Zbiór ćwiczeń do kształtowania motoryki małej i sprawności manualnej dzieci z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim pt."Moje wspaniałe dłonie"

Każdy pedagog – terapeuta systematycznie zbiera różne pomysły do wykorzystania podczas zajęć. Ponieważ od wielu lat prowadzę indywidualne zajęcia rewalidacyjno – wychowawcze z dziećmi upośledzonymi w stopniu głębokim, postanowiłam opracować zbiór ćwiczeń kształtujących motorykę małą i sprawność manualną, aby podzielić się swoim doświadczeniem i zdobytą wiedzą.
Życie zawsze wiąże się z potrzebą działania, którego cechą charakterystyczną jest ruch. Jedną z istotnych cech głębokiej wielorakiej niepełnosprawności jest znaczne ograniczenie aktywności ruchowej. Proponując osobie głęboko niepełnosprawnej liczne bodźce środowiskowe i doświadczenia wielozmysłowe, ułatwiamy rozwój świadomości własnej egzystencji. Kolejność opanowania przez dziecko ruchów własnego ciała nie jest przypadkowa. Ruchy te pojawiają się najpierw w pobliżu osi ciała i kolejno obejmują: kontrolę nad stawem barkowym, potem łokciowym i dopiero na końcu nad palcami dłoni. Opanowanie mechanizmów manipulowania dłonią oznacza dla dziecka nową jakość w rozwoju. Aktywność dzieci skoncentrowana jest na dostarczaniu sobie przyjemnych stymulacji poprzez wykonywanie opanowanych już ruchów.
Zaproponowany zbiór ćwiczeń ma na celu wspomaganie wszechstronnego rozwoju dzieci, umożliwia poszerzenie doświadczeń oraz wielozmysłowe poznawanie otoczenia. W pracy rewalidacyjnej z dzieckiem głęboko wielorako niepełnosprawnym, dla nauczyciela bardzo ważny jest aktualny poziom rozwoju dziecka, który poznaje na podstawie diagnozy i zaleceń zawartych w orzeczeniu, wywiadu z rodzicami oraz na podstawie własnej obserwacji funkcjonowania uczestnika zajęć. W oparciu o tak sporządzoną diagnozę rozwoju dziecka, nauczyciel dostosowuje ćwiczenia do jego możliwości psychofizycznych oraz indywidualnych potrzeb.
Proponowane ćwiczenia należy wplatać między inne formy aktywności dziecka i często do nich wracać. Ćwiczenia przynoszą doskonałe efekty, gdy są wykorzystywane w czasie spontanicznych form aktywności dziecka.
Zabawa jest naturalną formą aktywności dziecka. Dzięki zabawie dzieci mają okazję poznać otaczający je świat oraz swoje możliwości. Ważne jest to, żeby wybrać zabawę odpowiednią do możliwości dziecka i zgodną z jego zainteresowaniami.
Formy spontanicznej aktywności muszą sprawiać dziecku radość i poczucie satysfakcji, dlatego tak ważne jest włączenie rodziców/opiekunów oraz ścisła z nimi współpraca.
Praca z dzieckiem upośledzonym w stopniu głębokim wymaga od nauczyciela umiejętności przekazywania wiedzy, zachęcenia do podjęcia wyzwań, stwarzania sytuacji problemowych oraz podejmowania prób ich rozwiązywania. Aby zachęcić dziecko do podjęcia działań, nauczyciel wykorzystuje w swej pracy metody, które poprzez różne formy aktywności dziecka sprowokują do wspólnych doświadczeń. Wśród metod, które pomogą nauczycielowi w realizacji wyznaczonego celu, można wyróżnić: wspierające rozwój dziecka, stymulujące, aktywizujące, kompensacyjne, korygujące, usprawniające. Łącząc te grupy metod, możemy wszechstronnie rozwijać dziecko niepełnosprawne.

Metody:
Proponuję skorzystać z wybranych metod i technik pracy:
  stymulacja polisensoryczna,
  Pedagogika zabawy,
  Malowanie palcami – Finger painting,
  Stymulacja Bazalna – koncept pedagogiczny,
  Neurokinezjologiczna Terapia Taktylna,
  Masaż Shantali,
  Zabawy paluszkowe,
  Metoda Felicji Affolter,
  Zajęcia muzyczno – ruchowe,
  Techniki relaksacyjne,
  Ruchu Rozwijającego W. Sherborne.

