Rola zabaw w rozwoju dziecka

Sztuka nauczania na tym m. in. polega,
[...] aby zajęcia szkolne miały – gdy to możliwe
- postać zabawy, a wartość pracy.
A. Kamiński


Zabawa – potocznie, to czynności cieszące, bawiące kogoś, pozwalające przyjemnie spędzić czas, rozrywka. To działanie wykorzystywane dla własnej przyjemności, oparte na udziale wyobraźni tworzącej nową rzeczywistość.
Według współczesnych poglądów zabawa pełni wiele różnych funkcji:
-umożliwia zaspokojenie indywidualnych potrzeb i zainteresowań,
-ułatwia dziecku wchodzenie w życie społeczne, poznawanie rzeczywistości i dostosowywanie jej do własnych potrzeb.

Zabawa towarzyszy człowiekowi przez całe życie – od kolebki do śmierci. Obok nauki i pracy, jest jedną z głównych form działalności człowieka, typową dla wieku dziecięcego. Jako swoisty, główny i niezastąpiony rodzaj aktywności dziecka, a zarazem środek jego ekspresji, jest naturalną drogą zaspokajania jego zainteresowań oraz potrzeb ruchowych, poznawczych, emocjonalnych i społecznych. Będąc jednocześnie środkiem edukacyjnych oddziaływań, przyczynia się do wielostronnego i harmonijnego rozwoju osobowości dziecka.
Zabawa jest zjawiskiem społecznym, powstaje i rozwija się pod wpływem otoczenia. Ma więc charakter historyczny, bowiem zmieniające się warunki ekonomiczne i społeczne determinują jej treść, choć forma pozostaje nieraz ta sama. Zabawa jest odzwierciedleniem poznawanej przez dziecko rzeczywistości.
Czynniki wpływające na zabawę to:
-zdrowie,
-rozwój motoryczny,
-inteligencja,
-płeć,
-tradycje,
-pora roku,
-środowisko,
-warunki społeczno-ekonomiczne,
-ilość wolnego czasu,
-urządzenia do gier i zabaw.

Wraz z rozwojem dziecka zabawa zmienia swój charakter i funkcję, zmieniają się też jej formy oraz treść. Niemowlęce, prymitywne, samorzutne zabawy funkcjonalne i ruchowo-manipulacyjne, czyli usprawniające ruchy rąk oraz motorykę ciała, przekształcają się w różnorodne zabawy bogatsze treściowo i organizacyjnie. Początkowo indywidualne, potem wspólne, zespołowe, są formą aktywności społecznej. Wprowadzają dziecko w świat zjawisk społecznych, wdrażają do respektowania norm, do współdziałania, sprzyjają kształtowaniu się postaw moralnych oraz systemów wartości.

Ze względu na szeroki zakres pojęcia zabawy, dzielimy je biorąc pod uwagę rodzaj, liczbę uczestników oraz teren, na którym zabawa się toczy.
Uwzględniając inicjatywę i samodzielność dziecka, zabawy w przedszkolu można podzielić także na:

•ZABAWY SPONTANICZNE
Dziecko obiera sobie przedmiot zabawy, a w realizacji swoich zamierzeń posługuje się przez siebie wymyślonymi środkami, stosując przeważnie metodę prób i błędów.
W zabawie spontanicznej dziecko najpełniej przeżywa teraźniejszość, gdy w sobie wiadomym kierunku, samodzielnie obserwuje, bada, naśladuje, ćwiczy umiejętności, które posiada na danym etapie rozwoju. Nieważne, że może działa nieudolnie, ale coraz lepiej i o własnych siłach.

•ZABAWY SPONTANICZNE Z UDZIAŁEM NAUCZYCIELKI
Dziecko ze swymi pragnieniami wybiega poza swoje możliwości, dąży do tego, czego osiągnąć o własnych siłach jeszcze nie potrafi, dlatego wiele dla niego znaczy współpraca z nauczycielką. To właśnie ona w określonych sytuacjach pokieruje jego aktywnością, doprowadzi do osiągnięcia zamierzonych przez dziecko rezultatów.
Nauczycielka może dostarczyć dzieciom środków do realizacji ich pomysłów i zamierzeń. Jej rolą jest wspierać i stymulować inicjatywę dzieci, urealniać ich pomysły, nigdy zaś odbierać im tę inicjatywę w myśl własnych, choćby i najsłuszniejszych celów dydaktycznych.

