Rola nauczyciela w procesie edukacji

„Szczęśliwe jest dziecko,
które odnajduje na każdym etapie drogi wychowawcę
zdolnego do udzielenia mu pomocy
w stopniowym zdobywaniu sił i zapału,
koniecznych do wypełnienia jego ludzkiego przeznaczenia”.
M. Debesse

Podstawą działań nauczyciela skierowanych w stronę dziecka, zawsze jest pewien system przekonań na temat natury dziecka, jego rozwoju oraz podstawowych celów kierowanych na nie oddziaływań wychowawczych i dydaktycznych. A. Brzezińska (1990) wyróżnia dwa systemy traktowania dziecka. Pierwszy traktuje dziecko jako „białą kartę”, na której zapisywane są jego kolejne doświadczenia, a otoczenie społeczne i płynące od niego wymagania i oczekiwania jako główny czynnik rozwoju dziecka. Wychowanie i nauczanie są tu traktowane jako systemy działań modelujących jednostkę, kształtujących ją według jakiegoś przyjętego wzoru, modelu czy ideału wychowania. Drugi system traktuje zaś dziecko jako istotę od urodzenia aktywną, poznającą świat poprzez działanie, jako istotę autonomiczną, budującą swój obraz świata, jako jednostkę kreatywną, korzystającą z własnej bogatej wyobraźni. Dziecko traktowane jest tu jako podmiot własnej aktywności, ma ono znaczny wkład we własny rozwój. W takim ujęciu wychowanie nie jest i nie może być jedynie modelowaniem czy kształtowaniem dziecka według przyjętego wzoru. Wychowanie staje się przede wszystkim uczestniczeniem w rozwoju, organizowaniem odpowiednich ku temu warunków, włączaniem się w spontanicznie podejmowane działanie.
W zależności od sposobu traktowania dziecka można mówić o otwartym i zamkniętym stylu wychowania ( Gaul D., 1987 ).
Przy stosowaniu zamkniętego stylu pracy, kiedy to nauczyciel jest osobą dominującą, kierującą wszelkimi poczynaniami dziecka, ograniczającą jego swobodę poszukiwania i swobodę wyboru – on sam staje się ośrodkiem planowania, analizowania konsekwencji, przewidywania ( Brzezińska A.,1990 ).
Postępując w taki sposób, doraźnie osiąga zamierzone przez siebie efekty, gdyż dzieci robią to, co mają robić, w określony, narzucony sposób, w rezultacie jednak przyczynia się do opóźniania rozwoju dziecka. Główne źródło aktywności dzieci leży poza nimi, w osobie nauczyciela, w jego pomysłowości, wiedzy, umiejętnościach. Staje się on dla dzieci osobą, która zawsze wie lepiej, wszystko umie i nic jej nie zaskoczy. Jest osobą oceniającą i wydającą wyroki. Dziecko nie ma wpływu i kontroli nad kolejnymi zdarzeniami.
„W przedszkolach zbytnio zadomowił się zwyczaj przedmiotowego traktowania dzieci. Wynika to między innymi z preferowanej w swoim czasie kierowniczej roli nauczyciela. Rola taka niewątpliwie istnieje, ale są różne jej postaci, od stymulowania pełnej aktywności dziecka, po szczątkowe jej formy” ( Suchanek I., 1995, s.598 ).
Nauczyciel- kierownik, organizuje czas pobytu dziecka w przedszkolu jednakowo dla wszystkich dzieci, według z góry ustalonego schematu, wyklucza podejmowanie prób wspólnych rozwiązań. Aktywność dziecka ogranicza się do zabawy i ewentualnie innych czynności podejmowanych w czasie przeznaczonym na zabawę, takich jak: rysowanie, majsterkowanie, gry dydaktyczne, czynności porządkowe w kącikach lub rozmowy między dziećmi.
W otwartym stylu pracy nauczyciela, sytuacje dydaktyczne i wychowawcze są tak przez niego aranżowane, by to dziecko nadawało im ostateczny kształt, by mogło decydować ostatecznie co, jak, jak długo, z kim i gdzie będzie robiło. Stwarza się mu warunki nie tylko do podejmowania działań, ale także do ich analizowania, zastanawiania się, planowania, przewidywania ich konsekwencji. „Dziecku przyznaje się status podmiotu, rezygnując z jednokierunkowego wpływu, oddziaływania nauczyciela ( podmiotu ) na dziecko ( przedmiot ) na rzecz dwukierunkowego, względnie zrównoważonego wpływu, oddziaływania na siebie dwóch podmiotów (nauczyciela i dziecka )” ( Kowalik-Olubińska M., 1999, s.488 ).
