Wykorzystanie werbalnych i niewerbalnych form oddziaływań wychowawczych w bajkach

Formy oddziaływań niewerbalnych nazywane również formami oddziaływań z zastosowaniem ekspresji niewerbalnej lub niesłownej.
Wykorzystuje się w nich psychoterapeutyczne i wychowawcze wpływy aktywności ruchowej, rekreacyjnej i artystycznej dzieci i młodzieży. Oddziaływania te nie wykluczają oddziaływań werbalnych. Przeciwnie- ekspresja niesłowna splata się z ekspresją słowną.

Do form niewerbalnych zaliczamy:
a) improwizowana dramatyzacja- zwana również socjodramą- jej cechą jest spontaniczne odegranie określonych faktów, zdarzeń lub sytuacji, którymi bliżej są zainteresowani uczniowie. Role odgrywane są bez uprzedniego wyuczenia się tzn. nie posługują się żadnym, przygotowanym wcześniej scenariuszem w postaci tekstu.
Układany wspólnie scenariusz sprowadza się, co najwyżej do zasugerowania i przedyskutowania wydarzeń lub sytuacji, które mają być przedmiotem spontanicznego i twórczego udramatyzowania. Granie ról odbywa się bez jakichkolwiek instrukcji lub pouczeń w formie pisemnej.Wymaga się jedynie od uczniów starannego wczucia się w improwizowane zdarzenia czy sytuacje i ogólnego uświadomienia sobie przebiegu tych zdarzeń.
Głównym przedmiotem socjodramy są problemy, którymi uczniowie są zainteresowani z tytułu przynależności do klasy czy grupy. Problemy te to trudności jakie wychowankowie napotykają we wzajemnym współżyciu i współdziałaniu ze sobą:
- konflikty interpersonalne
- brak zdyscyplinowania
- wzajemne pomawianie i uprzedzenia
- niewłaściwy stosunek uczniów do stawianych im wymagań szkolnych i nauczycieli
Czasem przy pomocy techniki socjodramatycznej udaje się rozwiązać osobiste problemy dzieci. Może ona ułatwić nawiązywanie kontaktów z innymi ludźmi, pozbycie się nadmiernego skrępowania i nieśmiałości, rozwijanie umiejętności wnikania we własne i cudze potrzeby, poszanowanie cudzych przekonań oraz kontrolowanie swych emocji i reakcji.

b) trening relaksacyjny- zwany inaczej relaksacją- to postępowanie mające na celu obniżenie napięcia układu nerwowo- mięśniowego, sprzyjające regeneracji sił i zlikwidowaniu napięć nagromadzonych pod wpływem codziennych przeżyć, przemęczenia itp.
Znamy: Technikę relaksacji progresywnej E. Jakobsona, która polega na rozluźnianiu poszczególnych grup mięśni celem bardziej oszczędnego zużycia energii podczas wysiłku, umiejętności regulowania napięcia mięśniowego, co przeciwdziała napięciom psychicznym i zmęczeniu oraz sprzyja uzyskaniu równowagi emocjonalnej w sytuacji stresowej, zmniejszeniu drażliwości i pobudliwości.
Trening autogenny J. H. Schulca- polega na wyzwalaniu u siebie reakcji odprężenia i koncentracji za pomocą autosugestii słownej. Chodzi w nim o uzyskanie wewnętrznego spokoju, ciszy, psychicznego odprężenia, które jest uwarunkowane stanem rozluźnienia mięśni, naczyń krwionośnych.
Podstawę treningu stanowią ćwiczenia polegające na rozluźnianiu mięśni, powolnym i równomiernym oddychaniu, stwarzaniu „pustki myślowej”.
Zasady: utrzymanie ciała w wygodnej i nieruchomej pozycji, zwolnione, swobodne i rytmiczne oddychanie, odwrócenie uwagi od bodźców zewnętrznych, rozluźnienie ciała, wyłączenie się od napływu myśli, zaniechanie relaksu w stanie zdenerwowania.
Warunkiem skutecznego zastosowania treningu relaksacyjnego, relaksacyjnego tym samym osiągnięcia pełnego stanu odprężenia, jest uwolnienie się od złości i zawiści, zwalczenie w sobie uczuć pogardy i agresji na rzecz wzajemnej życzliwości, łagodności, delikatności i szczerości w kontaktach z otoczeniem.