•ZABAWY WEDŁUG OKREŚLONYCH REGUŁ DOBROWOLNIE PODEJMOWANE PRZEZ DZIECI
Działania dziecka w zabawie według przyjętych zasad wyznaczają zadania oraz określone warunki ich wykonania. Inicjatywa dziecka zostaje więc ujęta w ramy, których nie można przekroczyć. Ten rodzaj zabaw dydaktycznych i ruchowych cieszy się wśród dzieci powodzeniem. Stymuluje ćwiczenia w samodyscyplinie, w podporządkowaniu się wyznaczonym zadaniom.

W pedagogice przedszkolnej wyróżniamy:
-SAMORZUTNE ZABAWY DZIECI,
-ZABAWY ORGANIZOWANE PRZEZ DOROSŁYCH.

Do głównych rodzajów samorzutnych zabaw dziecięcych należą:
•ZABAWY TEMATYCZNE
Występują u dziecka wcześnie – z początkiem drugiego roku życia. Naśladując, dziecko „czyta” gazetę, woła hallo do „telefonu”, „pije” z pustego naczynia, udaje psa, kota. Takie zabawy polegające na naśladowaniu otoczenia, przyjmowaniu na siebie różnych ról są formą dziecięcej ekspresji. Trwają przez cały wiek przedszkolny, wzbogacane przez nowe przeżycia i doświadczenia, coraz dokładniejsze spostrzeżenia. W wieku około sześciu lat zjawia się akcja: okręty lądują na bezludnych wyspach, smoki porywają królewny, strażacy ratują ludzi z płonących domów itp.
Zabawy tematyczne zbliżają dzieci do siebie. Partner potrzebny jest już dwulatkowi, tyle że często najlepszym towarzyszem jest dorosły. Trzylatki chociaż mało jeszcze współdziałają ze sobą, lubią, kiedy kolega bawi się obok. Z wiekiem liczba partnerów wzrasta. Dzieci 4-5 – letnie łączą się w dwójki, trójki, rzadziej w czwórki. W większych zespołach bawią się 6 – latki.

•ZABAWY KONSTRUKCYJNE
Kierują aktywność dziecka ku wytworzeniu czegoś. Tworzywem są różne bryły, czyli klocki, ale także ścinki drewna, kamyki, piasek, glina, masy plastyczne. Tworzywem są również tzw. „skarby” (np. różne opakowania, korki, zakrętki, kapsle, kasztany, szyszki, żołędzie, gałązki). Te „śmieci” rzeczowo posegregowane służą do przeróżnych konstrukcji i kompozycji plastycznych.
Zabawy konstrukcyjne poprzedza i przygotowuje manipulowanie przedmiotami w okresie niemowlęcym i poniemowlęcym, kiedy to poczynając od drugiej połowy czwartego miesiąca życia dziecko chwyta przedmioty i odtąd przez długie miesiące ćwiczy koordynację swoich ruchów, maca zabawki różnych kształtów, wkłada je do ust, rzuca nimi, stuka.
W drugim roku życia dziecko w skupieniu stawia jeden klocek obok drugiego, a czasem, po wielu próbach, jeden na drugim. Trzylatek przeważnie umie już, często jeszcze w poziomie, układać z brył zamknięte kształty, które nazywa domem. Większość czterolatków umie budować wzwyż. Pięciolatki wznoszą złożone budowle, mnożą przybudówki, piętrzą wieże, ale na ogół jeszcze bez z góry powziętego planu. Dopiero sześciolatki przystępując do budowania przeważnie zdają sobie sprawę z tego, co i jak chcą wybudować.
Zabawy konstrukcyjne rozwijają techniczną myśl dziecka, wyobraźnię przestrzenną, zapoznają z właściwościami tworzyw.

•ZABAWY RUCHOWE
Dzieci potrzebują ruchu. Z własnej inicjatywy, dla przyjemności opanowują podstawowe formy ruchu (bieg, skoki, pełzanie, wspinanie się, rzucanie, chwytanie, noszenie, przesuwanie, toczenie, utrzymywanie równowagi itd.). Ćwiczą swoją siłę, szybkość, wytrzymałość, zwinność. Lubią wykonywać zadania przez kogoś postawione.
Prawie wszystkie te formy ruchu dziecko ćwiczy również w toku zabaw dowolnych, podejmowanych z własnej inicjatywy. Ruch towarzyszy każdej prawie zabawie spontanicznej choćby dlatego, że dziecko czuje potrzebę częstej zmiany pozycji. Dlatego też dzieci nie powinny się bawić zbyt długo przy stolikach. Znacznie lepiej, gdy bawią się na podłodze.
Zabawy ruchowe wiążą się bardzo często z tematycznymi. Dziecko skacze jak żaba, wspina się jak marynarz, czołga się jak wąż. Wszystko bowiem, co skupia na sobie uwagę dziecka i działa na wyobraźnię, pobudza jego ekspresję ruchową.
Najintensywniej pod względem ruchowym rozwijają się dzieci w wieku 5-6 lat, z tym że chłopcy w tym okresie znacznie górują nad dziewczynkami.

