Kartoteki biblioteczne

Biblioteki wszelkich typów niezależnie od wielkości swoich zasobów gromadzą różne rodzaje dokumentów, będące źródłem informacji np. książki, czasopisma, mapy, atlasy, zbiory audiowizualne.
W nowej zreformowanej szkole biblioteka przestaje być tylko wypożyczalnią książek a przekształca się w ośrodek informacji, pracownię interdyscyplinarną wspomagającą proces dydaktyczny, gdzie uczeń przyswaja wiedzę i przyjemnie spędza czas. Nauczyciel zaś może dzięki bibliotece wzbogacać swój warsztat pracy dydaktyczno – wychowawczej.
Ogromnego znaczenia nabiera problem dostępności do aktualnych informacji z tych dziedzin, które znajdują się w kręgu zainteresowania uczniów i nauczycieli. Dlatego też ze wszystkich funkcji pełnionych przez bibliotekę szkolną na szczególną uwagę zasługuje funkcja informacyjna – szybkie, sprawne dostarczanie uczniom i nauczycielom informacji w postaci odpowiednio opracowanych materiałów.
Takim sposobem na sprawne udostępnianie informacji są kartoteki zagadnieniowe. Kartoteka zagadnieniowa jest obok księgozbioru podręcznego i katalogów jednym z elementów warsztatu informacyjnego biblioteki. Jest specyficznym rodzajem bibliografii. Wskazuje dokumenty na określony temat, bez względu na ich rodzaj i miejsce ich przechowywania.
Kartoteka przyjmuje najczęściej formę uporządkowanego zbioru kart określonego rodzaju, sporządzanych według jednolitych zasad. Informacje w kartotekach są zwykle uporządkowane w układzie przedmiotowym.
Kartoteki ujmują informacje o treści: fragmentów książek, utworów w pracach zbiorowych, artykułów z czasopism i innych materiałów przydatnych czytelnikom. Kartoteka gromadzi opisy aktualnych materiałów. W odróżnieniu od katalogów, rejestrujących wyłącznie materiały z zasobów bibliotecznych, kartoteki mogą zawierać informacje o dokumentach, których biblioteka nie posiada w swoich zbiorach, odsyłając czytelnika do innych bibliotek.
Należy dążyć do tego, aby biblioteka stała się ośrodkiem uczenia się w szkole, w której będą dostępne materiały drukowane i audiowizualne. Od ucznia zaś oczekuje się umiejętności twórczego rozwiązywania problemów w oparciu o wszystkie dostępne źródła informacji. Aby temu sprostać należy tworzyć kartoteki z wieloźródłowych informacji. Z dziedzin, które znajdują się w kręgu zainteresowania uczniów i nauczycieli.
Podczas tworzenia kartoteki przy doborze materiałów należy się oprzeć na ich cechach treściowych i utworzyć kartotekę rzeczową w układzie działowym, gdzie według z góry przyjętego systemu występuje w niej hierarchia nadrzędności i podrzędności działów i poddziałów.
Kartoteki bibliograficzne jako źródło informacji o dokumentach bibliotecznych, spełniają ważną rolę w poszukiwaniu literatury na określony temat. Do grupy kartotek bibliograficznych należą:
* kartoteka zagadnieniowa;
* kartoteka osobowa;
* kartoteka regionalna lub lokalna;
* kartoteka recenzji;
* kartoteka prac dyplomowych uczniów w szkole zawodowej;
* kartoteka dokumentacyjna.
Zakres tematyczny kartoteki zagadnieniowej (bibliograficznej) może być bardzo różnorodny. Wyznaczają go przede wszystkim profil i zakres nauczania.
Kartoteki dostarczają szybkiej i selektywnej informacji, pozwalają na znaczne skrócenie czasu poszukiwania potrzebnych materiałów. Tworzą swoistego rodzaju bank informacji.
Materiały do kartoteki zagadnieniowej można opracowywać na co dzień. Bardzo często angażując do tej pracy wybranych uczniów z aktywu bibliotecznego, oczywiście pod kontrolą nauczyciela bibliotekarza. Przy doborze materiałów duży udział mają nauczyciele dydaktycy, którzy typują publikacje według nich przydatne do poszerzania wiedzy z danego przedmiotu.
Kartoteki zagadnieniowe zawierają:
* artykuły z czasopism;
* fragmenty książek;
* informacje o zawartości kaset wideo;
* zbiory ustaw;
* materiały ilustracyjne (graficzne).

Kartoteki tekstowe zawierają:
* wycinki z tekstami i ilustracjami z czasopism (notujemy autora, tytuł, rok wydania, stronę);
* maszynopisy;
* odbitki i kopie tekstów;
Materiały tekstowe gromadzi się zazwyczaj w kopertach jednego formatu lub jeśli jest ich dużo w teczkach – oddzielnie dla każdego tematu.

