Możliwości kształtowania u dzieci w wieku przedszkolnym gotowości do nauki czytania

Czytanie obok pisania należy do podstawowych środków komunikacji. W procesie nauki czytania dziecko, poznając język, uczy się rozpoznawania poszczególnych jego jednostek, a następnie związanych z nimi symboli. Najpierw intuicyjnie, a potem na podstawie zdobytej wiedzy, wynikającej ze znajomości systemu znaków, przekłada dźwiękową formę słowa na odpowiadające mu symbole graficzne(K.Kamińska,1999,s.13).
W literaturze pedagogicznej istnieje wiele definicji czytania. Według I. Styczek czytanie to ,,umiejętność rozszyfrowywania kodu graficznego”(I.Styczek,1979,s. 519). Podobnie definiuje czytanie H. Mystkowska, według której ,,czytanie polega na rozpoznawaniu, identyfikowaniu i odróżnianiu wzrokiem znaków i obrazów graficznych oraz wiązaniu ich z wyobrażeniem słuchowym i ze znaczeniem, które następuje w momencie dekodowania znaku graficznego, będącego wskaźnikiem danego desygnatu”(K.Kamińska,1999,s.13).
Proces czytania w ujęciu A. Brzezińskiej należy pojmować jako,, zjawisko wymagające współdziałania szeregu właściwości psychicznych człowieka, m.in. współdziałania analizatorów (wzrokowego, słuchowego, kinestetycznego), sprawnego przebiegu procesów myślowych, odpowiedzialnych za prawidłową analizę i syntezę informacji, ich przetworzenie, skojarzenie z wcześniejszym doświadczeniem (K. Kamińska,1999,s.14).
Celem edukacji przedszkolnej jest wszechstronny rozwój dziecka, wobec tego naukę czytania należy traktować przede wszystkim jako jeden z elementów stymulujących ogólny jego rozwój. Opanowywanie umiejętności czytania nie może stanowić wyodrębnionego fragmentu pracy dotyczącego poznawania liter, czytania wyrazów i tekstów. Przez cały okres nauki należy rozwijać zainteresowanie dzieci samodzielnym czytaniem, rozbudzać pragnienie korzystania książek jako podstawowego źródła informacji i wiedzy oraz emocjonalnych przeżyć.(K.Kamińska,1999,s.34). Przedszkole powinno zapewnić dziecku spontaniczną i zróżnicowaną aktywność. Podstawową formą aktywności dziecka w wieku przedszkolnym jest zabawa. Organizując zabawy, w których będą występować elementy nauki czytania, należy pamiętać o tym, by nawiązywały one do zainteresowań dzieci. Opanowywaniu umiejętności czytania muszą towarzyszyć ćwiczenia rozwijające mowę i myślenie, wplatane w przedszkolne zabawy i zajęcia. Realizacja zabaw tematycznych, ruchowych, zajęć plastycznych i ćwiczeń umuzykalniających, które zawierają w sobie rozmaite formy pracy z tekstem, powinna być wynikiem dziecięcej ciekawości i motywacji do określonej aktywności. Nauka czytania w przedszkolu jest więc stymulowaniem dzieci do opanowania umiejętności czytania i podtrzymywania ich zainteresowania samodzielnymi próbami czytania.
Gotowość do czytania i pisania to taki stan w rozwoju dziecka, który jest rezultatem dojrzewania oraz dotychczasowego treningu wychowawczego przede wszystkim na terenie rodziny, który czyni go wrażliwym na znaki, ich istotę i znaczenie w procesie komunikowania się ludzi, a jednocześnie gotowym do odnoszenia korzyści ze wskazówek otoczenia dotyczących opanowania umiejętności czytania i pisania"(A.Brzezińska, 1987,s.43).
Opanowanie przez dziecko umiejętności czytania to długotrwały proces wymagający systematycznej i wytężonej pracy. Decydującą rolę odgrywa okres najwcześniejszy, w którym buduje się fundament tej umiejętności.
Proces początkowej nauki czytania sprowadza się do dwóch etapów: wyrabiania gotowości do nauki czytania, tzw. okres przedliterowy oraz wprowadzania elementarnej nauki czytania, czyli okres właściwej nauki czytania. W procesie nauki czytania oba etapy odgrywają ważną rolę.
