Polska wczesna edukacja społeczna wymaga zmiany

Edukacja społeczna w Polsce zdecydowanie wymaga zmiany. Zanim wskazane zostaną owocne kierunki jej doskonalenia ważne wydaję się być omówienie tematów i celów tejże edukacji. Następnie przedstawiony zostanie wpływ sposobu realizacji programu wczesnej edukacji na edukację społeczną (proces przekazywania i dochodzenia do wiedzy, ocenianie oraz metody, które warto wykorzystywać). Ponadto przedstawione zostaną propozycje doskonalenia edukacji społecznej w Polsce.
Kompetencje i wartości
Przede wszystkim rozważyć należałoby problem kompetencji potrzebnych do funkcjonowania współczesnego człowieka. Wyposażenie w odpowiednie z nich powinno przygotować dzieci do funkcjonalnego dorosłego życia. Na pierwszy plan wysuwa się oczywiście jakość porozumiewania się w języku ojczystym i wszelkiego rodzaju wiedza o świecie. Ważniejsze od posiadania naukowej wiedzy (która jest wiedzą obiektywna) jest sposób jej zdobywania i sama umiejętność uczenia się oraz konstruowania nowej wiedzy. Te umiejętności są o wiele przydatniejsze i pozwalają na stałe uaktualnianie wiedzy lub też wytwarzanie nowej. Umożliwiają również podejmowanie działań związanych z samorozwojem, a co za tym idzie – umożliwiają samorealizację. W dorosłym życiu niepodważalnie istotne są również kontakty interpersonalne. Prawidłowe nawiązywanie i podtrzymywanie takich kontaktów jest wynikiem ukształtowania się w dzieciństwie prawidłowych więzi w rodzinie, grupie rówieśników czy stosunku do osób nieznanych. To również umiejętność rozwiązywania problemów, konfliktów społecznych oraz bardzo trudna umiejętność radzenia sobie z własnymi problemami i złymi doświadczeniami. Oprócz wymienionych kompetencji bardzo istotne jest również odkrycie obszaru własnej tożsamości (wiedzy o samym sobie, poczucia przynależności i odpowiedzialności społecznej, poczucie własnej narodowości), umiejętności porozumiewania się i współpracy oraz obszaru wartości. Do obszaru wartości zaliczyć można: odróżnianie dobra od zła, rozumienie pojęć niezależności i samodzielności, równość, akceptację, prawdomówność, mądrość, odwagę, szacunek dla cudzej własności, tradycję, kompromis i poszanowanie dobra wspólnego . Wymienione wartości i kompetencje społeczne można zdefiniować zatem jako złożone umiejętności warunkujące efektywność radzenia sobie w określonego typu sytuacjach społecznych (...) . Nie sposób zauważyć, że w podstawie programowej nie zostały ujęte wszystkie kompetencje, a ich realizacja w polskich szkołach jest powierzchowna. Nie zapominajmy również, że kompetencje z zakresu edukacji społecznej kształtowane są przez większość pobytu dziecka w szkole. Dziecko uczy się niepodważalnie na każdym kroku – gdy nauczyciel rozwiązuje konflikty klasowe, gdy przekazuje wiedzę, gdy daje uczniowi informację zwrotną o wynikach nauczania, gdy ma swobodę działania i uczy się na błędach itp. Cały czas zdobywa doświadczenia i otrzymuje szereg informacji, które kropla po kropli kształtują jego umiejętności, pokazują jakie wartości są ważne, uczą funkcjonowania w społeczeństwie.