c) swobodna ekspresja plastyczna- rozumiana jako samorzutne uzewnętrznienie swych przeżyć, doświadczeń i wiedzy o otaczającym świecie za pomocą rysowania, malowania, lepienia wycinania- posiada wiele walorów psychoterapeutycznych psychoterapeutycznych i wychowawczych.
Umożliwia ona m.in. odreagowanie napięć psychicznych, przeżycie prawdziwego sukcesu, lepsze poznanie uczniów przez nauczyciela, intensyfikację procesów poznawczych, kontaktów międzyludzkich, międzyludzkich także rozwijanie zainteresowań i uzdolnień twórczych.

d) muzykoterapia- charakteryzuje się wykorzystaniem muzyki jako środka oddziaływania zwłaszcza na emocjonalną sferę osobowości człowieka. Polega zarówno na odbieraniu(słuchaniu), jak i uprawianiu(tworzeniu) muzyki.
Celem muzykoterapii jest wprowadzenie w określony nastrój, wyzwalanie pożądanych uczuć czy emocji, łagodzenie i rozładowanie nadmiaru stresów, stresów także pobudzanie rozwoju umysłowego.
Wyróżniamy następujące formy aktywnego oddziaływania za pomocą muzyki:
- technika wymyślania opowiadania do muzyki(dzieci najpierw słuchają odtwarzaną muzykę, a następnie układają opowiadanie z jej interpretacji)
- technika wyrażania uczuć w odpowiedzi na muzykę.
* słowne wyrażanie uczuć
* recepcja muzyki wraz ze swobodną ekspresją plastyczną
* odbiór muzyki wraz z improwizacją ruchową
* wykorzystanie muzyki jako źródła inspiracji
* podczas treningu relaksacyjnego
- technika odtwarzania lub tworzenia muzyki, a więc śpiewanie i gra na instrumentach.

e) zabawa w teatr- jest działaniem wykonywanym dla własnej przyjemności, a opartym na udziale wyobraźni, tworzącej nową rzeczywistość.
Zabawa w teatr pozostaje w ścisłym związku z improwizowaną dramatyzacją, czyli socjodramą, choć różnią się one celem i tematyką podejmowanej improwizacji.
W przypadku socjodramy chodzi głównie o rozwiązanie problemów związanych z dezorganizacją życia wewnętrznego grupy, szkoły. Natomiast podczas zabawy w teatr uwzględnia się problemy dotyczące zachowania uczniów najczęściej poza obrębem grupy i obejmują wiele spraw z którymi mogą się oni spotkać w swoim życiu.
Istnieją różne rodzaje zabaw w teatr:
- zabawy oparte na własnej wyobraźni i spontanicznej ekspresji dramatycznej dzieci np. gry dramatyczne, czy też swobodna improwizacja bajek, baśni, przypowieści.
- zabawa polegająca na improwizacji zdarzeń lub sytuacji, jakie mogą mieć miejsce wśród ludzi. Chodzi zwłaszcza o stosunki pomiędzy rówieśnikami, rodzicami i dziećmi, nauczycielem i uczniem, lekarzem i pacjentem, itp.
- zabawy oparte na tekstach albo przygotowanych przez uczniów w wyniku ich własnej twórczości literackiej, albo inspirowanych oryginalnymi opracowaniami, zaczerpniętymi z literatury. Nigdy jednak zabawy w teatr nie są dosłownym wystawianiem utworów scenicznych.

