. Nie zwracają też większej uwagi na płynącą stale z ustślinę. Największą wrażliwość (nadmierne reakcje) na nawet bardzo słabe bodźce mają okolice jamy ustnej od wewnątrz i z zewnątrz. Owa fizjologicznie zwiększona wrażliwość tych okolic samoistnie zanika około 7 miesiąca życia, ale u dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym może przetrwać bardzo długo (w zależności od rozmiaru porażenia i naszych starań). Niewątpliwie sprzyja to wyzwalaniu patologicznych odruchów z okolic jamy ustnej i jej śluzówek (np. niekontrolowany ślinotok), dlatego tak ważne jest zmniejszenie owej nadwrażliwości przez przyzwyczajenie dziecka do różnorodnych bodźców dotykowych.
Mięśnie twarzy służą do wykonywania wielu czynności. Mają decydujący wpływ na wyraz twarzy, co szczególnie uwidocznia się u małego dziecka, które nie potrafi jeszcze panować nad mimiką. Mięśnie te biorą udział w ruchach niezbędnych do przyjmowania pokarmów, kształtowania kęsów i podtrzymywania ich w odpowiednim położeniu w jamie ustnej, wpływają na rozwój narządu żucia (szczęk i uzębienia), a pośrednio na stan odżywienia organizmu (połykane przez długi czas nie pogryzione kawały jedzenia mogą spowodować powikłania w obrębie przewodu pokarmowego). Mięśnie twarzy biorą także czynny udział w kształtowaniu ruchowych mechanizmów mowy i wytwarzaniu dźwięków mowy.
Zaburzenia czynności mięśni biorących udział w jedzeniu i mówieniu są związane z nadjądrowym uszkodzeniem dróg, tzw. opuszkowych, występowaniem mimowolnych ruchów w obrębie tych mięśni, jak również przetrwaniem ich poza okres fizjologicznego występowania w postaci automatyzmów ruchowych, związanych z czynnością jedzenia. Stąd tak ważną rolę w rehabilitacji dziecka z m.p.d. odgrywa stymulacja dotykowa oraz masaż różnych części twarzy - okolicy jamy ustnej, szczęk, nosa, policzkówmi
Jak wynika z definicji, zaburzenia dyzartryczne są to „...trwałe, lecz nie niezmienne różnorodne zaburzenia napięcia mięśni, czynności ruchowych i postawy wywołanych uszkodzeniem mózgu lub nieprawidłowościami w jego rozwoju, nabytymi w okresie życia wewnątrzłonowego, okołoporodowego lub&nbs.;wkrótce po urodzeniu” (M. Borkowska). Dlatego znajomość prawidłowego rozwoju ruchowego pozwala na szybkie zauważenie i wykrycie ewentualnych zaburzeń w rozwoju ruchowym dziecka oraz na stymulację i normalizację dalszego jego rozwoju, a więc także rozwoju mowy. Wczesna stymulacja rozwoju mowy, a przede wszystkim czynności poprzedzających mowę dzieci podejrzanych już o mózgowe porażenie dziecięce w dużym stopniu uaktywni ich rozwój. Otóż kinestezja mowy - jak pisze E. Stecko - jest „podstawowym elementem kształtowania się kodów mowy. (... ) Funkcjonowanie analizatora ruchowego przejawia się w impulsach w mowie wewnętrznej, utajonej artykulacji. Analizator ruchowy jest więc nie tylko mechanizmem wykonawczym, ale także ma duże znaczenie w kształtowaniu się kodu mowy”. A zatem, niesprawny aparat mowy prowadzi do nieprawidłowego przyswajania sobie artykulacji głosek, co zaburza rozwój mowy.
Jeżeli już w pierwszych tygodniach życia dziecka mamy podejrzenie o mózgowe porażenie dziecięce, to przede wszystkim należy bardzo dokładnie obserwować objawy, a podczas prowadzenia diagnozy przeprowadzić dokładny wywiad dotyczący porodu, okresu okołoporodowego, sposobu karmienia, ssania, połykania, kłopotów z gryzieniem, żuciem, piciem, ślinieniem się. Trudności ruchowe w zakresie tych funkcji objawiać się mogą:
· małą ruchomością języka i pozostawaniem języka najczęściej w położeniu płaskim (język spastyczny);
· małą sprawnością warg;
· słabym napięciem mięśni okrężnych uniemożliwiających zwieranie warg;
· słabą koordynacją języka i warg;
· nadmierną wrażliwość tylnej części języka i tylnej części gardła, łatwością dławienia się i występowania odruchu wymiotnego;
· nadmiernie silnym lub osłabionym odruchem gryzienia;
· występowaniem przetrwałego odruchu kąsania;
· nieprawidłowym oddychaniem i połykaniem;
· nieprawidłowościami w budowie zębów (wadliwy zgryz).
W czasie jedzenia dziecko nie ściąga zawartości z łyżki, lecz musi mieć wlewany pokarm do buzi. Język leżąc w pozycji niskiej i płaskiej nie wykonuje ruchów poziomych w czasie połykania i artykulacji. Przy jedzeniu język unosi się do góry bądź cofa, co powoduje, że pokarm dostaje się pod język i dziecko ma trudności z przesunięciem go do tylnej części jamy ustnej i połknięciem. Kiedy takie dziecko przyjmuje postawę pionową jego wargi pozostają ciągle rozchylone, pojawia się obfita ślina, z którą niestety nie może sobie poradzić.
Zastosowanie ćwiczeń biernych i czynnych - masaże
W celu poprawienia funkcji fizjologicznych aparatu artykulacyjnego, funkcji poprzedzających mówienie tj. ssanie, gryzienie, żucie, picie, połykanie wskazane są ćwiczenia praksji i gnozji oralnej. Wiele zależy od wczesnego rozpoznania i rozpoczęcia rehabilitacji. Nie należy czekać aż dziecko będzie mogło świadomie uczestniczyć w ćwiczeniach. Jak najwcześniej wprowadzamy ćwiczenia bierne, które możemy wykonywać niezależnie od woli i udziału dziecka. Są to masaże wszystkich dostępnych części aparatu artykulacyjnego, a więc: policzków, żuchwy, okolic przełyku, warg, języka, dziąseł, podniebienia twardego i miękkiego. Masaże wykonujemy kilka razy dziennie, pół godziny przed jedzeniem. Do masażu służyć mogą: smoczki, łyżeczki, kawałki jabłka, skórki chleba, podłużne lizaki, miękka szczoteczka do zębów, palec w rękawiczce lub owinięty gazą. Do masażu możemy używać przedmiotów o różnej temperaturze i różnej gładkości powierzchni, gdyż w ten sposób działamy też na analizator czuciowy (opiszę to w dalszej części). Najlepiej jest łączyć ćwiczenia z bodźcami słuchowymi (głużenie, gaworzenie) np. masując tylną część języka: gg, yu, ha, przednią, podniebienie i dziąsła: to, tu, da, la, tla, dla, warg: pp, bb, ap, apa, ma, mama.
Masaż języka: wykonujemy kuliste ruchy od czubka ku tyłowi coraz głębiej. Robimy głaskanie, oszczypywanie na czubku i wzdłuż krawędzi bocznych języka. Można język przesuwać na boki, głaskać wzdłuż i w poprzek coraz głębiej. Przyciskamy do dna języka, pociągamy za język. Podczas masażu palcem wywoływany jest odruch ssania, a na skutek robaczkowych ruchów języka dziecko obejmuje językiem palec.
Masaż warg: ćwiczymy ściąganie ust od kącika do środka, robimy „dziobek”, uśmiech asymetryczny. Masaż okolic warg: obszczypujemy, ugniatamy, pocieramy ruchami spiralnymi złożoną dłonią w okolicy kącików ust.
Masaż żuchwy: wykonujemy delikatne, rytmiczne i płynne ruchy żuchwy ku dołowi i ku górze, ruchy spiralne wzdłuż mięśni żuchwy, łączymy ruchy pionowe z poziomymi jak przy żuciu. Odpowiednie napięcie mięśni żuchwy i języka ułatwia dziecku żucie i połykanie. Masaż policzków, podbródka i czoła wykonujemy ku skroniom. Wewnętrzną stronę policzków, warg, dziąseł i podniebienia masuje się ruchami okrężnymi w kierunku poziomym i pionowym. Istotną rolę odgrywa także masowanie okolic nosa z góry do dołu, ruchem rolującym, palcem masujemy między nosem, a górną wargą. Masaż narządów artykulacyjnych oprócz usprawniania służy do odwrażliwiania. Oprócz masażu twarzy wykonujemy też masaż szyi i krtani. Inne propozycje ćwiczeń i masażu podam w dalszej części artykułu.
Gimnastyka artykulacyjna obejmuje też ćwiczenia czynne: oblizywanie warg, zakładanie wargi na wargę, liczenie językiem zębów, itp. Kiedy są porażone mięśnie przełyku to osłabia to ruchy przełykania. Podtrzymujemy wtedy dziecko za kark, a nie za potylicę. Podczas stosowania różnego typu rurek pomagamy na niej zaciskać wargi. Należy bezwzględnie pamiętać, aby podczas przełykania dziecko miało pozycję siedzącą, głowę lekko pochyloną do przodu (nie w tył), a buzię zamkniętą. Trzymamy dziecko na kolanach rozkrocznie lub bokiem. Karmimy łyżką niezbyt głęboką i zaokrągloną, by nie drażnić tyłu języka. Na łyżce nie powinno być więcej niż 1/3 pokarmu. Łyżkę wprowadzamy prosto, aby mięśnie okrężne warg pracowały poprawnie. Gdy dziecko wypycha jedzenie należy język przycisnąć do dna jamy ustnej. Pomagamy ręką zamykać i otwierać usta. Można stosować odpowiednio wygiętą łyżkę i kubek wycięty na nos. Podczas zasypiania dziecka pamiętamy aby leżało na boku, gdyż pozycja na plecach wyzwala otwieranie ust. Uczymy również dziecko wycierania nosa. Głowę lekko pochylamy do przodu, zatykamy jedną dziurkę i zamykamy usta po wdechu.
