Dyskalkulia - niemoc w uczeniu się matematyki

Definicja dyskalkulii

JEDNĄ Z PIERWSZYCH OSÓB, KTÓRA PODAŁA DEFINICJĘ DYSKALKULII BYŁ SŁOWACKI NEUROPSYCHOLOG LADISLAV KOŚĆ.

Dyskalkulia rozwojowa jest strukturalnym zaburzeniem zdolności matematycznych, mającym swe źródło w genetycznych lub wrodzonych nieprawidłowościach tych części mózgu, które są bezpośrednim anatomiczno-fizjologicznym podłożem dojrzewania zdolności matematycznych zgodnie z wiekiem; jest zaburzeniem występującym bez jednoczesnego zaburzenia ogólnych funkcji umysłowych (Košč 1970, s. 192)

Dyskalkulia rozwojowa rozumiana jako zaburzenie dojrzewania zdolności matematycznych musi być odróżniona od dyskalkulii pourazowej, która jest obniżeniem poprzednio normalnych zdolności matematycznych i występuje głównie u osób dorosłych.
W naszej codziennej pracy dydaktyczno-wychowawczej spotykamy się z uczniami, którzy przeżywają niepowodzenia szkolne spowodowane trudnościami w procesie uczenia się. Często trudności w uczeniu pojawiają się u dzieci o obniżonej sprawności intelektualnej lub w wyniku zaniedbań pedagogicznych i środowiskowych oraz braku motywacji do nauki. Znane są nam jednak przypadki, kiedy pomimo stosowania obowiązujących metod nauczania, przeciętnej inteligencji i sprzyjających warunków społeczno-kulturowych uczeń boryka się ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się. Określenie „specyficzne” wskazuje na wąski zakres trudności w uczeniu się i ich szczególny charakter.
Mówiąc o specyficznych trudnościach w uczeniu się najczęściej mamy na myśli trudności w nauce czytania lub pisania, spowodowane zaburzeniami podstawowych funkcji percepcyjno-motorycznych. W świadomości nauczycieli i rodziców na dobre zadomowił się już problem dysleksji lub dysgrafii. Okazuje się jednak, że specyficzne trudności w uczeniu się dotyczą również matematyki i określane są w psychologii jako dyskalkulia.
Nauczyciele często potrafią już diagnozować dzieci z dysleksją, dysgrafią czy dysortografią, wiedzą jak z nimi pracować i jak im pomóc w przezwyciężaniu trudności. Natomiast o problemie dyskalkulii niewiele jeszcze wiedzą zarówno nauczyciele jak i rodzice. Bardzo rzadko podejmowane są również działania zmierzające do udzielenia pomocy w pokonywaniu specyficznych trudności w uczeniu się matematyki.

Chciałabym koleżankom przybliżyć pojęcie dyskalkulii oraz zasygnalizować, że może jest to problem dotykający również naszych uczniów. Spróbuję również podpowiedzieć jak pomóc dzieciom z zaburzeniami zdolności matematycznych.
Na podstawie licznych badań naukowych (neurologia, neuropatologia, psychologia) można stwierdzić, że istnieją specjalne predyspozycje (uzdolnienia) do przyswajania i rozumienia matematyki. Gdy zdarzy się, że zostaną zniszczone pewne ośrodki w mózgu człowieka, powstają zaburzenia tych zdolności. Wrodzone zdolności matematyczne mogą również ulec zniszczeniu w trakcie rozwoju osobniczego człowieka. Uczenie może sprzyjać rozwojowi zdolności matematycznych, lecz w przypadku wrodzonego lub bardzo wcześnie nabytego braku tych zdolności dziecko nie jest w stanie, mimo prawidłowej motywacji, uzyskać umiejętności odpowiednich do swojego wieku. Może się to objawiać jako :
- akalkulia czyli pełna utrata zdolności liczenia, która trwa aż do wieku dorosłego lub
- dyskalkulia, która objawia się fragmentarycznymi deficytami w zakresie rozumienia i wykonywania zadań matematycznych.

Problem z uczeniem się matematyki uważany jest za dyskalkulię jedynie wtedy, kiedy zaburzenie funkcji matematycznych występuje bez jednoczesnego zaburzenia ogólnych zdolności umysłowych.