Okres przedliterowy ma istotne znaczenie w nauce czytania, gdyż od niego zależy w znacznym stopniu końcowy efekt. Wzbogacanie słownictwa, doskonalenie poprawności gramatycznej mowy, poznanie struktury zdań oraz umiejętność ich prawidłowej budowy, a także likwidacja błędów w wymowie to podstawa w opanowywaniu umiejętności czytania(K.Kamińska,1999,s.133).
Etap drugi polega na rozwijaniu umiejętności przyporządkowania każdej głosce litery po uprzednim zaznajomieniu dziecka z istotą symbolu graficznego i wprowadzeniu zapisu graficznego wybranych treści oraz kształtowaniu motywacji do samodzielnego czytania(K.Kamińska,1999,s.38). Wymienione etapy łączą się ze sobą, dopełniając się stanowią całość. Po zakończeniu pierwszego etapu można przejść dopiero do drugiego. Rozpoczęcie nauki elementarnej umiejętności czytania oznacza przejście od działania opartego głównie na procesach analizy i syntezy słuchowej do działań, których podstawą będzie analiza i synteza słuchowo-wzrokowa.
Istotnym zadaniem stojącym przed nauczycielką w procesie przygotowania dzieci do nauki czytania jest kształcenie poprawnej i wyrazistej wymowy. Każde dziecko przed rozpoczęciem właściwej nauki czytania, powinno poprawnie i dokładnie wymawiać wszystkie głoski wypowiadane pojedynczo, jak również w wyrazach i zdaniach. Rozwijanie mowy w wieku przedszkolnym wiąże się z kształceniem fonologicznej warstwy języka. Ma to na celu doskonalenie wymowy, słuchu fonematycznego i kultury żywego słowa. Błędna wymowa utrudnia dziecku nawiązywanie kontaktów z rówieśnikami, pogarsza jego samopoczucie oraz jest przyczyną niepowodzeń w nauce czytania. Rozwój mowy uzależniony jest od prawidłowych ruchów narządów artykulacyjnych mowy, które decydują o brzmieniu słowa. Doskonaleniu mowy służą ćwiczenia ortofoniczne, które obejmują ćwiczenia słuchowe, oddechowe, narządów artykulacyjnych i słuchu fonematycznego. Powyższe ćwiczenia przygotowują do analizy i syntezy słuchowej, niezbędnej w toku właściwej nauki czytania. Systematycznie prowadzone ćwiczenia oddechowe (np. dmuchanie), słuchowe (porównywanie i odróżnianie dźwięków), oraz artykulacyjne (wybrzmiewanie samogłosek, łatwiejszych spółgłosek oraz zgłosek, a także trudniejszych spółgłosek) umożliwią dzieciom prawidłową artykulację wszystkich głosek (K.Kamińska,1999,s.40).
Kolejnym zadaniem warunkującym o powodzeniu procesu czytania jest prawidłowy rozwój funkcji słuchowej. Percepcja słuchowa rozwija się w toku opanowywania przez dziecko mowy, w szczególności zaś słuchu fonematycznego i artykulacji(M. Cackowska,1984,s.28).
Percepcja słuchowa mowy, zwana inaczej słuchem mownym, jest czynnością złożoną , bowiem angażuje 3 rodzaje słuchu: fizyczny, muzyczny i fonematyczny. Słuch fizjologiczny pozwala na odbieranie wrażeń słuchowych w ogóle, słuch fonematyczny, dzięki któremu rozróżniamy dźwięki artykulacyjne w mowie ludzkiej, oraz słuch muzyczny, czyli zdolność rozpoznawania jakości dźwięków, ich wysokości, zgodności lub niezgodności i odstępów między dźwiękami(J.Malendowicz,1978,s.35). Podstawową rolę w procesie czytania pełni słuch fizjologiczny, który umożliwia słyszenie a także słuch fonematyczny, od którego zależy stopień prawidłowości słyszenia. Ćwiczenia słuchu fonematycznego kształcą umiejętność odróżniania słuchem brzmienia głosek, kolejnego wymawiania ich w wyrazach, dzielenia wyrazu na sylaby a sylaby na głoski. Polegają one na wyodrębnianiu dźwięków mowy ludzkiej spośród szumów otoczenia, rozróżnianiu w otoczeniu naturalnych dźwięków, analizowaniu wyrazów, w których występuje określona głoska w nagłosie, wygłosie i w środku wyrazu(A.Klim-Klimaszewska,2005,s.93).