Rodzaje stymulacji - masaże
Znanych jest wiele rodzajów stymulacji twarzy i jamy ustnej, m.in.:
· dotykowa
· termiczna
· smakowa
· mechaniczna (masaż z użyciem specjalnych urządzeń stymulacyjnych).
Stymulacja twarzy poprawia funkcjonowanie jej mięśni i czucia, zaś oralna ma na celu normalizację wrażliwości okolic ust i wnętrza jamy ustnej, redukcję przetrwałych odruchów patologicznych, wdrażanie dziecka do fizjologicznego połykania, a tym samym lepszą kontrolę mimowolnego ślinotoku i poprawę artykulacji (mówienia).
Masaż twarzy, okolicy warg, dziąseł, wyrostków zębowych, podniebienia, języka wykonuje się w formie głaskania, ugniatania palcami (punktowo lub ruchami okrężnymi), rozcierania i delikatnego oklepywania końcami palców. Masaż nie może u dziecka wywoływać reakcji nieprzyjemnych, wręcz przeciwnie, ma budzić zadowolenie i pełne zaufanie do partnera (matki, terapeuty). Masaż twarzy i okolicy ust wykonujemy początkowo bardzo delikatnie, stopniowo zwiększając natężenie bodźca. Masaż rozpoczynamy od łagodnego dotykania okolic bardziej oddalonych od ust z zachowaniem kolejności:
· od barków do podbródka
· od okolicy za uszami do podbródka
· od podbródka w kierunku skroni
· od środka czoła do ucha
Prowadząc masaż okolicy warg musimy pamiętać o utrzymaniu ich pełnego zamknięcia (przytrzymujemy wargi dwoma palcami). Każdorazowo masaż należy wykonywać przed posiłkami, stanowił on będzie wówczas przygotowanie do przyjęcia pokarmów. Każde pojedyncze ćwiczenie powinno trwać około minuty. Wskazane jest, aby za każdym razem zastosować osobno jeden rodzaj stymulacji dotykowej: ciągłe ruchy, oklepywanie, głaskanie, rozcieranie, delikatne ugniatanie, itp.. Masaż powinien wywoływać zadowolenie dziecka. Należy też zadbać, aby wszystkie części twarzy objęte były stymulacją, ale więcej czasu poświęcamy policzkom i wargom niż bardziej odległym okolicom, np. uszom, skroniom, czołu, bowiem w mózgowym porażeniu dziecięcym większe niedowłady dotyczą mięśni dolnej części twarzy.
Celem dostarczania dziecku bodźców kontrastowych masaż twarzy palcami można zastąpić różnymi materiałami, np. przy pomocy piórka, miękkiej flanelki, gąbki, jedwabiu, delikatnej szczoteczki, wełny, pędzli, lub plastikowej łyżeczki. Za każdym razem należy używać tylko jednego z wymienionych materiałów (uwaga ta dotyczy w szczególności masażu warg).
W celu zwiększenia świadomości doznawanych bodźców czuciowych w obrębie twarzy, a zwłaszcza okolicy ust i szczęk, oraz dla poprawy artykulacji (wybrzmiewania dźwięków) i właściwego żucia pokarmów, a także dla rozwoju czucia powierzchownego (dotyku) i głębokiego, a przy tym utrzymania właściwego napięcia mięśniowego (często zbyt dużego u dzieci z m.p.d.) pomocny może być również punktowy masaż wibracyjny. Taki masaż wykonuje się po uprzednim łagodnym i powierzchniowym masażu palcami, by przygotować dziecko na nieco intensywniejsze bodźce. Masaż twarzy przy pomocy urządzenia elektrycznego (np. stymulator logopedyczny, Vibrating massager, elektryczna szczoteczka do zębów, itp.) stosujemy początkowo bardzo łagodnie, o małym zakresie drgań, a następnie stopniowo zwiększamy intensywność wibracji, pamiętając o zasadzie tej, że zawsze zaczynamy od okolic bardziej odległych od ust (można zastosować podaną wyżej kolejność). Urządzenia do masażu zwykle wyposażone są w specjalne nakładki o różnej powierzchni (o powierzchni masującej gładkiej, gąbkowej, kolczastej, z zakończeniami plastikowymi lub metalowymi). Posiadając urządzenie z regulacją natężenia wibracji możemy sami wykonać odpowiednie końcówki (nakładki). Natomiast punktowy masaż wibracyjny mięśnia okrężnego ust i mięśni żwaczy wykonujemy na końcu.
Dotykową stymulację wewnątrz jamy ustnej możemy prowadzić przy pomocy elektrycznej szczoteczki do mycia zębów. Dzięki jej wibracjom możliwy jest bardzo skuteczny masaż zębów, dziąseł, wewnętrznych powierzchni policzków, podniebienia lub języka.
W celu zmniejszenia wrażliwości śluzówek jamy ustnej, obok masażu działającego jako bodziec dotykowy, możemy stosować inne rodzaje bodźców, np. smakowe albo termiczne. Bardzo korzystne efekty daje masaż z zastosowaniem bodźców termicznych: ciepło - zimno. Wykonuje się go przez naprzemienne przykładanie kontrastowo bodźcujących przedmiotów, np. termoforu z ciepłą wodą, lekko ogrzanej poduszki elektrycznej, gazy moczonej i odsączonej z ciepłej wody, a dla odmiany wrażeń czuciowych zimnej butelki, zimnej metalowej płytki, gazy moczonej i odsączanej z zimnej wody, itp. Podczas takiego masażu na zmianę przykładamy do twarzy dziecka raz zimny, a następnie ciepły przedmiot. Możemy odliczać do pięciu trzymając każdy przedmiot, by zachować równe odstępy czasowe i tyleż samo trwającą reakcję dziecka na użyty bodziec. Przy nieprawidłowym napięciu oraz ograniczonej ruchomości mięśni twarzy dziecka z m.p.d., również i te ćwiczenia warto wykonywać wielokrotnie w ciągu dnia (nie tylko przed czynnością karmienia). Inną propozycją jest przykładanie kostek lodu do warg i powolne wkładanie ich do buzi dziecka. Sposób ten pewnie nie spotka się z aprobatą matek, które przewrażliwione są na punkcie ewentualnego przeziębienia dziecka. Jasną więc sprawą jest, że choremu dziecku nie musimy aplikować takiej „ryzykownej kuracji”, choć wielu lekarzy zaleciłoby ten sposób, gdy dziecko ma gorączkę (wyraźnie przynosi to ulgę i nawilża wargi). Odmianą owej termicznej stymulacji może być użycie rozpylacza do wody, za pomocą którego wdmuchujemy do ust dziecka niewielki strumień zimnej, letniej, a następnie bardzo ciepłej wody. Zanim jednak rozpoczniemy tego typu stymulację warto oswoić dziecko, wdmuchując do buzi strumień powietrza. Każde pojedyncze doświadczenie stymulacji czuciowej powinno trwać 10 - 15 sekund i stosujemy jeden rodzaj stymulacji. Podawane przeze mnie wyznaczniki czasowe nie są obowiązujące, czynię to dla bardzo ogólnej orientacji w przebiegu opisywanych ćwiczeń.
Jednym z najprostszych sposobów stymulacji oralnej jest ćwiczenie polegające na podawaniu dziecku odrobiny substancji o bardzo wyraźnym smaku (stymulacja smakowa), np. sok z cytryny, miód, ocet, dżem, sól, cukier, musztarda, esencja waniliowa, pieprz, cynamon, mięta, czekolada w kremie, soki owocowe o różnej konsystencji, itd. Owe substancje możemy podawać przed każdym posiłkiem i przed snem. Należy zawsze mówić dziecku nazwę podawanej substancji, nauczy się je rozpoznawać nie tylko smakowo, przyswoi sobie także nazwy, a na ich brzmienie będzie gotowe na właściwą dla danej substancji reakcję (warto uprzedzać dziecko przed nieoczekiwanymi wrażeniami). Początkowo podajemy dziecku tylko jedną wybraną substancję, ale do następnego ćwiczenia już ją zmieniamy. Dopiero gdy dziecko oswoimy z poszczególnymi smakami możemy rozpocząć stymulację naprzemienną z użyciem dwu kontrastowych smaków, np. sok z cytryny - miód, czosnek - dżem, itd.
Dotykowa stymulacja ust jest lepiej akceptowana przez dziecko, gdy palec, którego używamy do stymulacji jest zwilżony ciepłą wodą lub rozcieńczonym sokiem. Intensywność stymulacji i częstość stosowania należy zawsze dostosowywać do indywidualnych problemów dziecka. Może ona rozciągać się od bardzo silnego nacisku do lekkiego i łagodnego dotykania, oraz od szybkiego do szczególnie powolnego i dobrze zaakcentowanego przebiegu. Jakość naszej stymulacji zależna jest bowiem od tego czy mamy do czynienia z dzieckiem o hipowrażliwości, czy hiperwrażliwości dotykowej okolic ust, oraz od tego, jak silne są u dziecka i jak długo przetrwałe odruchy patologiczne, np. odruch kąsania (polega na zaciśnięciu szczęk i utrzymaniu zwarcia przez cały czas trwania bodźca) i wzmożony odruch dławienia, czy i z jaką intensywnością współistnieje z nimi ślinotok.