Realizując program edukacji wczesnoszkolnej – wpływ na edukację społeczną
Zacznijmy od podstaw, czyli od sposobu przekazywania wiedzy i jego rzutowaniu na edukację społeczną. Obecnie nie ufa się dziecku. Przeważa nauczania bezpośrednie – przekazywanie wiedzy obiektywnej np. oto jest wzór na obwód kwadratu. Zapamiętajcie go. Zdanie to aktualnie wypowiadane jest na początku lekcji. Powinno ono jednak tą lekcję kończyć. Lekcja powinna służyć temu, aby uczniowie sami wyprowadzili wzór na obwód : i tak właśnie podczas tej lekcji udało wam się wyprowadzić wzór na obwód kwadratu. Wiedzę powinno się przekazywać w sposób pośredni. Tradycyjny uczeń, jeśli w przyszłości zapomni wzoru, nie potrafi sobie poradzić. Podając gotowe rozwiązania nie uczymy go myślenia i konstruowania wiedzy. Uczeń konstruktywny potrafi sam odkrywać wiedzę dzięki czemu jest przystosowany do radzenia sobie z problemami i szukania różnych możliwości ich rozwiązania. Uaktualnianie oraz konstruowanie nowej wiedzy umożliwiają podejmowanie działań związanych z samorozwojem, a co za tym idzie – umożliwiają potrzebną w dorosłym życiu samorealizację. Nie chcemy przecież, aby nasze społeczeństwo składało się z ludzi którzy potrafią chodzić tylko utartymi ścieżkami, niczym maszyny mechanicznie wykonujące określone zadania. W dorosłym życiu ważne jest szukanie aktywnych i twórczych rozwiązań i radzenie sobie z różnego rodzaju problemami.
Nauczania jest zbytnio zorientowane na efekt. Efekt oczywiście jest ważny, ale powinno się bardziej zwracać uwagę na proces dochodzenia do wiedzy. To właśnie ten proces wywołuje twórczość i aktywność, a w konsekwencji rozwija. W procesie dochodzenia do wiedzy nauczyciel nie powinien narzucać swojego toku myślenia. To aktualna wiedza ucznia i jego doświadczenia powinny być bazą do dalszego odkrywania. Bazowanie na tym co dziecko już wie oraz rozbieżność między tą wiedzą, a doświadczaną sytuacją, pozwala nam wywołać konflikt poznawczy. Konflikt ten jest mechanizmem zmiany rozwojowej, która jest efektem negocjowania społecznego i własnego zaangażowania w nadawanie znaczeń rzeczywistości . Dlatego też bardzo ważnym aspektem, który powinien często pojawiać się w edukacji wczesnoszkolnej i mający duży wpływ na rozwój kompetencji społecznych, jest umożliwienie dziecku udziału w dialogu czyli filozofowanie z nim. Metoda dociekań filozoficznych uczy zajmowania własnego stanowiska i jego obrony, przyjmowania krytycznych uwag rówieśników, wypowiadania uwag na temat innych stanowisk, znajdowania rozwiązań problemów i rozwiązań oryginalnych. Filozofowanie pozwala również odnieść się refleksyjnie do wielu rzeczy, które na pozór wydają się oczywiste.
Bardzo ważna częścią rzeczywistości szkolnej, mającej wpływ na rozwój społeczny uczniów, jest ocenianie. Aktualnie podtrzymywany kult bezbłędnej odpowiedzi i stawianie stopnia tłumi u dzieci potrzebę autonomii i kontroli nad sytuacją zadaniową. Kierowanie uczeniem się uczniów, które najczęściej wzmacniane jest przez formy oceniania sumującego (...) prowadzi do uzależnienia dzieci od schematów poznawczych nauczyciela (...) i stanowi poważną barierę rozwojową . Zastosowanie samooceny i oceny koleżeńskiej umożliwiłoby realizację kilku celów z edukacji społecznej. Dzięki identyfikowaniu przez ucznia jego mocnych i słabych stron budowana byłaby odporność na niepowodzenia (nie tylko szkolne, ale również te, z którymi mamy do czynienia w życiu codziennym), zwiększana byłaby wytrwałość w planowanych działaniach i wiara we własne możliwości. Ocena koleżeńska natomiast uczy empatii, dostrzegania rozwiązań innych niż własne oraz przyjmowania i przekazywania konstruktywnej krytyki.
Bardzo ciekawą metodą, której wykorzystanie realizuje cel kształtowania umiejętności społecznych u uczniów, jest metoda projektów. To dzięki pracy grupowej i podejmowaniu wspólnych decyzji dzieci uczą się rozwiązywania konfliktów, szukania kompromisów, dyskutowania i oceniana pracy swojej i innych. Podejmując działania organizacyjne nabywają umiejętności planowania, podziału obowiązków, zarządzania czasem, obliczania budżetu i organizacji pracy. Realizując działania lokalne nawiązują kontakty w środowisku, odkrywają cele i potrzeby różnych instytucji, uczą się poszukiwania sojuszników mających na celu wspierania różnych przedsięwzięć. Ponadto ćwiczą umiejętność publicznego wypowiadania się, zdobywania informacji i przezwyciężania trudności.