Doskonalenie percepcji słuchowej następuje przede wszystkim w toku sytuacji naturalnych: zabaw, rozmów, czynności podejmowanych przez dziecko przy różnych okazjach w toku przedszkolnego dnia. Ponadto prowadzone są zabawy polegające na spostrzeganiu, różnicowaniu i określaniu zjawisk akustycznych. W młodszym wieku przedszkolnym zajęcia te mają ważne znaczenie w rozwijaniu percepcji słuchowej. Nieodzowne są też zabawy i ćwiczenia oparte na materiale słownym. Kształceniu słuchu służą zajęcia umuzykalniające, słuchanie głosów otoczenia, rozpoznawanie głosów kolegów, zwierząt i różnicowanie ich. Zabawy takie prowadzą do tego, że dzieci potrafią znaleźć źródło dźwięku ale także kierunek, z którego dany głos dochodzi. Prowadzi to do doskonalenia słuchu i ułatwia dzieciom pracę w późniejszych okresach, kiedy zaczną się interesować dźwiękiem mowy ludzkiej, jakim jest głoska.
Pierwsze ćwiczenia kształcące procesy analizy i syntezy słuchowej powinny rozpoczynać się od wyodrębniania głosek na początku i na końcu, a dopiero potem w środku wyrazu. Ostatni etap ćwiczeń powinien obejmować wyodrębnianie wszystkich głosek w wyrazie oraz ich scalanie(I.Dudzińska,1986,s.49). Zaznaczyć trzeba, że u podstaw umiejętności czytania leży zdolność dokonywania syntezy.
Istotnym zadaniem wiążącym się z przygotowaniem dzieci do nauki czytania jest doskonalenie percepcji wzrokowej. Czynność czytania wymaga wysokiego rozwoju analizy i syntezy wzrokowej, które to operacje warunkują prawidłowe spostrzeganie liter. Podstawową rolę w spostrzeganiu wzrokowym liter odgrywają operacje identyfikacji i różnicowania ich kształtów oraz położenia przestrzennego (M.Cackowska,1984,s.21).W procesie czytania dziecko musi rozpoznawać prawidłowo litery, należycie je różnicować, zapamiętać wzajemne położenie tych liter obok siebie w wyrazie- zależne jest to od dobrej orientacji przestrzennej oraz percepcji wzrokowej. Ćwiczenia rozwijające percepcję wzrokową powinny polegać na wyodrębnianiu elementów z całości, wyróżnianiu przedmiotów ze względu na ich cechy wspólne i różnicujące, dostrzeganiu w otoczeniu czy na ilustracji szczegółów bardziej lub mniej istotnych, przyczyni się to do łatwiejszego zapamiętywania i rozpoznawania liter w trakcie czytania(K.Kamińska,1999,s.114).
Doskonaleniu percepcji wzrokowej sprzyjają zabawy, szczególnie muzyczno-ruchowe, konstrukcyjne i dydaktyczne. Dzieci uczą się dostrzegać różnice i podobieństwa pomiędzy przedmiotami i zjawiskami. Podobną rolę pełnią łamigłówki, oglądanie i porównywanie ilustracji, historyjek obrazkowych, składanie obrazków z części .
W wyrabianiu gotowości do nauki czytania ważna jest umiejętność określania kolejności głosek w wyrazie i ich liczby. Jest to potrzebne w okresie poznawania kolejno wprowadzanych liter, kiedy od dokonywanej analizy i syntezy słuchowej, przechodzi się do analizy i syntezy wzrokowo-słuchowej, w której podstawowa czynnością będzie przyporządkowanie każdej głosce odpowiedniej litery(I.Dudzińska,1986,s.60). Gdy dziecko będzie potrafiło prawidłowo określać kolejność głosek w wyrazie i umiało je policzyć, to łatwiej będzie mu ułożyć wyrazy z poznanych liter, zachowując prawidłową ich kolejność.