Wykorzystując podstawową formę aktywności, jaką jest zabawa, dziecko zdobywa nowe umiejętności i doświadczenia – waloryzuje w maksymalny sposób ruchy własne (nawet minimalne).
Każdy nauczyciel, prowadząc zajęcia rewalidacyjno – wychowawcze przy wyborze metod kieruje się przede wszystkim ich skutecznością, własnym doświadczeniem i potrzebami dziecka. W pracy z dzieckiem upośledzonym w stopniu głębokim, bardzo ważne jest stosowanie zasad dydaktyki, które służą realizacji założonych celów.

Zasady:
  zasada życzliwej pomocy, stworzenia warunków poczucia bezpieczeństwa,
  zasada kształtowania pozytywnej atmosfery,
  zasada akceptacji,
  zasada aktywności,
  zasada systematyczności,
  zasada gruntownej znajomości dziecka i przychodzenia mu z racjonalną, specjalistyczną pomocą,
  zasada dostosowania poczynań pedagogicznych do możliwości i potrzeb uczestnika zajęć oraz warunków środowiskowych,
  zasada indywidualizacji wymagań, metod, doboru środków dydaktycznych oraz organizacji i tempa pracy,
  zasada stopniowania trudności,
  zasada współpracy z rodziną.
 
Propozycje form pracy:
  masaż,
  stymulacja wielozmysłowa,
  ćwiczenia i zabawy eksploracyjne,
  zabawy ruchowe,
  aktywność plastyczna.
Ważne jest, aby nauczyciel wiedział co chce osiągnąć - do jakiego celu zmierzają jego wysiłki.
Cele opracowanych ćwiczeń:
Wykorzystując opracowane ćwiczenia rozwijamy / usprawniamy u dzieci:
  samoświadomość,
  świadomość własnego ciała,
  umiejętność korzystania z własnych zmysłów,
  umiejętność kontroli nad ruchami ciała,
  motorykę małą z uwzględnieniem koordynacji wzrokowo – ruchowej,
  precyzję ruchów rąk,
  kontrolę ruchów palców i dłoni,
  poczucie sprawstwa,
  spontaniczność i aktywność,
  umiejętności manipulowania przedmiotami,
  umiejętność nawiązywania kontaktów,
  aktywność własną,
  umiejętność / poprawę koncentracji uwagi.

Stymulacja dotykowa.

Dotyk rozwija się jako pierwszy ze zmysłów. Skóra jest zdolna do odbierania bardzo wielu różnorodnych bodźców. Dla dziecka z głęboką niepełnosprawnością jest często podstawowym środkiem komunikacji z otaczającym światem. Nauczyciele, którzy rozwiną swój zmysł dotyku i nawiążą fizyczny kontakt z dzieckiem, będą w stanie zbudować relację opartą na wzajemnym zaufaniu i pomagać dziecku w jego rozwoju.

Dzieci o małych możliwościach ruchowych odczuwają często niedosyt wrażeń dotykowych. Z wiekiem dzieci są pozbawione wielu bodźców dotykowych. Są po prostu za ciężkie, aby je nosić i przytulać. Dotyk w formie masażu ma wielorakie znaczenie. Masaż stymuluje rozwój motoryczny dziecka, a przez to wpływa na jego rozwój poznawczy. Jest sztuką łagodzenia bólu rozluźnienia poszczególnych części ciała. Masaż poprawia swobodę ruchów, wpływa na samopoczucie, zapewnia relaks oraz rozluźnia mięśnie i stawy. W zależności od wieku i poziomu rozwoju dziecka można stosować różne metody i techniki masażu np. masaż Shantali w przypadku dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym lub Neurokinezjologiczną Terapię Taktylną.

Pierwszym etapem usprawniania pracy ręki i dłoni jest pomoc dziecku w odczuciu i zobaczeniu własnych rąk. Dziecko powinno odkryć własne ręce i ich możliwości. Najczęściej stosowany jest masaż ciała materiałami o zróżnicowanej fakturze. Wykorzystuje się również pojemniki z materiałem o różnorodnej fakturze i strukturze. Może to być groch, kasza, kamyki, piana mydlana, masa solna itp. Materiały te służą dostarczaniu głębokich wrażeń pozwalających zrozumieć położenie poszczególnych części ciała w stosunku do siebie, akceptacji siebie i swojego ciała. Stymulacja dotykowa pomaga nawiązać kontakt z dzieckiem, pobudza go do spontanicznej aktywności. Ponadto wzbogaca doświadczenia w sferze dotykowej, niweluje lęk przed czymś nieznanym jak i zwiększa sprawność motoryczną rąk.