•ZABAWY BADAWCZE
Służą zaspokojeniu potrzeb poznawczych dzieci poprzez działanie i manipulowanie przedmiotami.
Są poprzedzone zabawami manipulacyjnymi w okresie niemowlęcym i poniemowlęcym. Od tego czasu nie ustaje badanie przedmiotów. Własne doświadczenia dziecka rodzą pytania: co z czego zostało zrobione? Dlaczego jest tak, a nie inaczej? Co do czego służy?
Pokrewne zabawom badawczym jest też żartowanie i przekomarzanie. Jest to igranie z rzeczywistością, która się tym bardziej odsłania im bardziej się jej zaprzecza.

Do zabaw organizowanych przez nauczycielkę zalicza się:
•ZABAWY I GRY DYDAKTYCZNE
To zabawy podporządkowane regułom postępowania, a przez nauczycielkę kierowane metodą zadań stawianych dziecku do samodzielnego wykonania.
Zabawy dydaktyczne dają dziecku okazję do porządkowania swoich wiadomości, operowania nimi, rozumowania, dociekania.
Z. Bogdanowicz podzieliła zabawy i gry dydaktyczne na cztery grupy:
1.zabawy polegające na spostrzeganiu cech przedmiotów (np. kształt, wielkość, kolor);
2.utrwalaniu pojęć i stosunków ilościowych;
3.utrwalaniu wiadomości;
4.usprawnianiu i korekcie wymowy.
Zabawy i gry dydaktyczne to nie to samo. Istotę zabaw dydaktycznych dobrze oddaje nazwa „łamigłówki”, gdyż dziecko np. dopasowuje sylwetki różnych kształtów do wyciętych na tabliczce konturów, zgaduje zagadki itp. Zabawa dydaktyczna może być samotna lub przebiegać w zespole, nikt jednak w niej nie przegrywa ani nie wygrywa. Natomiast gry dydaktyczne zawsze są zespołowe, a partnerzy współzawodniczą o wygraną.
W przedszkolu zabawy dydaktyczne przeważają nad grami.

•ZABAWY RUCHOWE.
•ZABAWY INSCENIZOWANE.

Jeśli chodzi o liczbę uczestników zabawy, to można je podzielić na takie, w których uczestniczy dużo i mało dzieci oraz zabawy samotne. W zabawie spontanicznej liczba dzieci bawiących się razem wzrasta z wiekiem, ale niezależnie od wieku zależy to też od treści zabawy. Zabawa trzylatków, a także wielu czterolatków przeważnie bywa samotna i rzadko polega na współdziałaniu. Starsze dzieci też często poszukują samotności wtedy, gdy chcą się na czymś skupić. Często samotne bywają zabawy badawcze a nierzadko konstrukcyjne. Dzieci wyraźnie preferują zabawy w małych zespołach dwu- i trzyosobowych.
Podział zabaw według terenu, na którym się odbywają, ułatwia planowanie zakupu zabawek i sprzętu. Nadaje też kierunek planowaniu pracy w zakresie prac użytecznych czy zaprowadzania różnych zwyczajów.

Zabawa wnosząc do procesu kształcenia pierwiastek swobody i twórczości, uatrakcyjnia go i intensyfikuje. Pełniąc rolę wspomagającą, służebną, integruje nauczanie i wychowanie oraz procesy poznawania, przeżywania i działania uczących się. Wywołuje napięcie emocjonalne, które podtrzymuje ich dążenia, podnosi motywację i skuteczność uczenia się.

BIBLIOGRAFIA:
Kapica Gabriela „Zabawa” [w:] „Encyklopedia pedagogiczna” red. Pomykało Wojciech, Warszawa 1997;
Kędzior-Niczyporuk Elżbieta „Wprowadzenie do pedagogiki zabawy” Lublin 2001;
Kwiatkowska Maria „Podstawy pedagogiki przedszkolnej” Warszawa 1985;
Okoń Wincenty „Nowy słownik pedagogiczny” Warszawa 1998;
Sawicka Antonina „Wybór tekstów do ćwiczeń z pedagogiki przedszkolnej” Warszawa 1985.