Prowadząc masaż warg i ich okolic należy dbać o to, by były stale zamknięte. Początkowo mogą występować z tym duże trudności, zwłaszcza u dzieci małych, lub u starszych mających trudności w rozumieniu i respektowaniu poleceń. Stosujemy wówczas wspomaganie, zamykając szczęki dziecka i podtrzymując je w trakcie masażu.
W treningu warg można zastosować wiele ćwiczeń, a ich różnorodność będzie zależna od możliwości wykonawczych samego dziecka. Oto niektóre z nich:
· otwieranie i zamykanie ust;
· wciąganie powietrza ustami ściągniętymi,
· wprawianie warg w drgania poprzez parskanie, cmokanie, gwizdanie;
· dmuchanie na kulkę waty, papierowy statek, płomień świecy (zabawa „wyścigi”);
· utrzymywanie przedmiotów między wargami: płaskich (wafel suchy, herbatniki, podłużny pasek czekolady, lizak, szpatułka, itp.) albo kulistych (lizak, ołówek, patyczek od lizaka, słomka, rurki różnej grubości, itp.), suchych albo zwilżonych, gładkich, a niekiedy o powierzchni chropowatej;
· lizanie lizaków można polecać dziecku tylko wówczas, gdy nie wywołuje zbyt silnego napięcia i unoszenia języka w górę. U dzieci spastycznych zwłaszcza, ucisk lizakiem w okolicach dolnego wałka dziąsłowego może wywołać odruch zaciśnięcia szczęk (twardy lizak może zranić jamę ustną dziecka, uszkodzić zęby). Zrezygnujemy też z takich substancji do ćwiczeń, które wzmagają u dziecka slinotok. Dziecku i tak trudno jest poradzić sobie z nadmiarem śliny, stąd nie powinniśmy utrudniać już dość skomplikowanego dla dziecka zadania.
· przesuwanie kącików ust naprzemiennie w prawo i w lewo (usta są zamknięte);
· ssanie na zmianę wargi górnej i dolnej, oraz nabieranie powietrza na zmianę pod wargę dolną i górną;
· układanie ust, tak jak przy wymawianiu głoski „u”, a następnie głoski „i” (wolne, ale dość rytmiczne ruchy warg, np. naśladując odgłos karetki), itd..
Podniebienie masuje się w linii środkowej, począwszy od podniebienia twardego, unosząc lekko ku górze podniebienie miękkie. Ruch ten powtarzamy ok. 10 razy. Jeśli dziecko mówi, może podczas masażu wymawiać samogłoski: „a”, „e”, „o”, pozwala to na aktywne utrzymanie otwartych ust i samoczynne unoszenie się podniebienia miękkiego. Podniebienie dziecka jest bardzo elastyczne i delikatne, stąd masaż nie może być zbyt drażliwy. Nie możemy także bez przygotowania dziecka ingerować w głąb jamy ustnej szorstką szpatułką lub aparatami wibracyjnymi. Warto więc dać dziecku czas na zaakceptowanie masażu, dlatego początkowo prowadzimy go delikatnymi ruchami palca, a dopiero potem plastikową szpatułką (jest bardziej elastyczna od drewnianej lub metalowej), której koniec owijamy dość grubo bandażem albo gazą. Tak zrobione zakończenie szpatułki do masażu możemy zwilżać w wodzie, w rzadkim roztworem kisielu.
Masowanie dziąseł rozpoczyna się najpierw z jednej strony, wykonując 2 do 4 ruchów w płaszczyźnie poziomej o stopniowo słabnącej sile dotyku, bowiem masaż ten powoduje zwiększone wydzielanie śliny i pobudza połykanie. Po fazie połknięcia przez dziecko śliny masaż wykonuje się po drugiej stronie. Następnie możemy przystąpić do masażu dziąseł używając miękkiej szczoteczki do zębów, szpatułki owiniętej gazą lub palca wskazującego (ten sposób wskazany jest dopiero po przyzwyczajeniu dziecka do masażu).
Język masuje się w kierunku od przodu ku tyłowi, w linii środkowej języka. Ruch ten zakończony musi być przed miejscem, z którego u dziecka wyzwala się odruch wymiotny. Źle prowadzony masaż, wywołujący dławienia i lęk przed ich pojawianiem się, bardzo szybko zniechęci dziecko i nie zechce ono współpracować. Ćwiczenia języka u dzieci z m.p.d. mogą sprawiać największe trudności. Nie jest bowiem łatwym zadaniem wykonanie przez dziecko w sposób kontrolowany takich ruchów, jak: wysuwanie końca języka (apex), przesunięcie języka po wardze dolnej lub górnej od prawej do lewej strony, dotykanie czubkiem języka kolejno górnych i dolnych zębów, itp. czynności. Motoryka narządu mowy u dzieci z m.p.d. często jest bardzo osłabiona i choć takie dziecko samodzielnie nie wykona wielu ćwiczeń, należy zachęcać je zabawami do podejmowania prób poruszania językiem w sposób świadomy, kontrolowany. W tym celu można zaproponować dziecku zabawę w kotka zlizującego z talerzyka różnego typu ulubione przez dziecko substancje smakowe o różnej konsystencji, rozprowadzone cienką warstwą na całej powierzchni talerza lub tacki (kisiel, budyń, kasza manna, papka z płatków owsianych, rozmiękczone herbatniki, dżem, miód, czekolada w kremie, majonez, itp.). Można też położyć dziecku dżem, zaznaczając punkty lub większe powierzchnie na podniebieniu, zębach, wargach, w kącikach ust, dziąsłach i zachęcać do ich zlizywania. Dziecko z nieco większą sprawnością motoryczną języka może zbierać językiem z talerza kawałki suchych drobno pokruszonych biszkoptów, wafli, lub odrywać językiem z podniebienia przyklejone tam kawałki wafli albo gumę do żucia. Aby uniknąć zachłyśnięcia dziecko powinno mieć głowę pochyloną nieco do przodu. Jeżeli dziecko w ogóle nie wykonuje ruchów językiem, możemy sami delikatnie przytrzymywać język dziecka przez kawałek gazy i demonstrować nim ruchy, nazywając zawsze czynności, które proponujemy.
Ogólna sprawność motoryczna języka ma ogromne znaczenie w rozwoju prawidłowych artykulacji (w wymowie). Językiem wykonujemy niesłychanie skomplikowane ruchy podczas mówienia, z których w potoku mowy zupełnie na zdajemy sobie sprawy. Sprawność języka warunkuje także umiejętność jedzenia. Język jest narządem pomocniczym żucia, gdyż przy współpracy policzków wprowadza kęsy na właściwe miejsce w jamie ustnej, kształtuje kęsy, miesza je ze śliną i kieruje do gardła, ułatwiając odpowiednim ruchem połykanie.
Zabaw, ćwiczeń, sposobów stymulacji i autostymulacji twarzy i jamy ustnej może być nieskończenie wiele. Ich dobór niewątpliwie zależy od dobrej znajomości potrzeb i możliwości wykonawczych dziecka, ale także od pomysłowości terapeutów i rodziców. Istotną rolą wszystkich tych ćwiczeń i masaży jest to, że dzięki nim dokonuje się integracja zmysłowo-ruchowa, czyli proces, przez który mózg otrzymuje informacje z narządów zmysłów, przyjmuje je, rozpoznaje, segreguje, interpretuje, integruje już z posiadanymi, zapamiętuje je (rejestruje, koduje) aby odpowiedzieć właściwą reakcją ruchową.
Zabawy materiałami nieustrukturowanymi.
Rozwój zmysłu dotyku jest niezwykle istotny dla harmonijnego rozwoju psychoruchowego dziecka. Dotyk to jedno z pierwszych doznań doświadczanych przez człowieka po urodzeniu, we wczesnym okresie życia stanowi bardzo ważną formę kontaktu z otoczeniem, pomaga budować poczucie bezpieczeństwa, odgrywa dużą rolę w poznawaniu własnego ciała i świata zewnętrznego.
Stymulowanie rozwoju zmysłu dotyku odbywa się m.in. poprzez:
· dostarczanie dziecku zróżnicowanych zabawek pod względem kształtu, faktury, wielkości,
· rozpoznawanie i porównywanie faktur, grubości, ciężkości, gładkości i szorstkości i innych cech dotykowych,
· zabawa z wykorzystaniem materiałów sypkich, nieustrukturowanych, poznawanie różnych konsystencji (ziarna, masy, kasztany, żołędzie, piasek, masa solna, itd.),
· ćwiczenia poznawania małych przedmiotów w małej przestrzeni- usprawnianie chwytu,
· wykorzystanie zabawek rozwijających sprawność dotykową, służące usprawnianiu manualnemu i zachęcające do eksploracji oraz do oburęcznej koordynacji (dobieranki i skrzynki dotykowe, kostki manipulacyjne z różnego rodzaju zapięciami, układanki polegające na wkładaniu drobnych elementów do otworów oraz składanie z kilku części kształtów figur lub przedmiotów, przewlekani, nawlekanie korali, śruby i nakrętki o zróżnicowanej wielkości.Metoda Vojty
Zalecana od pierwszych dni życia., głównie poprzez odruchowe pełzanie i obracanie, ale można ją stosować u dzieci starszych , by umozliwić prawidłowe kształtowanie mechanizmów pionizacyjnych, a także uzyskanie napięcia odpowiednich grup mieśniowych.Stymulacje prowadzi się przez ucisk określonych punktów na ciele dziecka, ułozonych w fizjologicznej pozycji wyjściowej, tak aby ywołać pożądaną odpowiedź ruchową.Ćwiczenia wykonuje się cztery razy dziennie i zajmuja one jednorazowo 20-30 minutStymulacje, po odpowiednim poinstruowaniu prowadza rodzice w domu.