Formy oddziaływań werbalnych to szczególnie użyteczne formy pracy oparte na wzajemnych oddziaływaniach słownych.
a) wyzwalanie pomysłów czyli „burza mózgów”, polega na
wypowiadaniu przez uczestniczące w niej osoby nowych i śmiałych pomysłów dotyczących każdej niemal dziedziny działalności ludzkiej. Celem „burzy mózgów” jest nie tyle samo rozwiązanie problemu, ile zgłaszanie pomysłów mogących przyczynić się do jego rozwiązania. Liczy się śmiałość i oryginalność zgłaszanych idei czy koncepcji.
Zastosowana dla potrzeb wychowawczych „burza mózgów” sprzyja rozwojowi wyobraźni i intuicyjnemu (twórczemu) myśleniu dzieci i młodzieży, dzięki temu, że udział w niej pozwala zgłaszać pomysły w sposób spontaniczny i nieskrępowany, bez konieczności uzasadniania własnego stanowiska.

b) technika decyzji grupowej- polega na omawianiu w klasie różnych
aspektów określonego postępowania uczniów i powzięciu decyzji o jego ograniczeniu czy jego zupełnym wyeliminowaniu, albo też- o jego umacnianiu się czy nasilaniu.
Technika decyzji grupowej pomaga wychowankom w przyswajaniu określonych norm współżycia i współdziałania obowiązujących w grupie. Normy postępowania wypracowane w ten sposób, cieszą się powszechną akceptacją i bywają przestrzegane przez większość wychowanków.
Wypracowywanie norm grupowych odbywa się przez swobodną wymianę zdań, oraz powzięcie dobrowolne i zgodne z wewnętrznym przekonaniem decyzji przez wszystkich lub zdecydowaną większość grupy. Sposób zachowania wynikający z powziętej wspólnie decyzji staje się wewnętrzną potrzebą dzieci, a nie nakazem.

c) sondaż opinii o uczniach
Jednym z podstawowych warunków prawidłowego rozwoju osobowości jest umożliwienie jednostce poznania samej siebie. Utrwalony w świadomości negatywny obraz własnej osoby jest źródłem zarówno złego samopoczucia, wewnętrznego niepokoju lub przygnębienia, jak również różnych zaburzeń w zachowaniu i nauce. Natomiast obraz pozytywny, daje jednostce pewność siebie, przywraca równowagę emocjonalną, wyrabia przychylny stosunek do innych osób, ułatwia nawiązywanie osobistych kontaktów, pozwala patrzeć na świat i życie w sposób bardziej optymistyczny. Tak więc pewnych zmian w zachowaniu uczniów można oczekiwać dzięki pogłębieniu w nich poczucia własnej wartości. Wskazane jest to zwłaszcza u dzieci z wyjątkowo niską samooceną, dzieci nielubianych i odrzucanych przez kolegów. W wyniku okazanej takiemu wychowankowi aprobaty i sympatii poprzez wypowiadanie pozytywnych opinii i ocen nie tylko przebudowuje on własny obraz, lecz także nabiera większego zaufania do ogółu grupy i do poszczególnych dzieci.

d) swobodna ekspresja słowna- nazywana także techniką swobodnych
tekstów, polega na umożliwieniu wychowankom swobodnego wyrażania osobistych przeżyć i doświadczeń, własnych zainteresowań i potrzeb, myśli i uczuć w formie pewnego wytworu oraz udoskonalania go podczas zaaranżowanych w tym celu rozmów i dyskusji w klasie.
Swobodna ekspresja jest wyrazem naturalnej potrzeby tworzenia, a przede wszystkim potrzeby mówienia innym o tym, co aktualnie przeżywają, jakie mają problemy, co ich cieszy, bawi lub smuci, jakie są ich zainteresowania, dążenia, marzenia, poglądy itp. Umożliwia także coraz lepsze poznanie i zrozumienie wychowanków przez nauczyciela.
Psychoterapeutyczne walory tej techniki polegają na tym, że umożliwia ona odreagowanie bolesnych przeżyć i doświadczeń, przynosi ulgę, pozwala wyzwolić się od nich wewnętrznie. Podnosi także samopoczucie dziecka oraz pogłębia wiarę w swoje siły i możliwości, pozwala na przeżycie swoistego sukcesu i zadowolenia z pracy.

e) trening spotkaniowy nazywany też treningiem kontaktów międzyludzkich lub treningiem interpersonalnym, jest techniką doskonalenia stosunków międzyludzkich i stymulowania wielostronnego rozwoju osobowości.
Trening spotkaniowy stosowany w pracy z dziećmi obejmuje ćwiczenia umożliwiające wychowankom doskonalenie umiejętności ważnych w kontaktach z innymi, a więc zdolności komunikowania się z kolegami i nauczycielem, w tym uważnego słuchania innych, okazywania im większego zainteresowania, akceptowania siebie i innych, mówienia wprost o swoich myślach i uczuciach.