Dzieciom o dużych ograniczeniach ruchowych należy udzielać pomocy poprzez kierowanie ich ruchami w trakcie manipulacji (technika kierowania dotykiem Felicji Affolter). Ważne jest, aby starać się wykonywać razem z dzieckiem naturalne ruchy dotykania i eksploracji, reagować na opór, obracać i poruszać przedmiotem wolno, ale zdecydowanie. Ręce nauczyciela znajdują się pod lub na rękach dziecka. Czas dotykania i eksploracji należy zawsze przeplatać przerwami, aby dać dziecku możliwość wykonania pierwszych samodzielnych, niekierowanych przez nas, ruchów badawczych. Wybierając rodzaje aktywności i pomoce należy zawsze uwzględnić preferencje dziecka oraz jego wiek. Aby ułatwić polisensoryczne poznawanie właściwości otoczenia dobrze jest używać kolejno różnych tworzyw:
Woda: działa rozluźniająco i uspokajająco, ze względu na swoją „słabą strukturę”, ułatwia samorzutną aktywność dziecka. Ćwiczenia zmierzające do poznania doznań termicznych pozwalają dziecku na poznanie możliwości własnego ciała, rozwijają motorykę, dają możliwość wykonywania odpowiednich ćwiczeń w połączeniu z reakcją na doznania termiczne.
Materiały półpłynne: kisiel, krochmal, galaretka, żele – można je barwić, dodawać do nich zapachy, dodatkowym walorem jest ich kolorystyka. Materiały te stwarzają dziecku możliwość doznań dotykowych, smakowych, zwiększają sprawność manualną.
Materiały sypkie: piasek, groch, fasola, siemię lniane, kasza, ryż, itp., dają możliwość działania dzieciom, którym ruch dłoni sprawia trudność, łagodnie oswajają z wrażeniami dotykowymi dzieci nadwrażliwe.
Ćwiczenia i zabawy tworzywami przekształcalnymi: masa solna, glina, plastelina. Wymagają od dziecka użycia większej siły mięśni, korzystnie wpływają na ćwiczenie sprawności wszystkich palców. Dają poczucie sprawczości i celowego działania.
Materiały naturalne: kamienie, kasztany, szyszki, żołędzie – luzem lub zaszyte w woreczki. Zajęcia z wykorzystaniem tych materiałów mają wiele wartości między innymi rozwijają spostrzegawczość, koncentrację uwagi, spontaniczność i aktywność. Materiały te można wykorzystywać do dowolnych zabaw manipulacyjnych.
Tworzywa kontrastujące: można podawać na przemian rzeczy szorstkie i gładkie, twarde i miękkie, zimne i ciepłe. Zabawy i ćwiczenia z wykorzystaniem tych materiałów rozwijają zmysł dotyku, który zwłaszcza u dzieci głęboko upośledzonych umysłowo pełni bardzo istotną rolę. Skóra jest zdolna odbierać wiele bardzo różnorodnych bodźców. Jeżeli w kontakcie z dzieckiem prócz dotyku wprowadzimy mowę, to poszerzymy i pogłębimy nasze oddziaływania rewalidacyjne.
Dla większości dzieci z powodu ograniczonej percepcji, ograniczeń intelektualnych i ruchowych, sama manipulacja tymi przedmiotami może okazać się zbyt trudna. Tak, więc zaproponowane ćwiczenia stymulacji, muszą być zawsze ściśle powiązane z doborem właściwych i łatwych w użyciu pomocy tak, aby były jak najlepiej dostosowane do indywidualnych potrzeb uczestnika zajęć. Radzenie sobie z tymi przedmiotami wymaga, bowiem zdolności motorycznych. Nasza uwaga musi być zwrócona na potrzebę wychowanka oraz jego indywidualne możliwości w tym zakresie. Musimy proponować różnego rodzaju przedmioty oraz techniki w celu rozwoju zdolności manualnych pamiętając o konieczności pozostawienia pewnej swobody wykorzystania przedmiotu.

Pomoce dydaktyczne powinny charakteryzować się:
  łatwością utrzymania w czystości,
  wyraźnym efektem działania,
  wytrzymałością,
   możliwością doświadczenia zależności, zarówno dotykowej, słuchowej, jak i wzrokowej – praca z nimi powinna prowadzić do celu,
  wyraźnym efektem działania,
  dobrą widocznością,
  minimalnym wydatkowaniem siły przy ich użyciu.