Metoda Kabata i Knott
Specyfika metody jest ułatwienie ruchów rozciągania i opór oraz priopriocepty naśladowanie prawidłowych wzorców ruchowych. Zasady powinny prowadzić do usamodzielnienia dziecka. Sprzęty i stały rozkład dnia obejmuje wiele czynników samoobsługowych. Wykonując ruch , dzieci opisują go słowami i utrzymują daną pozycję. W ten sposób następuje integracja oddziaływań. Dzieci zachęca się i stymuluje do samodzielnego przezwyciężania trudności dnia codziennego, aby nabrało zaufania do sukcesów w gronie rówieśników.
Meto Peto
Metoda kierowanego stosowana jest w usprawnianiu dzieci z trwale zaburzonym rozwojem psychoruchowym. I łączy w sobie usprawnianie ruchowe, oddziaływanie psychopedagogiczne oraz różne formy adaptacji społecznej.
Metoda taktylna-według S. Masgutowej
Głównym założeniem terapii taktylnej jest wzmocnienie lub wytworzenie świadomości ciała oraz stymulacja receptorów skóry, poprzez stymulację zmysłu dotyku. Głównym założeniem tej terapii jest dostarczanie kontrolowanej liczby bodźców sensorycznych w szczególności dotykowych i proprioreceptywnych w tak sposób, by dziecko spontanicznie formułowało Głównym założeniem terapii taktylnej jest wzmocnienie lub wytworzenie świadomości ciała oraz stymulacja receptorów skóry, poprzez stymulację zmysłu dotyku. Głównym założeniem tej terapii jest dostarczanie kontrolowanej liczby bodźców sensorycznych w szczególności dotykowych i proprioreceptywnych w tak sposób, by dziecko spontanicznie formułowało reakcje adaptacyjne poprawiające integrację tych bodźców. Celem treningu jest uruchomienie naturalnych mechanizmów rozwoju i samoregulacji organizmu oraz regulacja i normalizacja percepcji dotykowej, równoważenie napięcia mięśniowego, wspieranie procesu integracji sensorycznej, aktywizowanie mechanizmów integracji sensoryczno – motorycznej, kształtowanie świadomości kinestetycznej. Terapia taktylna proponuje techniki masażu i stymulacji skóry, które wpływają na rozwój funkcji półkul i kory mózgowej, śródmózgowia i tylnych partii mózgu. Można ją z powodzeniem stosować w pracy z dziećmi z różnymi wyzwaniami rozwojowymi. Podczas terapii stosowane są następujące bodźce: powierzchowny dotyk (masaż) skóry w obrębie całego ciała (głaskanie, rozcieranie uciskanie, rozciąganie), głęboki dotyk (masaż proprioceptywny) w obrębie mięśni i stawów (ugniatanie, rozcieranie, wibracja), stymulację punktów neuromotorycznych. Punkty neuromotoryczne są obszarem reakcji, na którym za pomocą stymulacji dotykowej proprioreceptywnej, wyzwalane są określone ruchowe odpowiedzi mięśniowe. Celem tych zabiegów jest uaktywnienie mięśni, stymulację przedsionkowo-proprioceptywną (ruch), stymulacja bierna - bierny ruch kończynami i tułowiem dziecka według różnych wzorców.
Masaż należy wykonywać na tyle delikatnie by był on przyjemny, a jednocześnie wystarczająco mocno, by terapeuta mógł wykorzystać jego pobudzające działanie. Ruchy dłoni powinny być spokojne, wolne i rytmiczne, a siła dotyku odpowiednio dostosowana do wieku pacjenta oraz do rodzaju receptorów, które terapeuta chce stymulować. By zaktywizować wolne zakończenia nerwowe skóry należy przeprowadzić lekki, stymulujący masaż naskórka i skóry właściwej. Uciski o średniej intensywności pobudzają receptory odbierające bodźce o niskiej częstotliwości. By stymulować głębsze struktury skóry właściwej i tkanki podskórnej należy wprowadzić techniki o silniejszym nacisku dłoni, dzięki któremu dochodzi do aktywizacji mechanizmu interakcji związków skóry z mięśniami, ścięgnami i kośćmi.
Metoda NDT-Bobath.
Sposób usprawniania małych (i dużych) pacjentów po przebytym udarze mózgu lub innych urazach mózgowo czaszkowych. Rehabilitacja dziecka w czasie sesji z terapeutą podczas stosowania metody Bobath oraz stosowanie się do jego zaleceń podczas codziennej opieki nad dzieckiem pomaga we wszechstronnym rozwoju między innymi tym niemowlętom, które mają kłopoty z napięciem mięśniowym, asymetrię ułożenia, albo urodziły się przedwcześnie, i by dogonić rówieśników, potrzebują odpowiedniej stymulacji. Podczas sesji rehabilitacji metodą NDT-Bobath terapeuta ćwiczy całe ciało dziecka. Umiejętnie kierując ruchami, zapewnia ich właściwy kierunek, ułatwia osiągnięcie stabilizacji kończyn w podporach, zachowanie pozycji. W ten sposób dostarcza dziecku odpowiednich bodźców czuciowych i doznań ruchowych. Ruchy dziecka w trakcie rehabilitacji nie mogą być wtedy przypadkowe: każdy jest starannie przygotowywany. Tempo i rytm ćwiczeń zawsze dobierane są indywidualnie, bo nie mogą być dla dziecka zbyt męczące. Chodzi o to, by maluch podczas sesji nie zaczął płakać i miał pełne poczucie bezpieczeństwa – tylko wtedy terapia metodą NDT-Bobath przyniesie jakiś efekt.
Przykłady praktycznego zastosowania metody Bobath.
Ćwiczenia unoszenia i utrzymywania głowy
Ćwiczenie 1
Pozycja wyjściowa – leżenie przodem (na brzuchu), ręce dziecka wyprostowane wzdłuż tułowia, terapeuta za dzieckiem.
Wspomaganie – bierne utrzymanie ułożonych w pozycji pośredniej wyprostowanych rąk dziecka.
Ruch – czynne uniesienie do góry głowy (wyprost głowy).
Podczas wykonywania ćwiczenia należy zwrócić uwagę na ułożenie rąk dziecka. Jeżeli mają tendencję do układania się w przywiedzeniu i rotacji wewnętrznej, należy zabezpieczyć odwrotne ich ustawienie, tzn. w odwiedzeniu i rotacji zewnętrznej. Można to uzyskać wkładając między nóżki dziecka wałek, zwinięty kocyk bądź kolano terapeuty. Wykonywany ruch uniesienia głowy nie powinien być zbyt obszerny, lecz odbywać się tuż nad podłożem.
Ćwiczenie 2
Pozycja wyjściowa – leżenie przodem, ręce dziecka wyprostowane do przodu (w przedłużeniu głowy) spoczywają na ręce terapeuty.
Wspomaganie – uniesienie rąk dziecka lekko do góry.
Ruch – uniesienie głowy do góry.
W tych ćwiczeniach można stosować delikatne oklepywanie czoła (w kierunku do góry). Pomaga to w uniesieniu głowy. Zabezpieczenie rąk jak wyżej.
Ćwiczenie 3
Pozycja wyjściowa – leżenie przodem na piłce, ręce dziecka ułożone szeroko, mogą obejmować biodra terapeuty lub jego udo.
Wspomaganie – chwyt za biodra dziecka. Wolne, lekkie pociąganie dziecka do tyłu tak, aby na piłce pozostały tylko ręce dziecka.
Ruch – uniesienie głowy i pełny podpór na rękach.
Początkowo dziecko unosi głowę i prostuje ręce w podporze. Z czasem zaczyna toczyć piłkę przekładając ręce.
Ćwiczenia przygotowujące do pełzania oraz do zmiany pozycji (obroty)
Ćwiczenie 1
Pozycja wyjściowa – leżenie przodem, ręce dziecka wyprostowane do przodu. Terapeuta klęczy przed dzieckiem, chwyta rękami jego głowę.
Wspomaganie – wykonanie biernego skrętu głowy (wolno i delikatnie).
Ruch – skręt głowy wyzwala czynny skręt obręczy barkowej, to z kolei powoduje czynny skręt obręczy miednicznej. Ruch obrotu postępuje stopniowo. Najpierw głowa, za nią podąża obręcz barkowa i ręce, a na końcu miednica i kończyny dolne.
Ćwiczenie 2
Pozycja wyjściowa – leżenie przodem, ręce dziecka ugięte przy barkach. Terapeuta znajdujący się za głową dziecka z przodu chwyta rękami jego barki.
Wspomaganie – bierny skręt obręczy barkowej, aż do uzyskania podporu na kończynie górnej dalszej od osi obrotu ciała.
Ruch – obrót ciała sposobem jak wyżej.
Ćwiczenie 3
Pozycja wyjściowa – leżenie przodem, ręce dziecka ugięte przy barkach. Terapeuta staje w rozkroku nad dzieckiem, chwyta rękami jego barki.
Wspomaganie – uniesienie do góry jednego barku dziecka (skręt obręczy barkowej), aż do uzyskania podporu na przedramieniu kończyny górnej przeciwnej.