Poniżej podaję przykłady praktycznego zastosowania omówionych na podstawie literatury aktywizujących metod wychowawczych w bajkach.

SCENARIUSZ I

Temat: Prezentacja nowej wersji bajki o Czerwonym kapturku z wykorzystaniem aktywizujących metod wychowawczych.

Przebieg: Dzieci podzielone na grupy siedzą w czterech miejscach wydzielonych na sali, tak by nie mogły porozumiewać się ze sobą.
Prowadzący opowiada bajkę o smoku, co jakiś czas wyznaczając drużynom zadania do wykonania.

Treść bajki wraz z zadaniami:

W małej wiosce na południu Polski mieszkała z rodzicami mała dziewczynka o imieniu Kasia. Jej mama była znakomitą krawcową, postanowiła więc uszyć swojej córce modny strój na jesień. Kupiła dużo czerwonego materiału i zabrała się do pracy.

Zadanie nr 1
Zaprojektować i wykonać z czerwonej bibułki strój dla Czerwonego Kapturka- spinacze, taśmę klejącą, klamerki do bielizny.

Od tej chwili wszyscy wołali na dziewczynkę Czerwony Kapturek.
Pewnego dnia mama spakowała do koszyczka:
- butelkę soku malinowego
- 4 cytryny
- 5 jabłek
- witaminy
- pieczonego kurczaka
- drożdżowe bułeczki
i poprosiła aby ta zaniosła to wszystko babci, która mieszka sama w lesie i jest chora.

Zadanie II
Odtworzyć zawartość koszyka

Dziewczynka obiecała mamie, że będzie bardzo ostrożna i ruszyła w drogę. Kiedy dotarła do lasu, usiadła na trawie i pomyślała, że babci jest chyba bardzo smutno samej w domu i na pewno się nudzi. Postanowiła więc wymyślić sposób aby ją rozweselić.

Zadanie III
Wymyślić sposoby rozweselenia babci.

Zmęczona położyła się na trawie, zamknęła oczy i wsłuchała się w odgłosy lasu.

Zadanie IV
Co słyszała dziewczynka?- przedstawić głosem i ruchem

Kiedy odpoczęła, ruszyła w dalszą drogę. Las był gęsty, więc Czerwony Kapturek musiał pokonać niejedną trudną przeszkodę.

Zadanie V
Przedstawić za pomocą pantomimy przeszkody jakie można napotkać w lesie.

W pewnej chwili zza krzaków wyskoczył straszny wilk. Był stary, kudłaty, miał wielkie, czerwone oczyska i i ostre zębiska.

Zadanie VI
Namalować najstraszniejszego wilka, jakiego można sobie tylko wyobrazić.

Dziewczynka w pierwszej chwili bardzo się wystraszyła, ale ponieważ była sprytna i pomysłowa, postanowiła przekonać wilka żeby jej nie zjadał.

Zadanie VII
Wymyślić mowę do wilka – wymyślić przekonujące argumenty przeciwko pomysłowi zjadania Kapturka.

Wilk wziął sobie do serca argumenty dziewczynki. Postanowił zapolować na zające i wiewiórki i w tym celu oddalił się do lasu. Dziewczynka zaś ruszyła w dalszą drogę i już po chwili ukazał się dom babci. Na drzwiach wisiała wiadomość: „chcesz wejść- zaśpiewaj moją ulubioną piosenkę.

Zadanie VIII
Do melodii „Hej sokoły”, wymyślić i zaśpiewać piosenkę- szyfr.

Drzwi otworzyły się i oczom Kapturka ukazał się niesamowity widok.

Zadanie IX
Wymyślić najbardziej niesamowite zakończenie.