Podmiotowość dziecka wyraża się w możliwości podejmowania aktywności względnie autonomicznej, tj. wypływającej z własnej intencji, stanowiących o jego odrębności i indywidualności.
„Zasada dwupodmiotowości w wychowaniu, (...) zakłada wzajemność i równowagę w „braniu” i „dawaniu” zarówno przez nauczyciela, jak i przez dziecko, naprzemienność zajmowania pierwszej ( inicjującej ) i drugiej ( przyjmującej ) pozycji w organizowaniu aktywności. Kierując się tą zasadą, nauczyciel nie może stale podkreślać własnej kompetencji wobec dziecka, musi też uznawać, że i ono jest kompetentne w wielu dziedzinach” ( Guz S., 1996, s.91 ).Przyjęcie tej zasady przejawia się w traktowaniu dziecka jak drugiego człowieka, a więc stosowaniu i przestrzeganiu wobec niego takich samych zasad zachowania jak wobec innych dorosłych.
Według M. Kielar ( 1989 ) nauczyciel powinien stawać się nauczycielem proponującym, zachęcającym do działania. W tym celu stwarza sytuacje wywołujące zaciekawienie i podtrzymuje zapał poznawczy dziecka, pozostawiając czas na realizację rozpoczętych działań, powstrzymując się przy tym od zaleceń, nadmiernego wyjaśniania i oczekiwania na takie wypowiedzi, które sam z góry ustalił.
Nauczyciel powinien się również starać być otwarty na pomysły dzieci, a także gotowy do ich akceptacji oraz umieć zrezygnować z własnych koncepcji i wyjść naprzeciw oczekiwaniom wychowanków. Otwartość, to także wrażliwość na potrzeby każdego dziecka i umiejętność ich zaspokajania stosownie do jego indywidualnych właściwości
i możliwości. To również przewidywanie nie tylko pozytywnych skutków oddziaływań wychowawczych, ale dostrzeganie możliwości występowania konfliktów i trudności w rozwoju.
Nauczyciel otwarty na siebie jest nastawiony na własny rozwój, dąży do wypróbowania nowych metod pracy, ocenia obiektywnie swoje osiągnięcia, chce być innowacyjny. Podejmuje pracę nad sobą, nad poszerzeniem wiedzy zawodowej, a przede wszystkim nad doskonaleniem cech osobowych. Umie podejmować ryzyko, odznacza się odwagą życia. Można oczekiwać, że uczniowie otwartych nauczycieli będą sami również otwarci, twórczy, obiektywni i krytyczni.
Ważną cechą współczesnego nauczyciela jest jego empatyczność. „Powinien on umieć dostrzegać, rozumieć i właściwie reagować na uczucia innych osób, być skłonnym do zastanawiania się nad tym, co mogą w różnych sytuacjach czuć i myśleć jego podopieczni, co kieruje ich postępowaniem” ( Guz S., 1996, s.91 ).
Kolejną cechą jest dynamizm. Nauczyciel dynamiczny wsensiefizycznym jest wśród dzieci, przemieszcza się razem z nimi nie będąc przypisanym do jednego miejsca. Nauczyciel dynamiczny w sensie psychicznym, otwarty jest na pomysły dzieci, potrafi je przyjmować i modyfikować, a także potrafi modyfikować pomysły własne pod wpływem oczekiwań i potrzeb dzieci. ( Kielar M., 1989 ).
Nauczyciel powinien być niedyrektywny, skłonny analizować i wyjaśniać zachowania dzieci, a nie tylko oceniać je i odrzucać. Powinien umieć spróbować zamienić w wypowiedziach kierowanych do dzieci zakazy na propozycje, a stwierdzenia negatywne na pozytywne.