Ruch – bierny skręt obręczy barkowej powoduje oderwanie biodra dziecka od podłoża po stronie uniesionego barku, a to wywołuje odruchowe zgięcie i podciągnięcie kończyny dolnej po tej samej stronie. Następnie terapeuta „przerzuca” do przodu wcześniej uniesioną do góry kończynę górną dziecka (barki równolegle do podłoża). Następuje wyprost zgiętej wcześniej kończyny dolnej i przemieszczenie całego ciała do przodu. Tę samą czynność należy wykonać naprzemiennie, tzn. raz wspomagając ruch zgięcia prawej kończyny dolnej, raz lewej.
Początkowo ruchy zginania i prostowania nóg można wykonywać w miejscu, ale zawsze naprzemiennie (raz jedna, raz druga kończyna dolna). W miarę opanowywania tej czynności, wyprost kończyny dolnej powinien łączyć się z przesunięciem ciała dziecka do przodu.
Ćwiczenia przygotowujące do czworakowania
Ćwiczenie 1
Pozycja wyjściowa – leżenie przodem, ręce dziecka zgięte przy barkach. Chwyt za barki dziecka.
Wspomaganie - uniesienie do góry jednego barku dziecka (skręt obręczy barkowej).
Ruch – odruchowe zgięcie i podciągnięcie do przodu kończyny dolnej po stronie uniesionego barku, aż do uzyskania podporu na tej kończynie.
Powtórzenie tej czynności po drugiej stronie.
Ćwiczenie 2
Pozycja wyjściowa – leżenie przodem, ręce dziecka w podporze. Terapeuta chwyta biodra dziecka.
Wspomaganie – uniesienie do góry jednego biodra dziecka (skręt obręczy miednicznej).
Ruch – odruchowe zgięcie kończyny dolnej po stronie uniesionego biodra i przesunięcie jej do przodu, aż do uzyskania na niej podporu.
Tę samą czynność powtarzać należy z drugiej strony.
Ćwiczenia przygotowujące do siadu
Ćwiczenie 1
Pozycja wyjściowa – leżenie tyłem, ręce dziecka wyprostowane i lekko odwiedzione oraz zwrócone dłońmi do podłoża, nogi zabezpieczone w odwiedzeniu i rotacji zewnętrznej. (Takie ustawienie nóg może zabezpieczyć kolana, klęczącej przed dzieckiem osoby). Terapeuta przytrzymuje jedną ręką dłoń dziecka przy podłożu, a drugą chwyta rękę przeciwnej kończyny górnej.
Wspomaganie – terapeuta lekko pociąga wyprostowaną kończynę górną dziecka w kierunku do siebie ze skrętem w kierunku drugiej kończyny opartej dłonią na podłożu.
Ruch – skręt głowy i jej uniesienie. Skręt obręczy barkowej aż do uzyskania podporu na barku kończyny pozostającej przy podłożu.
Dalej wspomagając ruch w ten sam sposób uzyskuje się podpór na przedramieniu i później tylko na dłoni przytrzymywanej przy podłożu. W efekcie dziecko osiąga pozycję siadu płaskiego z podparciem na jednej kończynie górnej.
Ćwiczenie 2
Pozycja wyjściowa – leżenie przodem, ręce dziecka ugięte przy barkach. Terapeuta chwyta biodra dziecka.
Wspomaganie – skręcanie bioder dziecka tak, aby jedno pozostawało przy podłożu, a drugie uniesione do góry było pociągane w kierunku do siebie.
Ruch – dziecko unosi głowę, podpiera się na rękach i przekładając je po podłożu zgina biodra i nogi, uzyskując pozycję siadu bokiem (podpartego).
Ćwiczenie 3
Pozycja wyjściowa – leżenie przodem, ręce ugięte przy barkach. Chwyt jedną ręką za tułów dziecka na wysokości dołu pachowego, drugą ręką chwyt przeciwnego biodra.
Wspomaganie – skręt bioder z jednoczesnym lekkim uniesieniem tułowia.
Ruch - skręt bioder, aż do uzyskania zgięcia nóg i podporu na rękach z zachowaniem równoległego do podłoża ułożenia linii barków (skośne ustawienie miednicy w stosunku do obręczy barkowej).
Ćwiczenie 4
Pozycja wyjściowa – siad na lub przy piłce, nogi dziecka w rozkroku. Terapeuta przytrzymuje nogi dziecka na wysokości ud lub stawów kolanowych.
Wspomaganie – delikatne przetaczanie piłki w różnych kierunkach.
Ruch – wychylanie dziecka w różnych kierunkach z wyczekiwaniem na reakcję powrotu do pozycji wyjściowej i reakcje obronne rąk (podpór przy wychylaniu na boki).
Podobne ćwiczenie można wykonywać na wałku. Dziecko siedzi w siadzie rozkrocznym ze stopami opartymi całą powierzchnią na podłożu.
Chodzenie w klęku prostym
Ćwiczenie 1
Pozycja wyjściowa – klęk prosty. Terapeuta przed dzieckiem przodem do niego. Chwyt wyprostowanych do przodu rąk dziecka na wysokości stawów łokciowych lub za barki.
Wspomaganie – naprzemienne unoszenie barków dziecka.
Ruch – uniesienie i lekki skręt barku do tyłu wyzwala zgięcie i przesunięcie do przodu kończyny dolnej dziecka po stronie uniesionego barku. Czynność tę należy powtarzać raz z jednej, raz z drugiej strony, uzyskując w ten sposób naprzemienne przesuwanie kończyn dolnych.
Ćwiczenie 2
Pozycja wyjściowa – wyprostowane ręce dziecka spoczywają na barkach klęczącej przed nim osoby, która chwyta dłońmi jego biodra.
Wspomaganie – chwyt za miednicę. Naprzemienne unoszenie i cofanie raz jednego, raz drugiego biodra.
Ruch – jak w powyższym ćwiczeniu.
Wstawanie
Ćwiczenie 1
Pozycja wyjściowa – przysiad podparty lub siad z oparciem przy piłce, ręce dziecka oparte na podłożu pomiędzy szeroko rozstawionymi nogami. Terapeuta stoi lub siedzi za dzieckiem. Chwyt na wysokości bioder.
Wspomaganie – terapeuta wychyla dziecko do przodu tak, aby przeniosło ciężar ciała na ręce.
Ruch – podczas tego ćwiczenia biodra dziecka unoszą się do góry i następuje powolne prostowanie nóg, a dopiero później prostowanie tułowia i głowy.
W pozycji stojącej wychylanie (lekkie popychanie) dziecka w różnych kierunkach z wyczekiwaniem na powrót do pozycji stojącej (wyjściowej) rozwija u dziecka równowagę.
Chodzenie
Ćwiczenie 1
Pozycja wyjściowa – stojąca. Terapeuta stojąc przed dzieckiem chwyta jego barki.
Wspomaganie i ruch – uniesienie (lekko) do góry i cofnięcie jednego barku z równoczesnym wysunięciem do przodu i lekko w dół drugiego barku dziecka, ułatwia zgięcie i wysunięcie (przeniesienie) do przodu kończyny dolnej po tej stronie. Gdy taki ruch nastąpi, ćwiczący „przerzuca” do przodu wcześniej cofnięty bark, co pozwala dziecku postawić i obciążyć wysuniętą do przodu kończynę dolną. Czynność tę powtarzać należy rytmicznie raz z jednej, raz z drugiej strony.
Ćwiczenie 2
Pozycja wyjściowa – stojąca lub podparta w ustaniu. Kończyny górne dziecka wyprostowane i wysunięte do przodu. Terapeuta chwyta wyprostowane kończyny górne dziecka na wysokości ramienia lub stawów łokciowych (to zapobiega zgięciu kończyn górnych).
Wspomaganie i ruch - uniesienie i cofnięcie barku z jednoczesnym wysunięciem do przodu i w dół drugiego barku.
Ćwiczenie 3
Pozycja wyjściowa – stanie, terapeuta chwyta biodra dziecka.
Wspomaganie – uniesienie do góry i cofnięcie jednego biodra dziecka.
Ruch - zgięcie i przeniesienie do przodu kończyny dolnej po tej samej stronie. Czynność powtarzać naprzemiennie
Integracja odruchów INPP wg. S.Goddard-Blythe
Każde nowo narodzone dziecko dysponuje pierwotnymi odruchami umożliwiającymi mu przeżycie. Pozwalają one na natychmiastową reakcję na nowe środowisko i zmienne potrzeby. Umożliwiają również kształtowanie nawyków kontrolowanych-oznacza to, że powinny pozostać przez ograniczony okres. Potem powinny się wygasić, aby pod kontrole wyższych ośrodków mózgu. Specyficzne wzorce ruchowe, jakie powstają w pierwszych miesiącach życia, zawierają w sobie naturalny czynnik hamujący odruchy. Jeżeli dziecko nigdy nie wykona te odruchy w prawidłowej kolejności- odruchy pierwotne mogą zostać aktywne.
Program wydaszania/stymulacji odruchów składa się zatem ze specyficznych odruchów, które dziecko wykonuje przez kilka do kilkunastu minut dziennie przez okres od dziewięciu do dwunastu miesięcy, a ich zadaniem jest nauka schematów wygaszających odruchy.