TYPY DYSKALKULII

Dyskalkulia werbalna – przejawia się zaburzeniem umiejętności słownego wyrażania pojęć i zależności matematycznych, takich jak oznaczanie ilości i kolejności przedmiotów, nazywanie cyfr i liczebników, symboli działań i dokonań matematycznych :
- dyskalkulia sensoryczno-słowna : w wyniku uszkodzeń mózgowych człowiek nie jest zdolny utożsamiać określonej ilości z odpowiadającą jej liczbą, chociaż jest zdolny przeczytać i napisać daną liczbę czy policzyć ilość przedmiotów,
- dyskalkulia czynnościowo-słowna : człowiek nie jest w stanie określić ilości pokazanych rzeczy czy wartości napisanych liczb, chociaż jest w stanie odczytać i zapisać dane liczby,

Dyskalkulia praktognostyczna ( wykonawcza) – występuje zaburzenie matematycznych manipulacji konkretnymi czy narysowanymi przedmiotami; człowiek nie jest w stanie ułożyć patyczków lub kostek wg ich wielkości, czy też wskazać, który z dwóch patyczków jest grubszy, cieńszy lub tego samego wymiaru;

Dyskalkulia leksykalna – zaburzenie związane z nieumiejętnością czytania symboli matematycznych (cyfr, liczb, znaków), myleniem cyfr o zbliżonym kształcie graficznym, np. 6 i 9, 3 i 8
Dyskalkulia leksykalna bywa nazywana dysleksją liczbową, a dyskalkulia graficzna bywa nazywana dysgrafią liczbową (mogą być określane dyssymbolią liczbową).
Dyskalkulia graficzna – niezdolność zapisywania symboli matematycznych; często występuje z dysgrafią i dysleksją liter; w poważniejszej postaci tego zaburzenia człowiek nie jest w stanie napisać dyktowanych mu liczb, napisać nazw liczb, ani nawet ich skopiować, np. 1345 pisze jako 1000, 3000, 40, 5.

Dyskalkulia ideognostyczna ( pojęciowo- wykonawcza) – niezdolność rozumienia pojęć i zależności matematycznych oraz wykonywania obliczeń w pamięci; w poważniejszych przypadkach człowiek nie jest zdolny do wykonywania w pamięci najłatwiejszych nawet obliczeń, może odczytywać czy przepisywać liczby, lecz nie jest w stanie zrozumieć co przeczytał czy napisał (zaburzone jest formowanie pojęć, funkcja poznawcza), np. uczeń umie zapisać znak 9, ale nie wie, że 9 to to samo co 10 -1, 3*3.

Dyskalkulia operacyjna – zaburzona jest zdolność wykonywania operacji matematycznych; typowe jest zamienianie operacji, np. wykonywanie dodawania zamiast mnożenia, odejmowania zamiast dzielenia; znamienne jest również preferowanie pisemnego wykonywania obliczeń, które łatwo można wykonać w pamięci; liczenie na palcach, gdy zadanie łatwo można rozwiązać pamięciowo lub pisemnie.

Oprócz dyskalkulii istnieją także inne zaburzenia matematyczne. Należą do nich :
- akalkulia, czyli pełna utrata zdolności liczenia
- oligokalkulia, czyli głębokie upośledzenie zdolności matematycznych ucznia, które jest związane z upośledzeniem umysłowym
- parakalkulia, czyli występowanie trudności w nauce matematyki związanej z choroba psychiczną

Ważną rzeczą jest, żeby nie mylić dyskalkulii z problemami w nauce matematyki !

Czym objawia się dyskalkulia ?

W OKRESIE PRZEDSZKOLNYM:

• słaba koordynacja wzrokowo- ruchowa
• trudności w budowaniu klocków
• trudności w rysowaniu , nie potrafią rysować koła – 3- latki, kwadratu 4- latki, trójkąta 5- latki
• w klasie zerowej występują opóźnienia orientacji w schemacie całego ciała i przestrzeni- ma trudności ze wskazaniem na sobie części ciała
• nie potrafi odwzorować złożonej figury geometrycznej

W OKRESIE SZKOLNYM:

• nadal opóźnienie rozwoju orientacji w schemacie ciała i przestrzeni
• brak zdolności do rozróżniania cyfr
• gubienie cyfr, trudności w zapisie liczb wielocyfrowych
• trudności ze zrozumieniem symboli graficznych, które reprezentują cyfry
• trudności z odczytaniem i zrozumieniem takich symboli jak „plus” , „minus”
• trudności z nauką tabliczki mnożenia
• problemy z przecinkiem przy zapisie liczb dziesiętnych
• błędy w zapisach symboli i wzorów
• trudności w przekształcaniu wzorów
• błędy w zapisie działań pisemnych
• mylenie stron i kierunków
• pomijanie drobnych elementów graficznych figur
• problemy z zapamiętywaniem dat, faktów, nazw, nazwisk.