W edukacji powinny być również wykorzystywane pakiety edukacyjne. Wykorzystanie fotografii umożliwia rozmowę z dzieckiem na różne tematy. Ważne jest w tym wypadku umiejętne stawianie pytań wyzwalających wiedzę lub też skłaniających do refleksji. Fotografie pozwalają budować pewną wizję np. pokazujemy fotografie osób niepełnosprawnych pytając: jak myślisz, co ten chłopiec lubi jeść? A co lubi robić wieczorami? Pokazujemy w ten sposób wizję dzieci niepełnosprawnych takich jak wszystkie inne dzieci, a nie przez pryzmat niepełnosprawności. Wykorzystanie fotografii pomaga budować wizję świata oraz może być wstępem do poruszania różnego rodzaju tematów na zajęciach.
Ostatnim ważnym aspektem, na który warto zwrócić uwagę, jest sama podstawa programowa. Treści w niej ujęte są zbyt obszerne, a tematy zajęć często nie są dostosowane do problemów współczesnego świata. Wato zastanowić się, czy zamiast kolejnej lekcji o warstwach lasu, realizowanej systematycznie w poszczególnych klasach, nie warto byłoby porozmawiać np. o klonowaniu (włączając w rozmowę aspekty społeczne i etyczne)? Ponadto są tematy, które stanowią tabu i nie są poruszane na zajęciach. Niezwykle ważnym elementem w edukacji powinno być zatem wykorzystanie książek. Tematy ciężkie, takie jak depresja, śmierć, czy przemoc w rodzinie niekoniecznie muszą być realizowane na zajęciach, jeśli nauczyciel nie czuje się na tyle kompetentny, aby rozmawiać o nich z uczniami. Nie powinno się jednak zamykać dzieciom dostępu do tejże wiedzy. Książki powinny być dostępne w biblioteczce klasowej czy szkolnej, aby dziecko w każdej chwili mogło z nich skorzystać. Książki powinny być również uzupełnieniem poruszanych na zajęciach tematów. Należy je wykorzystywać, gdyż mogą one stanowić punkt wyjścia do rozmowy o wielu problemach. Można za pomocą książki porozmawiać z dziećmi np. o różnego rodzaju lękach czy radzeniu sobie z niepowodzeniami. Bardzo ważnym punktem jest zatem łączenie tematów w programie z wykorzystaniem literatury. Przykładowo książki biograficzne wykorzystywać można jako element wzbogacający naukę historii, książki o sztuce i różnych artystach mogą być inspiracją podczas zajęć plastycznych czy muzycznych. Ponadto powinno się poruszać tematy, których nie ma lub są w bardzo ograniczonym stopniu poruszane w edukacji wczesnoszkolnej. Są to kwestie związane z edukacją międzykulturową i edukacją religijną. Tematy te poszerzają przecież wiadomości dzieci o świecie, o innych kulturach i religiach, wzbudzają ich zainteresowanie. Mimo to nie są włączane w tematykę na zajęciach. Tabu stanowi również zagadnienie niepełnosprawności ludzkiej. Osoby z niepełnosprawnością fizyczną, o ile ten temat pojawia się w podręcznikach szkolnych, zawsze przedstawiane są w określony, bardzo stereotypowy sposób (niepełnosprawność jest przyczyną ich smutku i samotności, marzą o byciu akceptowanym przez osoby pełnosprawne). Taki „staroświecki” model myślenia, przekazywany w podręcznikach, nie powinien mieć miejsca. Warto zatem wykorzystywać literaturę, która pomoże w zmianie myślenia o osobach z niepełnosprawnością i zaszczepi w młodym pokoleniu zupełnie inny pogląd.
Polska wczesna edukacja społeczna zdecydowanie powinna zostać zmieniona. Ciężko jest jednak zmienić odgórnie narzuconą podstawę programową czy podręczniki szkolne. Najważniejszy jest zatem i przede wszystkim nauczyciel, który korzystając z odpowiednich, omówionych wcześniej metod i środków, będzie potrafił kształtować u uczniów umiejętności i wiedzę społeczną.