Agresja u dziecka w wieku przedszkolnym

Agresja u dziecka w wieku przedszkolnym

Aby przejsć do bliższych rozważań na temat agresji, myślę iż warto określić czym w jest to określenie, jak można je zdefiniować. Posłużę się tutaj słowami Krystyny Barłóg:
„Agresja to nieusprawiedliwione społecznie zachowanie mające na celu wyrządzenie komuś krzywdy lub zniszczenie własności – agresja jest zawsze oceniana na podstawie osądu społecznego, w którym bierze się zarówno motywy jednostki, jak i okoliczności czy warunki, w których takie zachowanie występuje”1.
Mówi się również o agresji jako o formie czynności werbalnych, fizycznych, symbolicznych kierowanych złością, dążeniem do sprawiania innym cierpienia czy też przykrości, chęcią szkodzenia innym. Ekstremalna forma agresji przyjmuje postać okrucieństwa, jej celem jest psychiczne lub fizyczne niszczenie żywej istoty w sposób gwałtowny i przemyślany2.
Aby zachowanie danej osoby można uznać jako agresywne musi być ono wykonane z intencją wyrządzenia krzywdy, szkody, spowodowanie obrażeń obiektu i wiąże się z oczekiwaniem osiągnięcia pewnego rezultatu3.
U dzieci w wieku przedszkolnym za agresywne uznaje się takie zachowanie, które powoduje wywoływanie konfliktów, przejawia się biciem innych, oskarżaniem, przezywaniem innych, niszczeniem przedmiotów, znęcaniem się nad zwierzętami. Zachowanie jest aroganckie, narzuca innym swoje zdanie, przejawia się wrogim nastawieniem, charakteryzuje się nienawiścią do zjawisk, przedmiotów i ludzi4.
Zjawisko agresywnego zachowania się u dzieci jest zjawiskiem według mnie niepokojąco rosnącym. W związku z tym iż coraz częściej u małych dzieci widzę zjawisko agresywnego zachowania się wobec rówieśników, postanowiłam się bliżej przyjrzeć temu zagadnieniu, oraz podejść w sposób zadaniowy do rozwiązania, lub przynajmniej niwelowania tego problemu – poprzez stworzenie programu arteterapeutycznego.
Powtarzając za słowami Ireny Pufal – Struzik agresja wzbudza niepokój otoczenia, niepokoi zarówno fala zjawiska ale i brutalizacja agresji oraz oziębłość sprawców.
Autorka wymienia przyczyny agresji i przemocy, wśród nich znajdują się indywidualne przyczyny i społeczne. Do indywidualnych zaliczyć można dyspozycje które mogą powodować powstawanie agresji:
niska samoocena,
wrogie nastawienie do innych,
emocjonalna nadwrażliwość charakteryzująca się łatwością irytowania się,
impulsywność,
duży poziom stresu, nie umiejętne radzenie sobie z nim,
skłonność do dominowania nad innymi,
doświadczanie niepowodzeń,
zaburzone poczucie bezpieczeństwa,
brak umiejętności właściwego spędzania czasu wolnego,
brak tolerancji wobec innych,
brak pozytywnego kontaktu z rodzicami,
obserwowanie wzorców negatywnych zachowań,
silna potrzeba stymulacji mocnych przeżyć.
Społeczne przyczyny agresji:
agresja związana z instynktem – konieczna dla przetrwania gatunku,
reakcja na frustrację – napięcie emocjonalne które jest wywołane niezaspokojonymi potrzebami,
agresja jako emocjonalna reakcja gniewu,
agresja jako nawyk.
Jeśli wymieniamy przyczyny powstawania agresji, myślę że warto przyjrzeć się tutaj najbliższemu środowisku dziecka, a więc rodzinie. Rodzina pokazując wzory zachowań określa relacje jakie panują w świecie, co ma istotny wpływ na kształtowanie się osobowości dziecka.
W okresie przedszkolnym to właśnie rodzice liczą się najbardziej, to w rodzinie zachodzi proces zaspakajania potrzeb, kształtują się normy zachowania, oraz kształtują elementy osobowości. Uczucia w rodzinie stanowią pewność posiadania swojego miejsca w rodzinie, w świecie. Zaspokojenie zaś potrzeb emocjonalnych – bezpieczeństwa, akceptacji, przynależności, jest fundamentalne dla jego prawidłowego rozwoju. Potrzeby te można zaspokoić jedną podstawową emocją, która ma tak ogromne znaczenie w rozwoju – miłością5.