W okresie kształtowania u dzieci gotowości do rozpoczęcia nauki czytania wprowadzane są wyrazy, które dzieci zapamiętują jako pewną całość, łącząc wygląd graficzny wyrazu z towarzyszącym mu obrazkiem lub konkretem(I.Dudzińska,1986,s.65). Globalne wprowadzanie wyrazów rozbudza zainteresowanie u dzieci słowem drukowanym, wyrabia umiejętność wiązania obrazu graficznego i dźwiękowego słowa z jego treścią. Ponadto uczy dostrzegania różnic w budowie poszczególnych wyrazów, rozszerza pole widzenia wdrażając do ujmowania coraz większej liczby wyrazów: od pojedynczych wyrazów do zdań obrazkowo-wyrazowych i wyrazowych(G.Grabowska,G.Bigda,1988,s.75).
Istotną rolę w rozwijaniu zainteresowań dzieci nauką czytania pełni literatura dziecięca.
Książka jest pomocna w rozwijaniu osobowości dziecka, bogaceniu jego doświadczeń i wiedzy o świecie. Książa przenosi w świat fantazji i marzeń, wzmacnia uczucia rodzinne, patriotyczne i społeczne. Ponadto rozwija krytycyzm, uczy wartościować, co dobre a co złe.
Książka wykorzystywana jest w ćwiczeniach rozwijających mowę i myślenie, doskonalących wymowę, bogacących słownik dziecka, rozwijających spostrzegawczość wzrokową i słuchową, umiejętność analizy i syntezy wzrokowej oraz słuchowej.
Oddziaływanie żywego słowa wiąże się nie tylko z rozwojem czynności umysłowych, ale dotyczy również bogacenia przeżyć emocjonalnych. Ma także wpływ na rozwijanie własnej ekspresji dziecka poprzez wygłaszanie wierszy, opowiadań na dowolny temat, inscenizowanie utworu literackiego(G.Grabowska,G.Bida,1988,s.79).
Ważną rolę odgrywają także ilustracje zamieszczone w książkach. Przede wszystkim ilustracje zachęcają dzieci do oglądania książek, rozbudzają zainteresowanie tekstem, sprzyjają rozwijaniu spostrzegawczości wzrokowej, doskonaleniu umiejętności analitycznego spostrzegania, wprowadzają w świat symboli.
Starajmy się od najmłodszych lat kształtować i rozbudzać w dziecku zainteresowanie słowem pisanym, poprzez różnorodne, atrakcyjne formy zabaw wplatane w zajęcia organizowane w przedszkolu. Od pomysłowości i zaangażowania nauczyciela zależy w dużej mierze to, czy dzieci będą traktowały naukę czytania jako przyjemność czy jako obowiązek narzucony przez dorosłych. Uświadamiajmy, że czyta się po to, aby się czegoś z tekstu dowiedzieć. Opowiadajmy dzieciom o swoich ulubionych książkach, podsuwajmy ciekawe propozycje. Chwalmy je za czynione sukcesy w nauce czytania.


Bibliografia:
1.A. Brzezińska, Czytanie i pisanie-nowy język dziecka,WSiP,Warszawa,1987.
2.M. Cackowska, Nauka czytania i pisania w klasach przedszkolnych,WSiP,Warszawa,1984.
3.I. Dudzińska, Dziecko sześcioletnie uczy się czytać,WSiP,1986.
4.G.Grabowska, G.Bigda, Poradnik metodyczny do pracy z dziećmi sześcioletnimi w zakresie przygotowania do nauki szkolnej, Wyższa Szkoła pedagogiczna, Słupsk, 1988.
5.K. Kamińska, Nauka czytania w przedszkolu,WSiP,Warszawa,1999.
6.A.Klim-Klimaszewska, Pedagogika przedszkolna, Polski Instytut Wydawniczy,Warszawa,2005.
7.J. Malendowicz, O trudnej sztuce czytania i pisania, Nasza Księgarnia,Warszawa,1978.
8.I. Styczek, Logopedia,PWN,Warszawa,1979.