Metoda Jocabsena
Jacobson- lekarz i naukowiec. Uczenie się relaksacji polega, jego zdaniem, na wykonywaniu określonych ruchów rękami, nogami, tułowiem , twarzą w celu napinania i rozluźniania kolejnych grup mięśni. Relaksacji-czyli nawyku rozluźniania własnych mięsni uczymy się stopniowo. Najpierw uczymy się zmniejszenia napięcia jakieś określonej grupy mięśni, a nastepnie innych grup mięśni nie zapominając jednak o rozluźnieniu i napinaniu mięśni uprzednio ćwiczonych. Jacobson wyklucza stosowania autosugestii. Zastosowanie techniki relaksacji Jacobsona dla dzieci polega na wykonaniu przez nich celowych ruchów wymagających przeplatania dwóch stanów: napinania i rozluźniania mięśni w czasie zabawy.
Schemat ćwiczeń obejmuje kolejno: ręce, nogi, mięsnie tułowia, szyi, twarzy.
Mówimy dzieciom ,że bawimy się w silnego i słabego.. wtedy gdy bawimy się w silnego, mocno naprężamy nasze mięśnie np. rąk a rozluźniamy je wówczas, gdy bawimy się w słabego.
Przebieg ćwiczeń:
Dzieci leżą wygodnie na kocach lub dywanie. Nogi wyciągnięte swobodnie. Głowa na poduszeczce. Ręce wzdłuż tułowia.
1. Zegnij prawe ramię tak aby naprężyć biceps. Jesteś silny, bardzo silny. Naprężaj go mocno. A teraz jesteś słaby, rozluźnij napięte mięśnie, połóż z powrotem ręce na dywan. Teraz wyraźnie czujesz jak rozluźniły się Twoje mięśnie.
2. To samo, tylko z lewą ręką.
3. Naciśnij jak możesz najsilniej, pięścią ręki na klocek po twojej prawej stronie-jesteś silny, twoje mięśnie są napięte. A teraz rozluźnij się , jesteś znowu słaby, czujesz ulgę
4. To samo tylko z pięścią lewą
5.A teraz silna i słaba będzie twoja prawa noga. Włóż klocek pod kolano i mocno ściśnij nogę w kolanie, a teraz noga słabnie, rozluźniasz mięśnie, wypuszczasz klocek
6. To samo ćwiczenie tylko z lewą nogą.
7. A teraz zobaczymy, czy masz na tyle siły, by napełnić powietrzem swój brzuszek. Wciągnij mocno powietrze w płuca i napnij brzuszek, jak balon, mocno, a teraz wypuść powietrze, rozluźnij mięśnie, czujesz ulgę.
8. Naciśnij głowę na poduszkę. Głowa jest bardzo silna, a teraz już nie naciskaj na poduszkę, odpoczywaj, czujesz ulgę
9.Jesteś niezadowolony i groźny. Ktoś zniszczył twoją budowlę z klocków. Marszczysz mocno czoło, jeszcze mocniej, a teraz rozluźnij mięśnie. Niech odpoczywają. Czoło jest już gładkie.
10.twoje oczy też możesz mocniej i słabiej zaciskać powiekami. Spróbuj teraz zacisnąć mocno powieki, a teraz rozluźnij je. Odpocznij.
11. A teraz zaciśnij mocno szczęki , zęby dotykają zębów. Górna i dolna szczęka jest silna. A teraz rozluźnij szczęki. Czujesz ulgę.
12.Ułóż wargi tak jakbyś chciał powiedzieć „ OCH”) lub zrób ryjek i napnij mocno mięśnie ust, a teraz rozluźnij mięśnie.
Technika relaksacji Johannes H. Schulz – trening autogenny
Trening autogenny opracowany przez Schulca jest metodą oddziaływania na własny organizm i życie psychiczne, polegającą na wyzwalaniu w sobie reakcji odprężenia i koncentracji oraz stosowania autosugestii. Dzieci słuchając opowiadania terapeuty, na przykład o zmęczonym misiu, albo zmęczonym na balu Kopciuszku , identyfikują się z nim , naśladują go poddają się sugestii zawartych w słowach terapeuty. Ćwiczący w czasie treningu powinien pozostawać bierny. Musi odrzucić pragnienie uzyskania odprężenia .Ma koncentrować się wyłącznie na sugestiach i wrażeniach.
Opowiadanie relaksacyjne Miś Puchatek
Miś żyje w dużym ciemnym lesie. Przez całą wiosnę, lato i jesień miś ciężko pracował, musiał najeść się do syta, musiał także budować sobie posłanie, na którym przez całą zimę będzie spał. Wy na pewno o tym wiecie, że niedźwiadki w zimie śpią.
Wszystkie dzieci będą teraz myślały o tym zmęczonym, spracowanym misiu i będą robiły wszystko to, co on robi. Misio układa się do głębokiego zimowego snu i kładzie się prościutko na posłaniu. I wy też kładziecie się prościutko na kocykach. Misio kładzie sobie pod głowę poduszeczkę z zielonego puszystego mchu – wy też kładziecie sobie poduszeczkę pod głowę.
Misio leży spokojnie, ma zamknięte oczy, czuje jak odpoczywają jego rączki, nóżki, głowa, buzia i oczki. Najpierw misio czuje, że jego nóżka lewa robi się taka ciężka, coraz cięższa jakby była z drewna czy żelaza. Misio nie może jej podnieść, nóżka stała się leniwa, ale tak jest jej dobrze, cieplutko. Ach, jak cieplutko i przyjemnie.
Druga nóżka prawa zazdrości lewej nóżce. Więc aby jej smutno nie było misio myśli o tej drugiej. Druga nóżka robi się taka ciężka, coraz cięższa, że nie można jej podnieść, więc się nie rusza, leży spokojnie jest jej cieplutko.
Ach, jak ciepło i przyjemnie.
Obie nóżki misia są spokojne, nie ruszają się, takie są dziwne, ciężkie jakby to niebyły nóżki misia. Nóżkom jest dobrze i cieplutko.
Teraz łapki misia też chcą żeby im było tak przyjemnie więc misio myśli o nich. Najpierw o rączce od okna. Ona chce odpocząć bo bardzo się napracowała. Misio położył rączkę wygodnie na posłaniu wzdłuż swojego ciała. Rączka nie rusza się , paluszki leżą swobodnie. Są leniwa nic im się nie chce robić. Gdy misio myśli o tej rączce ona staje się też taka ciężka jak by była z żelaza., ale rączka jest cieplutka i jest jej przyjemnie. Teraz misio myśli o tej drugiej rączce, żeby i jej zrobiło się przyjemnie. Najpierw sprawdza, czy rączce jest wygodnie, czy jest ona swobodna, czy paluszki nie poruszają się i nie pracują. Rączka leży spokojnie i gdy misiu o niej myśli ona też staje się cięższa, jak z drewna lub żelaza. I teraz tej drugiej rączce jest dobrze i spokojnie. Rączki i nóżki dalej leżą spokojnie i nie poruszają się. Misio prawie ich nie czuje. Jest im dobrze, ciepło, odpoczywają. Misiu już o nich nie myśli.
Teraz misiu myśli o swojej główce. Opuszcza główkę swobodnie, aż zapada się ona w poduszeczkę. Główka leci gdzieś w dół... Jest jej dobrze, buzia jest spokojna. Oczka są zamknięte, ale nie trzeba ich zaciskać, bo i tak nic nie widzą, jest ciemno. Buźka sama się otworzyła, ząbki opadły w dół, bo tak jest jej dobrze, przyjemnie o niczym nie myśli. Leżymy spokojnie, cichutko... Słuchamy razem z misiem, jak szumi las, jak drzewa śpiewają... (terapełta nuci kołysankę).
Teraz budzimy się i przeciągamy rozkosznie. O jak dobrze..., misiu się wyspał i dobrze się czuje. Teraz spróbujemy, czy potrafimy unieść wolniutko w górę jedną nóżkę, potem drugą – w górę i bach! – na posłanie. Teraz to samo spróbujemy zrobić z rączkami: jedna rączka w górę i bach! na posłanie, teraz druga rączka w górę i bach! na posłanie. Misio podnosi się i wstaje. Wy też wstajecie.
Usiądźcie jeszcze na chwileczkę i powiedźcie mi, kto naprawdę był misiem, kto naprawdę myślał i robił to samo, co misiu – podnieście rączki w górę. O, jak dużo dzieci. Czy było dobrze i przyjemnie? Cieszę się bardzo.
„Pszczółka Słoduszka” (adaptacja treningu W. Schulca
Dzieci układają się na kocykach w wygodnej pozycji. Zaczyna brzmieć muzyka np. Vivaldiego „Cztery pory roku” op.8 „Wiosna”
„ Była wiosna. Słońce mocniej grzało. Słoduszka od rana zbierała z kwiatów słodki nektar. Poczuła zmęczenie. Ile to jeszcze kwiatów muszę odwiedzić ? Zaczęła liczyć: jeden, dwa, trzy, jedenaście, dwanaście (przy liczeniu należy zwalniać tempo).Słoduszce zaczął się plątać język......Położyła się wygodnie na dużym liściu, rozluźniła zmęczone nóżki i łapki, zamknęła oczy. Jej brzuszek zaczął spokojnie oddychać. Jak mi dobrze, słyszę tylko piękną, cichą muzykę, pomyślała Słoduszka. Moja prawa łapka staje się coraz cięższa, nie chce mi się jej podnieść. Moja lewa łapka staje się leniwa, nie chce mi się jej podnieść. Tylko mój brzuch równiutko, spokojnie oddycha. Prawa noga z przyczepionym woreczkiem miodu staje się ciężka, coraz cięższa i cięższa. Lewa noga, też z woreczkiem miodu, staje się ciężka, coraz cięższa. Nie chce mi się jej podnieść. Głowa jest tak wygodnie ułożona. Jestem spokojna, słyszę piękną muzykę. Czuję jak słońce ogrzewa moje nogi i łapki. Jest mi coraz cieplej... Ciepło z łapek i nóg przepływa do brzuszka. Całe ciało jest przyjemnie ogrzane słońcem. Jestem spokojna, czuję się bezpiecznie. Ogarnia mnie senność....”.