Dzieci obecnie natomiast często pozostawiane są same sobie, ze swoimi uczuciami i emocjami. Dzieje się tak głównie dlatego ze rodzice obecnie zajęci są pogonią za pieniądzem, realizowaniem kariery, ambicji, rodzina wielopokoleniowa natomiast odchodzi już w niepamięć. Zapominamy o tym że to rodzina powinna stanowić źródło określonych norm, uczyć prawidłowych postaw wobec innych. Ma być centralną siłą która daje wsparcie, miłość i siłę, natomiast obecnie przeobraża się w jednostkę której głównym celem jest sprawowanie kontroli i egzekwowanie określonych zachowań. Warto tu wspomnieć iż wysokie wymagania ojców wzmagają postawy agresywne, natomiast postawa kochająca (ojców) i ochraniająca (matek) zmniejszają skalę agresji. Również zbyt duże oczekiwania rodziców zaburzają równowagę emocjonalną dziecka. Warto wspomnieć iż agresję u dziecka wzmaga również agresywne zachowanie rodziców. Dziecko obserwując rodzica wybiera ten rodzaj radzenia sobie ze stresem jako podstawowy w swoim działaniu. Jeśli dziecko jest ofiarą agresji czyni to nieodwracalne szkody w psychice i utrwala agresywne zachowanie wobec innych. Należy również spojrzeć na sposób spędzania przez dzieci wolnego czasu – jeśli dziecko widzi przemoc w telewizji czy też w grach komputerowych, również jest narażone na powielanie jej, zaciera się bowiem granica pomiędzy fikcją a rzeczywistością6.
Przy omawianiu przyczyn agresywnego zachowania dzieci należy wspomnieć o istotnej kwestii, jaką jest błąd wychowawczy. Bezsprzeczny jest tutaj fakt iż to właśnie rodzina wpływa w ogromnej mierze na rozwój dziecka. Wiąże się to z zamierzonymi działaniami wychowawczymi rodziców, jak również z oddziaływaniem, które nie jest zamierzone. Istotna jest tutaj postawa rodziców, oraz wzory postępowania powielane przez własnych rodziców. Wszystkie te kwestie mają wpływ na częstotliwość popełniania błędu wychowawczego. Czym zatem jest ten błąd? - to niewłaściwe formy oddziaływań wychowawczych, które prowadzą do zaburzeń w rozwoju jak i zachowaniu dzieci. Pozwolę sobie na przedstawieniu rodzajów błędów wychowawczych I. Pufal – Struzik, która wymienia je za A. Gurycką:
błędy zimne – rygor, agresja, obojętność, hamowanie aktywności,
błędy ciepłe – idealizacja, uleganie,
błędy nadmiernej koncentracji nad dzieckiem – idealizacja, rygoryzm, agresja,
błędy nadmiernej koncentracji na sobie – obojętność, uleganie, hamowanie aktywności,
błędy przeceniania zadań dziecka – idealizacja zadań, rygoryzm, agresja,
błędy niedoceniania zadań dziecka – obojętność, eksponowanie siebie, uleganie,
błędy niekonsekwencji – współwystępowanie kilku błędów.
Do najczęściej popełnianych błędów wychowawczych można zatem zaliczyć -
rygoryzm,
agresję,
idealizacja,
obojętność,
niekonsekwencja,
zły przykład postępowania,
niejednakowe traktowanie dzieci,
niedocenianie rozmów,
nadmierne zabieganie o postępy dzieci,
brak poszanowania dla tajemnic i problemów dzieci,
podejmowanie za dziecko poważnych decyzji,
rozluźnienie dyscypliny,
zbyt gwałtowne reakcje na zachowanie dziecka,
„gderanie” rodziców,
„popisywanie” się zdolnościami dzieci,
radykalne zmienianie postępowania rodziców,
brak wzajemnego szacunku,
zbyt szybkie tępo życia rodziny,
brak czasu na rozmowy, ciągły pośpiech,
rozpieszczanie dziecka.