Współczesny nauczyciel to również nauczyciel innowacyjny. „Proces edukacyjny nastawiony jest z jednej strony na zapoznanie dziecka z czynnościami algorytmicznymi i wypracowanie czynności rutynowych, przy rozwiązywaniu problemów. Z drugiej strony, uczenie ma przygotowywać dziecko do radzenia sobie w sytuacjach nowych. Ten rodzaj uczenia zwany jest innowacyjnym” ( Kielar M., 1989, s.25 ). W takim sposobie uczenia chodzi o wyrabianie u dzieci poczucia sprawstwa, możliwości wyboru
i indywidualnych rozwiązań oraz przyjmowania odpowiedzialności za własne działanie. Wpływa ono nie tylko na intelekt, ale także na uczucia i wolę. Ważny staje się bezpośredni kontakt z nauczycielem, który pełni rolę przewodnika wprowadzającego w świat wartości. Jego zadaniem jest rozwijanie wrażliwości na innych, budzenie szacunku dla przeżyć i sądów innych ludzi, zwraca uwagę na wartości humanistyczne, tj. ekologiczne i społeczne.
Nauczyciel uzgadnia kierunek pracy z osobami pracującymi w grupie dziecięcej w celu ujednolicenia postępowania, konsekwencji wpływów, kontaktuje się z rodzicami. Zbiera informacje o dzieciach różnymi sposobami ( od rodziców, na drodze obserwacji ), porównuje z wiedzą psychologiczną, pedagogiczną, by pomóc dziecku rozwijać się, doskonalić. Bierze pod uwagę propozycje dzieci dotyczące różnych form aktywności, dyskutuje z nimi, wspólnie wybiera najciekawsze, najkorzystniejsze z punktu widzenia potrzeb dzieci w zakresie poznawania świata rzeczy, ludzi, przeżywania wartości. Jest cierpliwy, nie oczekuje natychmiastowego efektu w postępowaniu dzieci, rozumie, iż w wychowaniu należy respektować czas, że dziecko nie może być ponaglane, poganiane „w imię realizacji programu” ( Waloszek D., 1995, s.57 ).
Nauczyciel- wychowawca jest wśród dzieci, rozmawia z nimi( nie mówi do nich ), obdarza je uwagą wartościującą, jest życzliwy, gotowy do wyjaśnień, pomocy. Prowadzi dyskretną obserwację zachowań dzieci, włącza się w tok ich działania, proponuje nowe formy, środki, treści. Subtelnie wplata w tok zabaw dzieci zadania rozwijające, kształtujące, doskonalące osobowość, pozostawia dzieciom w realizacji zadań dużą swobodę wyboru metody, miejsca, czasu, tempa, partnera, środków. Zachowuje indywidualną linię rozwoju każdego dziecka, proponuje zadania wariantowe o zróżnicowanej konstrukcji. Akceptuje siebie wśród dzieci, ufa im, rozumie je.
Ma prawo do szacunku, bo sam szanuje innych, do godności, bo sam ją uznaje
w stosunku do innych. Ma prawo do błędu, ale i obowiązek jego unikania. Wśród dzieci jest przede wszystkim wykwalifikowanym człowiekiem.
„Programem nauczyciela jest program dziecka (jego możliwości, potrzeby, motywacje), jemu podporządkowuje treści i szczegółowe miejsce, czas działania edukacyjnego. Wymóg ten narzuca konieczność wczuwania się w położenie dziecka, spojrzenie na świat jego oczyma, organizacji warunków do bezpośredniego doświadczania przez kontakt z ludźmi i rzeczami” ( Waloszek D., 1995, s.57 ).

mgr Agata Elżbieta Sokołowska
nauczyciel
Przedszkola Samorządowego Nr 40
w Białymstoku

LITERATURA:
1. Brzezińska A.,(1990) Swoboda czy przymus w wychowaniu, styl pracy nauczyciela a rozwój indywidualności dziecka, Wychowanie w Przedszkolu, 8.
2. Gaul D., (1987) Interakcje dziecko-dorosły a własna twórcza aktywność dziecka, Wychowanie w Przedszkolu, 6.
3. Guz S., (1996) Edukacja przedszkolna w okresie przemian, Warszawa.
4. Kielar M., (1989) Innowacyjne elementy w pracy nauczyciela przedszkola, Oświata i Wychowanie, 27.
5. Kowalik-Olubińska M., (1999) O otwartym stylu pracy nauczyciela, Wychowanie w Przedszkolu, 7.
6. Suchanek I., (1995) O partnerskiej postawie nauczyciela, Wychowanie w Przedszkolu, 10.
7. Waloszek D., (1995) Wychowanie najmłodszego człowieka, Zielona Góra