Masażyki relaksacyjne
Dla najmłodszych dzieci ciekawą formą relaksacji są masaże. Oto kilka przykładów:
Spacer
Wyruszamy w drogę (uderzamy dłońmi płasko w uda, naśladując odgłosy).
Teraz trochę pobiegniemy ( szybciej uderzamy).
Wyprzedza nas jeździec na koniu (wyklepujemy rytm galopującego konia).
Przechodzimy przez most (bijemy się w pierś).
Na brzegu lasu widzimy sarenkę, skradamy się po cichutku, żeby jej nie spłoszyć ( czubkami palców dotykamy ud).
Zaczyna wiać wiatr, coraz silniejszy huragan ( wydmuchujemy powietrze, naśladujemy gwizd wiatru).
Sarenka ucieka wielkimi skokami ( uderzamy mocno dłońmi w uda, unosimy je w górę i ponownie uderzamy uda).
Wracamy pomału do domu, niektórzy są zmęczeni i wloką się na końcu, szorując nogami (dłonie udają wolne kroki).
W Zoo
Mniejsza osoba kładzie ręce na ławce, a na nich układa głowę ( lub kładzie się na brzuchu na podłodze, głowa leży na rękach).
Drugi partner siada lub klęczy obok i udaje zwierzęta z zoo maszerujące po plecach partnera.
Najpierw nadchodzi słoń. Idzie ciężkimi krokami- dłonie na płasko, udają ciężkie kroki.
Biegnie koń- dłonie uderzają lekko w rytmie galopu konia.
Australijski kangur skacze ogromnymi skokami po plecach- dłonie luźne w nadgarstkach uderzają lekko, wykonują skok i lądują lekko na plecach.
Łasica skrada się po łup- opuszki palców delikatnie i lekko przebiegają po plecach.
Lwica lirze swoje małe- płaską dłonią głaszczemy plecy w kierunku z góry do dołu.
Wąż przesuwa się w śród traw- ręka wije się po plecach.
Ulubione zwierze wygina się- delikatnie głaszczemy plecy.
Pożegnaj się z partnerem. Poczuj, jak było w zoo.
Zmiana pozycji, powtórzenie ćwiczenia.
Masaż z myszką
Cicho, cicho, w puszystej kurteczce
Chodziła raz myszka po gładkiej półeczce (powolne głaskanie)
Znalazła ser żółty, ząbkami go jadła ( powolne ściskanie szczypanie)
Strzepnęła okruszki ( szybkie klepanie, strzepywanie)
W kąciku usiadła okruszki zebrała
Ząbkami je zjadła ( powtórne ściskanie)
Po gładkiej półeczce chodziła w kurteczce ( głaskanie).
Dreszczyk
Idą słonie po betonie (uderzenia piąstkami po plecach)
płynie rzeczka (ręka wije się wzdłuż kręgosłupa)
idzie pani na szpileczkach (kłucie sztywnymi palcami)
z gryzącymi pieseczkami (lekkie szczypanie)
słonko świeci ( głaszczemy w koło plecy)
pada deszczyk (przebieramy palcami)
czy cię przeszedł dreszczyk (chwytamy za szyję) .
Dreszczyk
Tu płynie rzeczka – ręka wije się wzdłuż kręgosłupa
tu jest kładeczka – palcem rysujemy od jednego do drugiego boku
tędy idzie pani na szpileczkach – kłucie sztywnymi palcami
i pan w klapeczkach –uderzanie całymi dłońmi
tędy biegły konie – zgięte palce wskazujące, uderzanie od dołu pleców
i szły wielkie słonie - uderzanie miękką stroną pięści
biegały mróweczki – przebieranie palcami po plecach
padał deszczyk – kłucie palcami
czy cię przeszedł dreszczyk – chwytanie za szyję.
Zabawa „Dotyk”
To jest koń –dotykanie zgiętymi palcami
to jest słoń – uderzenia piąstkami
to malutka pchełka – dotykanie pleców małym palcem
to jest sowa – uderzenie palcami zaciśniętymi w piąstkę
a to krowa, ona taka wielka – uderzanie wszystkimi palcami jednocześnie
pada deszcz, potem wiesz, że to już ulewa – coraz mocniejsze przebieranie palcami
bo gdy wieje i wciąż leje, to ptak już nie śpiewa – kołysanie palcami po plecach
gdy jest zimno i jest deszczyk- opuszkami palców przebiegamy po plecach
to przechodzi po nas dreszczyk – chwytanie za szyję
Masaż pleców
Dzieci w parach.. Jedno dziecko klęka, podpierając się rękami o ziemię, pozwalając głowie swobodnie zwisać. Drugie dziecko klęka z boku.
Delikatnie kładzie ręce na plecach partnera.
Najpierw uderza rękami, jakby były ciężkim zwierzęciem, to tu, to tam...
Następnie ręce są galopującym koniem...
Potem ogromnym wężem....
Następnie człapie rękami jak ciężka gruba gęś chodząca po podwórku...
Teraz plecy partnera są bębenkiem. Palce uderzają lekko, miękko, najpierw wolno, a potem szybciej...
Potem dzieci zamieniają się rolami.
Masaż relaksacyjny Toczek i skoczek.
Dzieci dobierają się parami. Jedno kładzie się na brzuchu, drugie klęka przy nim z boku i:
- naśladuje taniec „toczka”, przy muzyce w trójmiarze, granej legato (płynnie) piłeczką zatacza koła na leżącym dziecku, przesuwając ruch od pięt do czubka głowy
- naśladuje taniec „skoczka” przy muzyce w dwumiarze granej staccato (skocznie) dotyka piłką ciała dziecka. Głowę należy pominąć lub dotykać delikatnie.
Masaż należy powtórzyć przynajmniej dwukrotnie, a potem zamienić rolę dzieci.
Zabawa Koło masażu.
Dzieci siadają w kole na podłodze tak, aby ich ręce mogły dotykać ramion dziecka siedzącego przed nimi... Kładą ręce na ramionach znajdujących się przed nimi i delikatnie masują. Mogą je głaskać lub ugniatać jak ciasto, mogą je gładzić jak poduszkę lub opukiwać je, jakby grały na bębenku... Od czasu do czasu mogą także „przejechać” po plecach całą dłonią. Potem przekręcają się w drugą stronę i robią masaż nowym ramionom znajdującym się przed nimi.
Propozycje opowiadań, zabaw i ćwiczeń relaksacyjnych.
Wprowadzanie w stan relaksu może odbywać się także, poprzez opowiadania, zabawy, ćwiczenia relaksacyjne.
Metoda Blissa jest formą międzynarodowej komunikacji , w której słowa i pojęcia reprezentowane przez umowne symbole obrazowe, a nie abstrakcyjne znaki literowe, które oddają wartość fonetyczną jednostek językowych. Metoda jest prostym i logicznym systemem zanków, w skład którego wchodzą obrazy, symbole, idee i pojęcia. Symbole przedstawiają konkretne myśli i słowa, a zestawienie w różnych kombinacjach dają nowe znaczenie W metodzie Blissa wyróżnia się trzy rodzaje symboli;
-piktograficzne ( przedstawiają konkretne przedmioty)
- ideograficzne( wyrażają pojęcia)
- -arbitralne (służą wyrażaniu się w formie gramatycznej)Warunkiem opanowania metody jest ścisła zależność zachodząca między myśleniem a tworzeniem, miedzy przekazem a odbiorem informacji. Metoda ta powstała z myślą o osobach nie
Hipoterapia
Jest jedną z metod usprawniania psychoruchowego dzieci, młodzieży i dorosłych z różnymi schorzeniami i zaburzeniami rozwojowymi.
Zajęcia z hipoterapii zawsze przebiegają pod kontrolą lekarza. Prowadzący je terapeuta powinien posiadać praktykę przy obchodzeniu się z koniem. Terapeuta w czasie jazdy konnej spełnia rolę asekurującą, zapewniając bezpieczeństwo. W czasie jazdy idzie on zawsze po słabszej stronie dziecka, podtrzymuje je, kontroluje jego postawę i wykonuje z nim ćwiczenia. W hipoterapii bierze się też pod uwagę odpowiednie cechy konia. Ma to być koń łagodny, posłuszny, o odpowiedniej budowie i wieku (7-10 lat). Pośród zajęć z hipoterapii wymienia się etap wstępny, którego celem jest oswojenie dziecka z koniem, oraz zajęcia usprawniające na koniu. W programie hipoterapii wykorzystuje się stęp konia, jego spokojny marsz, albo kłus, w przypadku gdy dziecko pewnie umie się utrzymać na koniu, nie tracąc równowagi w czasie jazdy i zmiany kierunku.
W hipoterapii mogą występować również elementy nauki jazdy konnej. Dziecko wykonuje takie czynności jak trzymanie wodzy, kierowanie koniem. W trakcie zajęć terapeutycznych korzysta się z różnego rodzaju sprzętu pomocniczego dla utrzymania równowagi na koniu, np.ze specjalnych pasów z uchwytem, siodeł itp.