W odróżnieniu od kartoteki tekstowej kartoteka zagadnieniowa różni się formą – zamiast tekstów gromadzi na kartach katalogowych opisy bibliograficzne. Nie zawiera więc informacji rzeczowych, lecz odsyła do określonych źródeł.

Kartoteka cytatów - można ją prowadzić w formie zbioru kart katalogowych. Z lewej strony karty umieszcza się hasło, a po cytowanym tekście imię i nazwisko autora oraz notatkę bibliograficzną zawierającą informację, skąd zaczerpnięto cytowaną myśl. Karty szereguje się w ciągu alfabetycznym haseł tematycznych. Zawiera znamienne wypowiedzi (tzw. złote myśli) pisarzy, filozofów, uczonych, sławnych polityków, wodzów na tematy, które mogą interesować uczniów i nauczycieli, poszukujących materiałów do obchodów rocznic i uroczystości, do referatów i wypracowań, do dekoracji gabinetów i klas, do wystaw, gazetek.

Kartoteka adresowa gromadzi adresy z numerami telefonów instytucji, z którymi biblioteka współpracuje lub do których odsyła swoich czytelników: Innych bibliotek, księgarń, hurtowni książek, wydawnictw, fundacji wspomagających biblioteki, archiwów, muzeów, teatrów, organizacji i stowarzyszeń, introligatorni, redakcji czasopism bibliotekarskich itp. Kartotekę może zastąpić aktualna książka telefoniczna.

Do budowy haseł stosować można system Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiętnej. W obrębie poszczególnych działów tworzone są poddziały bardziej szczegółowe. Karty z opisami bibliograficznymi ustawione są alfabetycznie według haseł głównych.
Zastosowany układ doskonale sprawdza się w praktyce, gdyż ułatwia szybką orientację w zawartości kartoteki. Wydaje mi się, że dzięki temu jest bardziej czytelny i przydatny w bibliotekach szkolnych.
Pojawienie się nowego hasła nie burzy przyjętego porządku. Szczególną uwagę należy zwrócić na formułowanie tematów, czyli haseł kluczowych (tematycznych), ich określników, dopowiedzeń i odsyłaczy. Temat wyraża dokładnie treść dokumentu i jego przedmiot.
Formułowanym tematom należy nadać formę rzeczownika w pierwszym przypadku liczby pojedynczej lub mnogiej. Jeżeli temat jest dwuwyrazowy czyli składa się z rzeczownika i przymiotnika – to na pierwszym miejscu stawiamy rzeczownik, a na drugim przymiotnik, np.: KONSPEKT LEKCJI - KL. VI

Jednak przy wielowyrazowych nazwach geograficznych stosujemy przestawienia, podając na początku przymiotniki, ponieważ one są wyrazami ważniejszymi znaczeniowo, np.:
BIAŁOWIESKA PUSZCZA, BIEBRZAŃSKI PARK, PERSKA ZATOKA

Jeżeli nazwę da się wyrazić w krótszej rzeczownikowej postaci, to przyjmujemy formę rzeczownika, np.: zamiast BAŁTYCKIE MORZE – BAŁTYK, KAMPINOSKI PARK – KAMPINOS

Hasła rozpoczynamy od przymiotnika, jeśli nazwa jest powszechnie znanym terminem, a umieszczenie rzeczownika na pierwszym miejscu zniekształciłoby jego właściwe znaczenie, np.: TRZECI MAJ a nie MAJ TRZECI

Przy jedności tematycznej stosujemy jedno hasło przedmiotowe, np.: HISTORIA FILMU POLSKIEGO = FILM-HISTORIA-POLSKA

Jeżeli tekst informuje jednocześnie o kilku przedmiotach jednocześnie, wówczas formułuję kilka haseł przedmiotowych, np.:
TEATR GRECKI – HISTORIA; TEATR GRECKI – AKTORZY

Często w celu zachowania na pierwszym miejscu wyrazu głównego stosujemy składnię sztuczną, dostosowaną do potrzeb kartoteki i tworzymy hasło przedmiotowe w postaci tematu z określnikiem, np.: SZKOŁA - PROGRAMY NAUCZANIA; REFORMA - SYSTEMY OCENIANIA.