Propozycje ćwiczeń:
-  stymulacja somatyczna dłoni i rąk poprzez dotyk oraz pocieranie, masowanie różnymi fakturami: np. ręcznik – (miękki, gruby, szorstki, jedwabny), gąbka morska, woreczki bawełniane, kawałek futra baraniego, nasze ręce;
-  zachęcamy dziecko do własnej aktywności ruchowej poprzez pozostawienie zabawek manipulacyjnych w zasięgu jego rąk;
-  zabawy paluszkowe: np. „sroczka”, „rodzina paluszków”, idzie rak”;
-  przyklejanie do ręki kawałków taśmy;
-  kierujemy światło latarki, najlepiej kolorowe, na ręce dziecka. Pokazujemy dziecku jego ręce oraz ich cień na ścianie lub stole;
-  owijamy ręce szeleszczącym materiałem, koralikami, sznurkiem;
- zakładamy dziecku kontrastowe rękawiczki, do których można przymocować dzwoneczki;
-  wkładamy do dłoni dziecka przedmioty o różnym kształcie;
-  dotykanie rękami dużych powierzchni;
-  jeżeli dziecko potrafi poruszać, nawet w niewielkim zakresie, rękami, to na linii tego ruchu (najczęściej na piersiach) umieszczamy różne przedmioty, na przykład papier, folię aluminiową, gąbkę, ceratę;
-  nawijamy dziecku na palce wstążeczki i różnej grubości barwne sznurki. W czasie tej zabawy opowiadamy dziecku o jego rękach;
-  ręce dziecka wkładamy do wnętrza dużej papierowej torby wypełnionej różnorodnymi materiałami lub przedmiotami. Uważnie patrzymy, czy dziecko jest zainteresowane badaniem tych przedmiotów;
-  powoli pocieramy dłońmi dziecka o różne powierzchnie, najlepiej te, z którymi dziecko ma na co dzień do czynienia, na przykład pieluszkę, ręcznik frotte, gąbkę, futro, itp. W ten sposób możemy też demonstrować dziecku różne kształty i krawędzie, dotykając jego rękami zabawek;
-  zanurzamy ręce dziecka w masach bezkształtnych np.do dżemu, kisielu, cukru, soli, kremu itp. Pozwalamy dziecku cieszyć się doznaniami dotykowymi, zapachowymi i smakowymi;
-  zabawy z wodą – ciepła, zimna (uderzanie dłońmi o powierzchnię wody, pocieranie rak pod wodą, przelewanie wody, chlapanie, wrzucanie różnych przedmiotów do wody i obserwowanie co się z nimi dzieje, wyciąganie przedmiotów);
-  skupiamy uwagę dziecka na nowych bodźcach dotykowych.

Najlepiej stosować te ćwiczenia naprzemiennie raz w stosunku do jednej ręki, raz do drugiej, aby dziecko miało świadomość każdej ręki z osobna.

Manipulacja.

Bardzo ważnym momentem w pracy terapeutycznej są pierwsze zabawy manipulacyjne, jakim oddaje się dziecko. Najczęściej manipulacja rozpoczyna się od celowego dotykania przez dziecko zabawek, których nie potrafi jeszcze złapać. Dziecko na początkowym etapie rozwoju każdy przedmiot bada w podobny sposób: np. potrząsa nie tylko grzechotkę, ale także łyżkę, kawałek papieru czy klocek. Jest to tak zwana manipulacja niespecyficzna, charakterystyczna dla dzieci z głębokim stopniem upośledzenia.
Tradycyjnie przez manipulację rozumie się działanie na przedmiotach za pomocą ręki pod kontrolą wzroku. Manipulacja ma miejsce wówczas, gdy dziecko będzie potrafiło oddzielić środek do osiągnięcia celu (np. potrząśnie dłonią trzymającą grzechotkę) od samego celu (dźwięku grzechotki). Manipulacja wiąże się ze zwróceniem uwagi dziecka na właściwości rzeczy. Wkładanie przedmiotu do buzi, potrząsanie nim lub rzucanie go stają się działaniami manipulacyjnymi. U dzieci umiejących manipulować występuje „efekt nowości”. Polega on na tym , że dziecko po wręczeniu mu przedmiotu nowego będzie go badało wyraźnie inaczej niż przedmioty mu znane.
Zabawki i przedmioty do manipulacji powinny być zbudowane z różnych materiałów oraz dostarczać wyraźnych doznań słuchowych. Przykładem tego typu przedmiotów są za zabawki mobilne – za pomocą których dziecko może w sposób bezpieczny realizować własną aktywność ruchową. Manipulacja zawsze jest działaniem polisensorycznym. Poprzez manipulację i zwiększenie liczby opanowanych schematów czynnościowych wzrasta aktywne nastawienie do rzeczywistości , co przejawia się w coraz bardziej złożonych czynnościach eksploracyjnych.
Pierwszym chwytem, jaki opanowuje dziecko, jest tak zwany chwyt nakładkowy (dziecko chwyta przedmioty bez użycia kciuka). W następnej kolejności dziecko opanowuje umiejętność świadomego wypuszczania przedmiotów z ręki. Chwyt nożycowy (dziecko chwyta, przeciwstawiając kciuk pozostałym palcom), chwyt pęsetkowy (dziecko umie przeciwstawić kciuk palcowi wskazującemu, przy czym oba palce są wyprostowane) oraz chwyt szczypcowy (dziecko przeciwstawia zgięty kciuk zgiętemu palcowi wskazującemu).