SCENARIUSZ II

Temat: W krainie złego smoka Łodo

Cele; - Zrozumienie uczucia złości
- Poznanie sposobów konstruktywnego radzenia sobie ze złością
- Rozpoznawanie przyczyn wściekłości i agresji
- Opanowanie i przezwyciężanie negatywnych uczuć
- Rozumienie siebie i innych
- Budowanie poczucia własnej wartości i silnej osobowości
- Integracja grupy

Metody: burza mózgów, ekspresja muzyczna i plastyczna, sondaż pozytywnych i negatywnych opinii o jednostce.

Przebieg: Dzieci podzielone na grupy siedzą w czterech miejscach wydzielonych na sali, tak by nie mogły porozumiewać się ze sobą. Kapitanami drużyn są ich wychowawcy, którzy kierują pracami grup.
Prowadzący opowiada bajkę o smoku, co jakiś czas wyznaczając drużynom zadania do wykonania.

Treść bajki wraz z zadaniami:

Za lasem jest rzeczka, za rzeczką pustynia, za pustynią góry, za górami morze, a za tym morzem rozciąga się kraina złego smoka Łodo.

Zadanie nr I
Narysować mapę do krainy smoka

Smok Łodo, to najstraszniejszy potwór na ziemi. Jego oczy to płonące węgle, ogon ma długi bezpiecznego gruby pokryty ostrymi kolcami. Jego pazury są ostre jak włócznie, skóra pokryta łuskami jak ze stali. Ma pięć głów, a kiedy się złości, (co zdarza mu się bardzo często) zionie strasznym ogniem i czarnym dymem.

Zadanie nr II
Namalować farbami złego smoka, Łodo.

Oprócz strasznego wyglądu, smok ma jeszcze okropny charakter. Prawie cały czas jest zły i niezadowolony, a kiedy jest zły, dokucza wszystkim mieszkańcom krainy:
-zatyka głazem jedyne źródło z wodą, a wtedy wszystko usycha i zmienia się w pustynię,
- wykrada zwierzęta domowe i zjada je,
-nocami strasznie wyje i nie daje nikomu spać,
-zionie ogniem z wszystkich pięciu paszcz i pali wszystko co spotka na swej drodze,
- zabiera dzieciom zabawki i niszczy je, dlatego ciągle słychać płacz dzieci.

Zadanie III
Wypisać wszystkie złe uczynki smoka

Wszyscy mieszkańcy krainy byli pogrążeni w smutku i rozpaczy. Nie wiedzieli, co zrobić by Łodo przestał znęcać się nad nimi. W końcu król ogłosił, że ten, kto znajdzie lekarstwo na złość smoka, dostanie w nagrodę pół królestwa i królewnę za żonę. Wielu śmiałków próbowało swych sił, ale żadnemu nie udało się uspokoić smoka na dłużej. Czasem tylko, gdy słyszał ładną piosenkę, uspokajał się na chwilkę i zasypiał, ale zaraz potem znów wpadał w straszną złość.

Zadanie nr IV
Wymyślić i zaśpiewać piosenkę na uśpienie smoka.

Wszyscy zdawali sobie sprawę, że śpiewanie piosenek smokowi to tylko chwilowe wyjście z trudnej sytuacji, i że muszą wymyślić coś, co sprawi, że smok na zawsze pozbędzie się swojej złości.
Zwołano Radę Starszych, którzy całą noc zastanawiali się, co jest powodem ciągłego niezadowolenia Łodo.

Zadanie nr V
Wypisać powody ciągłego niezadowolenia smoka.

Ponieważ nikt ze starszyzny nie wymyślił sposobu na uzdrowienie smoka, zadanie to powierzono najmłodszym mieszkańcom krainy. Nikt bowiem, nie ma takich fantastycznych pomysłów jak dzieci. Nie trwało długo i dzieciaki miały kilka propozycji dla smoka.

Zadanie nr VI
Wymyślić kilka sposobów na wyładowanie przez smoka złości. (Alternatywne sposoby rozładowania agresji).

Smok Łodo czując się potrzebny i doceniany przez mieszkańców krainy, zmienił się nie do poznania. Stał się spokojny, miły, chętnie pomagał ludziom, grzecznie bawił się z dziećmi. Czasem tylko słychać było dziwne odgłosy na pustyni- znak, że smoka coś zezłościło i sam próbuje poradzić sobie ze swoją złością, nie czyniąc krzywdy innym.