Ważnym elementem w naprawie błędów rodzicielskich jest rozpoznanie ich przyczyn, które niejednokrotnie wiąże się z osobistą postawą rodzica do swej roli rodzicielskich. Do podstawowych przyczyn popełniania błędów zalicza się
przenoszenie doświadczeń z domu rodzinnego bez uwzględniania zmian społecznych na przestrzeni lat,
nie uwzględnianie indywidualnych cech dziecka,
naśladowanie wzorów postępowania innych osób,
nadmierne zaspokajanie potrzeb dziecka,
nadmierna koncentracja na dziecku,
zbyt ambicjonalne traktowanie dziecka,
nie konsekwentne postępowanie z dzieckiem, lękliwość w postępowaniu i podejmowaniu decyzji,
chaotyczna dyscyplina,
przesadna chęć dominacji nad dzieckiem,
przenoszenie własnych ambicji na dziecko,
przenoszenie uczuć do innych osób na dziecko ( wrogość ojca do syna jako przeniesienie wrogości jaką posiadał jego ojciec do niego)7.
Chciałabym tu zatrzymać się nad zagadnieniem przenoszenia agresji z pokolenia na pokolenie. Posiadanie odrzucających rodziców, brak konsekwencji w wychowaniu, częste manifestowanie gniewu, obserwowanie agresywnego zachowania, obserwowanie korzyści jakie można otrzymać dzieci agresywnemu zachowaniu, akceptacja agresji sprzyjają rozwojowi agresji8.
Oprócz przenoszenia agresji ze swojego życia dziecięcego na dorosłe istnieją również inne czynniki wystąpienia ryzyka agresji w rodzinie, są to następujące czynniki:
tkwiące w rodzicach – przemoc w rodzinie, cechy osobowościowe (wysoki poziom frustracji, pobudzenie w sytuacjach stresowych, surowa postawa wobec dzieci, postawa autorytarna), wyskoki poziom agresji, problemy psychologiczne, choroby psychiczne, niski poziom intelektualny, ograniczenia fizyczne, niedojrzałość emocjonalna, niski poziom kompetencji wychowawczych, nierealne oczekiwania według dziecka, problemy uzależnieniowe, wyznawane wartości dopuszczające przemoc,
tkwiące w dziecku – dzieci z „trudnej” ciąży, bądź „niechciane”, niepełnosprawne, chore, opóźnione w rozwoju, nadwrażliwe, sprawiające kłopoty wychowawcze, zdolne, przypominające osobę która skrzywdziła rodzica
tkwiące w interakcjach dziecka z rodzicem – zaburzenia wczesnych kontaktów emocjonalnych, zaburzenia komunikacji ( brak komunikowania uczuć i potrzeb), zaburzone interakcje (obwinianie dziecka za negatywne sytuacje, mały kontakt fizyczny, ignorowanie dziecka),
związane z funkcjonowaniem rodziny – funkcjonowanie w stresie, zaburzone relacje rodzinne i małżeńskie, zmiany w funkcjonowaniu rodziny np. rozwód, chwilowa trudna sytuacja, pozycja społeczna rodziców, brak możliwości odpoczynku od dziecka, brak wsparcia, izolacja społeczna,
czynniki wyzwalające – sytuacja która doprowadza do wyzwolenia agresji – kłótnia, stres, niegrzeczne zachowanie,
makrosystemowe – normy dopuszczające przemoc, przekonanie że dzieci stanowią własność rodziców, agresywne media9.
Myślę, iż określiłam przyczyny sprzyjające powstawaniu agresji, teraz natomiast zajmę się rodzajem zachowań agresywnych, jakie przejawiają dzieci w przedszkolu, wyróżniamy tu cztery rodzaje agresji wg G. Haug - Schnabel:
fizyczna – jest najbardziej widoczna, charakteryzuje się biciem, szarpaniem, gryzieniem, rzucaniem przedmiotami, kopaniem. Może ją powodować chęć obrony.
werbalna – konfrontacja słowna – choć niedoceniana może ranić równie dotkliwie jak fizyczna.
pośrednia (cicha) – jest to prowokacyjne ignorowanie drugiej osoby, mimo że skomplikowane jest bez trudu wykorzystywane nawet przez małe dzieci. Zadaniem tej formy agresji jest wywołanie tejże właśnie u drugiej osoby.
relacji – ma na celu popsucie relacji atakowanego dziecka z rówieśnikami poprzez agresję słowną skierowaną bezpośrednio do tego dziecka lub w stosunku do jego osoby10.
Według J. Danielewskiej agresja może być również jawna – jej skutki są widoczne – pobicie, ugryzienie itp., Drugim rodzajem agresji jest agresja ukryta, zimna i spontaniczna, podejmowana z premedytacją ( niszczenie żywej istoty w sposób gwałtowny i wymyślny)11.