Manipulacja jest bardzo ważną formą aktywności dzieci z głęboką niepełnosprawnością intelektualną. Zabaw manipulacyjnych jest bardzo dużo. Propozycje ćwiczeń przedstawione poniżej powinny być jedynie inspiracją dla nauczycieli. Zachęcam do wykorzystywania różnego rodzaju materiałów, opakowań po produktach spożywczych i naturalnych przedmiotów, jakie można znaleźć na spacerze.

Propozycje ćwiczeń:
-  na twarz dziecka zakładamy chustę i zachęcamy je do zdjęcia jej z twarzy;
-  kulki papieru wkładamy dziecku na przykład pod koszulkę i namawiamy je, aby wyjęło je stamtąd;
-  rozmazujem z dzieckiem na lustrze pianę;
-  ćwiczenia zmierzające do rozwijania aktywności własnej z wykorzystaniem przedmiotów zawieszonych na stojaku (dzwonki rurowe, korale, instrumenty muzyczne), zabawa dłońmi w misce lub na tacy, na której umieszczamy ciekawy materiał (kamienie, fasola, kulki szklane, żołędzie);
-  w dużej misce z wodą umieszczamy różne przedmioty. Jedne lekkie i utrzymujące się na wodzie, inne ciężkie – tonące i wydające przy tym dźwięki. Bardzo dobre do tego typu zabaw są materiały naturalne (kasztany, szyszki, kamienie);
-  siedzącemu dziecku wysypujemy na kolana zabawki i zachęcamy je do wyciągania pojedynczych przedmiotów i rozrzucania ich;
-  zachęcanie dziecka do chwytania piłek o różnej wielkości, wadze i barwie;
-  wyzwalanie aktywności własnej dziecka z wykorzystaniem zabawek mobilnych;
-  rozciąganie gumek;
-  zachęcanie do samodzielnego wykonywania ruchów z wykorzystaniem przedmiotów wydających dźwięki np. butelki, balony - wypełnione materiałem sypkim;
-  razem z dzieckiem zamykamy i otwieramy wieko pudełka. W środku pudełka może znajdować się nagroda;
-  wkładanie i wyjmowanie przedmiotów dużych i małych np. z pudełka;
-  nakładanie zabawek na patyk;
-  wkładanie do pojemnika po jajkach różnych przedmiotów np. kasztanów;
-  przekładanie korali na przyrządzie manipulacyjnym;
-  zachęcanie dziecka do przekraczania linii środkowej ciała np. z wykorzystaniem klamerek.

Ćwiczenia z zakresu motoryki małej związane są ściśle z użyciem dłoni i palców. Wykonywane ćwiczenia odbywają się poprzez naśladowanie, oglądanie i przede wszystkim koordynację wzrokowo – ruchową.
Aktywność plastyczna.

W procesie rewalidacji osób z głęboką niepełnosprawnością intelektualną zajęcia plastyczne pełnią istotną rolę. Aktywność plastyczna stanowi przede wszystkim pełne zaangażowania działanie umożliwiające dziecku kontakt ze światem i bycie w nim sprawcą. Zajęcia plastyczne powinny być poprzedzone wnikliwą obserwacją dziecka, pozwalającą na określenie jej indywidualnych potrzeb, możliwości i preferencji.
Wszystkie zajęcia plastyczne mają ogromne znaczenie dla uwrażliwiania dłoni dziecka. Dłoń jest podstawowym narzędziem poznawania świata. Uwrażliwianie dłoni i jej twórcze wykorzystanie bardzo poszerza zdolności rozumienia świata przez dziecko. Bawiąc się, dziecko eksperymentuje i poznaje różne materiały oraz ich właściwości.
 