Określniki stosujemy, ponieważ oznaczają one bliżej zakres pojęcia. Wskazują, pod jakim względem, czy z jakiego stanowiska rozpatrywany jest przedmiot – lokalizują przedmiot w czasie i przestrzeni, czyli uściślają temat. Dzięki stosowaniu określników mamy możliwość dalszego porządkowania i grupowania kart z tym samym tematem w jednym miejscu, np.:
BIAŁYSTOK - ARCHITEKTURA (ujęcie architektoniczne); BIAŁYSTOK -HISTORIA (ujęcie historyczne)

Większość określników poddajemy pewnemu uogólnieniu, po to, aby łatwiej było nimi operować oraz aby zapewnić pożądane dla czytelnika (w obrębie kart o tym samym temacie) skupienie książek o podobnym ujęciu.
Stosujemy określniki:
- lokalizujące;
- geograficzne, jeżeli treść materiału odnosi się do pewnego obszaru geograficznego, np.: GÓRNICTWO – WYDOBYCIE WĘGLA – POLSKA – ŚLĄSK; EKOLOGIA – ZANIECZYSZCENIA – POWIETRZA- PYŁY;
- chronologiczne: umieszczające temat w czasie, np.: SZKOLNICTWO –HISTORIA POLSKI - ŚLĄSK – 1018-1939; GRUNWALD –HISTORIA POLSKI – BITWA 1410;
- formalne: określające formę piśmienniczą lub wydawniczą w jakiej wyrażony jest przedmiot., np.: TATRY POLSKIE – ALBUM; BIAŁYSTOK – PRZEWODNIK;
- jednostkowe – występujące tylko przy tematach jednostkowych najczęściej stosuję je przy tematach osobowych, np.: MONTGOMERY LUCY - CIEKAWOSTKI BIOGRAFICZNE lub przy nazwach miast – nazwy instytucji z nimi związanych, ich części terytorialne , ważne wydarzenia, które w nich lub w pobliżu nich odbyły się, np.: BIAŁYSTOK – PAŁAC BRANICKICH; BIAŁYSTOK – OKUPACJA NIEMIECKA.

Stosowane określniki, dodawane w razie potrzeby do tematów, tworzą odrębne hasła przedmiotowe. Możemy przyjąć zasadę, że jedno hasło przedmiotowe może zawierać kilka określników (maksymalna ilość – 4). Dodajemy je w stałej kolejności: określniki rzeczowe, formalne, geograficzne i chronologiczne, np.: BIAŁYSTOK – HISTORIA – PRZEWODNIK – XIX WIEK

Materiały do kartotek gromadzimy systematycznie i konsekwentnie przestrzegając zasad opracowywania materiałów. W kartotece gromadzimy materiały przede wszystkim ze zbiorów własnej biblioteki, ale również, lecz w mniejszym stopniu znajdujących się poza nią.
Systematycznie usuwamy z kartoteki materiały zdezaktualizowane oraz zbędne w pracy szkoły. W czasie pracy nad kartoteką oznaczamy umownym znakiem materiał opracowany do kartoteki. Znak ten stawiamy obok tytułu artykułu, na okładce opracowywanego czasopisma, obok fragmentu tekstu w książce, obok zagadnienia na kasecie wideo lub płycie. Bardzo pomocny w tej pracy jest Słownik języka haseł przedmiotowych BN.
Dodatkowym ułatwieniem podczas poszukiwania informacji jest umieszczona na karcie kartoteki zagadnieniowej krótka, zwięzła informacja o treści opracowywanych zbiorów.

Biblioteka Narodowa prowadzi kartoteki:
kartoteka bibliograficzna polskiego retrospektywnego piśmiennictwa bibliologicznego - w układzie systematycznym, zawiera opisy publikacji od r. 1878, tj. od powstania "Przewodnika Bibliograficznego" Wisłockiego i jest uzupełniania opublikowanymi rocznikami "Polskiej Bibliografii Bibliologicznej"
kartoteka piśmiennictwa o Bibliotece Narodowej, dokumentująca działalność BN, prowadzona w układzie alfabetycznym, rzeczowym i chronologicznym.
Bazy danych dostępne na stronach mak.bn
Informator o bibliotekach i ośrodkach informacji w Polsce, na początku 2014 r. baza liczyła 9491 rekordy
Ewidencja - wykaz polskich bibliotek naukowych oraz bibliotek należących do ogólnokrajowej sieci bibliotecznej.
Polska Bibliografia Bibliologiczna (od 1995- ), na początku 2014 r. baza liczyła 75297 rekordów
Bibliografia Analityczna Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej (1990- ), na początku 2014 r. baza liczyła 5596 rekordów.
Bibliografia Bibliografii Polskich (1995- ) na początku 2014 r. baza liczyła 54314 rekordów.
Bibliografia Bibliografii Polskich (1971-1985) na początku 2012 r. baza liczyła 15 925 rekordów.
Wykaz polskich bibliografii nie opublikowanych na początku 2012 r. baza liczyła 2204 rekordy.
Artykuły z czasopism polskich (2005- o na początku 2014 r. liczyła 430438 rekordów.
Katalogi, kartoteki i bazy danych

Bibliografia
1. Andrzejewska J., Bibliotekarstwo szkolne. Warszawa 1996.
2. Saniewska-Telecka D., Vademecum nauczyciela bibliotekarza. Warszawa 1996.