Hipoterapia wskazana jest do usprawniania dzieci i młodzieży z mózgowym porażeniem dziecięcym. Program zajęć z hipoterapii uwzględnia różnorodny rodzaj zaburzeń dziacka oraz jego osobowość. Hipoterapia służy m.in. skorygowaniu postawy ciała, regulacji napięcia mięśniowego poprzez przyjmowanie pozycji rozluźnienia. Następują tu naprzemienne wychylenia i prostowania miednicy, ruchy ciała w przód i w tył oraz lekki ruch rotacyjny całego kręgosłupa. Elementem terapii są także dodatkowe wymachy nóg w trakcie jazdy konnej. Zajęcia takie stabilizują i wzmacniają wzmożone napięcie mięśniowe. Zasadniczą zaletą hipoterapii jest to, że dzieci wykonują w jej trakcie takie ćwiczenia, które w innych warunkach sprawiają im duże trudności.
Przeciwwskazaniem do stosowania hipoterapii jest m.in. utrwalony przykurcz mięśni przywodzicieli uda, nieopanowany przez dziecko strach przed koniem i jazdą konną, występowanie padaczki w przypadku jej napadów. Hipoterapia stanowi atrakcyjną formę usprawniania dzieci i znacząco wpływa na sferę psychospołeczną dziecka. Zajęcia usprawniające występujące w tak prowadzonej formie motywują dziecko do współpracy w usprawnianiu, gdyż odbywają się one w warunkach naturalnych umożliwiając dziecku kontakt z przyrodą.
Dogoterapia
Terapia z udziałem psa (w Polsce także pod nazwami kynoterapia lub dogoterapia) – metoda wzmacniająca efektywność rehabilitacji, w której motywatorem jest odpowiednio wyselekcjonowany i wyszkolony pies, prowadzony przez wykwalifikowanego terapeutę. Terapia tego rodzaju jest jedną z dziedzin zooterapii.
Muzykoterapia
Muzykoterapia polega na wykorzystaniu wpływu muzyki na psychofizyczny rozwój dziecka oraz łączeniu dobieranych bodźców dźwiękowych z aktywnością ruchową.
W trakcje zajęć muzykoterapeutycznych dzieci maja możliwość przeżycia i doświadczania czterech podstawowych sytuacji terapeutycznych:
-odreagowywania ( uwalniania napięć emocji)
-rytmizacji9 uważne słuchanie, wyrabianie poczucia rytmu)
-relaksacji ( odprężenie, wyciszenie, ukojenie)
-aktywizacji (poczucie sprawstwa-działam , jestem twórcą, ożywienie)
Metoda Symboli Dźwiękowych
To jedna z metod pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym, z opóźnieniami w zakresie kompetencji językowej, orientacji przestrzennej, lateralizacji, percepcji dźwięków i kształtów, motoryki.
Metoda ta polega na doprowadzeniu dzieci do tego, by po wprowadzeniu każdej pary dźwięków i utrwaleniu powiązania ich z przyporządkowanymi ich znakami, nauczyć dzieci zapisywania usłyszanych serii dźwięków.
Etapy dochodzenia do celu, jakim jest opanowanie przez dzieci umiejętności zapisywania dźwięków.
Etap I- Prezentacja pary dźwięków- wprowadzenie pojęć
Etap II- Transformacja słuchowo- słuchowa i słuchowo-ruchowa
Etap III- Transformacja słuchowo-wzrokowa, wzrokowo-słuchowa i słuchowo- wzrokowo- ruchowa
a) wprowadzenie znaków
b) b)rozpoznawanie znaków określonych dźwięków
c) c)zapisywanie znaków po wysłuchaniu serii dźwięków
Etap I
Zajęcia rozpoczynamy prezentacją dwóch dźwięków różniących się wysokością. Wskazane jest by dźwięk wydawany był przez więcej niż jeden instrument. Zachęcamy do wypowiadania się na temat instrumentów oraz różniących dźwięków. Ustalamy cechę różniące dźwięki- wysokość. Wprowadzamy pojęcie wysoki- niski.
Dzieci rozpoznają w najbliższym otoczeniu przedmioty różniące się wysokością. Porównują je, wypowiadają się na ich temat . Wycinają według wzoru dwa przedmioty: wysoki i niski . lepią ich plasteliną.
Etap II
Prezentowane dźwięki które terapeuta gra na instrumencie , dzieci próbują razem naśladować głosem. Odtwarzają dźwięki- wysoki i niski. Zespołowo lub indywidualnie identyfikując się np. ze słowikiem. Następnie przedstawiamy dzieciom serie dźwięków wysokich a następnie serie dźwięków niskich. Zadaniem dzieci jest odpowiednio reagowanie ruchem.np. zabawa w malarzy. Gdy dziecko słyszy dźwięki wysokie, maluje sufit a gdy niskie podłogę.
Etap III
Przypominamy dzieciom przedmioty różniące się wysokością. Utrwalamy pojęcia –wyskoki-niski. Na dwóch krańcach sali ustawiamy robimy z liny wysoki i niski daszek. Dzieci po wysłuchaniu dźwięku muszą skryć się w domku –według tego jak słyszeli dźwięki- wyskoki lub nisko..
Prezentacja znaków graficznych. Omawiamy różnice między znakami a następnie ćwiczymy spostrzegawczość bodźca akustycznego i wizualnego. Ustawiamy nad klawiaturą pianina prawej strony symbol dźwięku wysokiego z lewej niskiego. Środek pozostawiamy bez żadnego znaku. Dzieci kolejno podchodzą do pianina i maja powiedzieć dźwięk który chcą zagrać. W razie pomocy pomagamy dziecku prawidłowo wykonać zadanie.
Kolejne ćwiczenie polega na rozpoznawaniu symboli znaków usłyszanych dźwięków z zestawu znaków ułożonych przed dzieckiem. Najpierw gramy tylko dwa dźwięki, dzieci wybierają dwa dostosowane do nich znaki układają przed sobą w określonej kolejności.. najczęściej dzieci zapamiętują do 4 dźwięków. W ostatniej fazie przystępujemy do zapisywania dźwięków.
Literatura:
•Bogdanowicz M. Kisiej B. Przasnyska M. „Metoda Weroniki Sherborne w terapii wspomaganiu rozwoju dziecka”, WSiP Warszawa 1989r.
•Dykcik W. „ Pedagogika specjalna” Wydawnictwo Nauko
we Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 1997r.
•Knill Ch. „Komunikacja i dotyk”, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno- Pedagogicznej Warszawa 1997.
•Kosińska A. Polak A. Żiżka D. „Uczę metodą ośrodków pracy”, WSiP Warszawa 1999r.
•Zabłocki K.J. „Mózgowe porażenie dziecięce w teorii i terapii”, Wydawnictwo
Akademickie ŻAK, Warszawa 1998r.
•Polkowska I. „Praca rewalidacyjna z dziećmi upośledzonymi umysłowo w szkole życia”Wydawnictwa Szkolne i pedagogiczne, Warszawa 1998r.
•N. C. Kephart, 1970 „Dziecko opóźnione w nauce szkolnej”, PWN, Warszawa
•Stowarzyszenie "Mówić bez słów", Symbole Blissa, Warszawa 2001.
•Paul Nordoff, Clive Robbins „Terapia muzyką w pracy z dziećmi niepełnosprawnymi. Historia, metoda i praktyka „(Oficyna Wydawnicza IM
PULS, Kraków 2008).
•Krzysztof Stachyra „Muzykoterapia i wizualizacja w rozwijaniu kompetencji
emocjonalnych studentów pedagogiki” (Wydawnictwo UMCS, Lublin 2009).
•Tadeusz Natanson „Wstęp do nauki o muzykoterapii”, (Zakład Narodowy im.
Ossolińskich, Wrocław 1978).
•Krzysztof Stachyra, Ewa Grudziewska „Muzykoterapia i terapia przez sztuki plastyczne w piśmiennictwie polskojęzycznym” (Wydawnictwo UMCS, Lublin 2007).
•M. Orkisz, M. Piszczek, A. Smyczek, J. Szwiec ; „ Edukacja uczniów z głębokim upośledzeniem umysłowym”–przewodnik dla nauczycieli – redakcja naukowa.
•Jacek Kielin; „ Rozwój daje radość” – Terapia dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu głębokim.
•M. Bogdanowicz; „ Metoda dobrego startu” .
•I.Czajkowska, K. Herda; „ Zajęcia korekcyjno - kompensacyjne w szkole”
•I.Polkowska; „ Praca rewalidacyjna z dziećmi upośledzonymi w szkole życia” .
•Z. Sękowska; „ Wprowadzenie do Pedagogiki Specjalnej”.
•Marianne Frostig, David Horne "Program rozwijający percepcję wzrokową" Wyd.PTP. Warszawa 1986 r.
Używamy plików cookie i zbieramy dane m.in. w celach statystycznych i personalizacji reklam. Jeśli nie wyrażasz na to zgody, więcej informacji i instrukcje znajdziesz » tutaj «.
»» ZDALNE NAUCZANIE. U nas znajdziesz i opublikujesz scenariusze ««
Garwoiln
Metody pracy z dziećmi niepełnosprawnymi od wczesnej interwencji po dalszy etap edukacyjno-terapeutyczny
O nas | Reklama | Kontakt
Redakcja serwisu nie ponosi odpowiedzialności za treść publikacji, ogłoszeń oraz reklam.
Redakcja serwisu nie ponosi odpowiedzialności za treść publikacji, ogłoszeń oraz reklam.
Copyright © 2002-2024 Edux.pl
| Polityka prywatności | Wszystkie prawa zastrzeżone.
Prawa autorskie do publikacji posiadają autorzy tekstów.
| Polityka prywatności | Wszystkie prawa zastrzeżone.
Prawa autorskie do publikacji posiadają autorzy tekstów.