Propozycje zajęć:
-  zanurzanie dłoni w masach o różnej konsystencji i temperaturze (np. farba wymieszana z podgrzanymi płatkami mydlanymi), wykonywanie swobodnych ruchów dłonią, palcami;
-  swobodne malowanie dłońmi – rozmazywanie na dużych arkuszach papieru różnych kolorów farby;
-  malowanie palcami na różnych powierzchniach (gładkich, chropowatych, śliskich) np. folia, tektura falista;
-  malowanie palcami z użyciem farb strukturalnych (z domieszką kaszy jaglanej, ryżu, cukru);
-  tworzenie form i kształtów rysowanych na podkładzie z kaszy;
-  zabawy z masami bezkształtnymi (np. kisiel) oraz tworzywami łatwo przekształcalnymi (masa solna, glina, plastelina), oklepywanie, uderzanie palcami i całą dłonią o powierzchnię, rozprowadzanie masy na różnych podłożach, wałkowanie – należy pamiętać, aby materiału, którym bawi się dziecko, nie było zbyt mało. Dzieci powinny bawić się całą „masą” a nie elementami;
-  wypełnianie pojemników kolorowymi masami (rękami, łyżką);
-  łączenie masy z bakaliami oraz innymi sypkimi produktami;
-  ugniatanie twardszych mas, oklepywanie, uderzanie palcami i całą dłonią o powierzchnię, rozprowadzanie masy na różnych podłożach, wałkowanie;
-  cięcie i nakłuwanie mas nożem, patykiem;
-  wycinanie kształtów za pomocą foremek;
-  łączenie masy z ziarenkami grochu, fasoli, kawałkami styropianu, muszli, kamyczkami itp.
-  oklejanie przedmiotów masami;
-  odciskanie dłoni w masie solnej lub glinie;
-  odciskanie przedmiotów o różnej fakturze na powierzchni masy;
-  wykonywanie odcisków przedmiotów i roślin na kartkach pokrytych farbą, stemplowanie;
-  tworzenie prostych, atematycznych, barwnych kompozycji płaskich i przestrzennych z plasteliny, ciastoliny, modeliny;
-  posypywanie kartek posmarowanych klejem zabarwionym ryżem;
-  wykonywanie barwnych kompozycji z wykorzystaniem wody – barwienie jej farbą na różne kolory, zanurzanie w przezroczystych pojemnikach z wodą kamieni, muszli, kasztanów, szyszek, kwiatów, kawałków kolorowego kartonu itp.

Zebrane przeze mnie ćwiczenia nie tworzą systematycznego zbioru. Są raczej zestawem różnorodnych pomysłów na rozmaite okazje. Nie należy trzymać się ściśle przedstawionych przykładów ćwiczeń, a raczej twórczo je dopasować do indywidualnych potrzeb i możliwości uczestnika zajęć rewalidacyjno – wychowawczych. Mam ogromną nadzieję, że zaprezentowany zbiór ćwiczeń zainspiruje nauczycieli do efektywnych sposobów pracy z dzieckiem upośledzonym w stopniu głębokim.

Bibliografia

-  J. Kielin (red.), Rozwój daje radość, Gdańsk 2002

-  Franczyk, K Krajewska, Program psychostymulacji dzieci w wieku przedszkolnym z deficytami i zaburzeniami rozwoju, Kraków 2007

-  L. Miosga, Pomóż mi być – komunikacja i stymulacja zmysłowa osób ze znaczną i głęboką niepełnosprawnością umysłową, Kraków 2006

-  M. Walczowska-Dutka, Program nauki komunikacji dla dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, Kraków 2005

-  Swietłana Masgutowa, Neurokinezjologiczna Terapia Taktylna dr S. Masgutowej – metoda pracy z dziećmi i dorosłymi z wyzwaniami w psychoruchowym rozwoju, Warszawa 2005

-  A. Fröhlich, Stymulacja bazalna od podstaw, Poznań 2013

-  A. Smrokowska – Reichmann, Snoezelen – Sala Doświadczania Świata – kompendium opiekuna i terapeuty, Wrocław 2013