Pierwszą wskazówką do rozpoznania dyskalkulii może być posiadanie przez ucznia orzeczenia o dysleksji lub dysgrafii.

Dyskalkulię można rozpoznać tylko wtedy, gdy zasób wiadomości i umiejętności z matematyki danego dziecka (mierzona rzetelnym i trafnym testem) jest istotnie niższa w stosunku do : |
- klasy, do której uczęszcza,
jego wieku życia,
jego globalnego wieku inteligencji,
oraz mimo zastosowania właściwych metod nauczania.

- Przy rozpoznaniu dyskalkulii należy wykluczyć jako przyczyny:
zaburzenia receptorów,
upośledzenie umysłowe,
brak motywacji do nauki,
niewłaściwe metody nauczania.

Te bowiem czynniki mogą być przyczyną zwykłych trudności w opanowaniu matematyki a nie dyskalkulii.


Jak postępować z dzieckiem z problemem dyskalkulii?

Na czym polega pomoc osobie z dyskalkulią?

Niezwykle ważne jest:
1. Budowanie poczucia własnej wartości, zaufania do siebie;
2. Budowanie kontaktu na tym, co dziecko potrafi i wykonuje dobrze;
3. Szukanie dla niego takich pól działania także poza matematyką, na których miałby szansę osiągnąć sukces.

Bardzo ważna jest współpraca z rodzicami. Należy uświadomić rodzicom, że dyskalkulia jest deficytem, który wymaga zarówno od nauczycieli jak i rodziców wytężonej pracy. Nie należy zwalniać ucznia z systematycznych ćwiczeń i pracy nad sobą.

Korzystne są również zabawy rozwijające wyobraźnię matematyczną:
Propozycje zabaw:

Budowanie domków z kart lub pocztówek.

2. Budujemy z dzieckiem domki z kart. Kiedy runą, sprawdzamy, po ile kart zużyliśmy na ich wzniesienie. Ten, kto ma więcej, wygrywa.

3. Metr krawiecki jako winda - trzeba rozciągnąć centymetr krawiecki i umówić się z dzieckiem, że to jest winda w domu, który ma 150 pięter. Mała klamerka będzie je zatrzymywała. Gra polega na przemiennym pełnieniu przez dziecko roli windziarza i pasażera, który chce się zatrzymać np. na 75 piętrze, a potem podnieść się np. 10 pięter wyżej lub zjechać 26 niżej. Można także zatrzymać się na piętrach nr 10, 20, 30 albo na tych, które oznaczone są liczbami 5, 15, 25, 35, 45, 50.

4. Rzucanie kostką - dziecko rzuca kostką. Odczytuje i zapisuje cyfrę, odpowiadającą liczbie oczek na kostce. Następnie podaje liczbę, która z liczbą wyrzuconych oczek da np. 10.
Zasady reedukacji (wyrównywania) zaburzeń zdolności matematycznych u dzieci według L. Košča :
- Pierwszym i podstawowym punktem wyjścia do reedukacji zaburzeń w zakresie funkcji matematycznych u dzieci z dyskalkulią jest oczywiście bardzo szczegółowa diagnoza.
- W reedukacji trzeba dążyć do wykrycia i wykorzystania funkcji pomocniczych, dopełniających, czyli dobrze zachowanych elementów struktury funkcji matematycznych.
- Podstawę reedukacji dzieci z dyskalkulią stanowi ich systematyczne dążenie do wykorzystania dobrze zachowanych zdolności częściowych w celu kompensacji zdolności upośledzonych endogennie.
- Reedukację zaburzonych zdolności matematycznych można prowadzić tylko indywidualnie, ponieważ każde dziecko z dyskalkulią jest inne. Niezbędne są również bardzo różnorodne pomoce, z których należy korzystać także w sposób zróżnicowany.
- Reedukacja dziecka z dyskalkulią powinna być procesem twórczym ze strony terapeuty i ze strony samego dziecka. Dziecko powinno być przekonane, że zajęcia reedukacyjne są nie tylko atrakcyjne, ale i skuteczne.
- Za cel reedukacji trzeba przyjąć stopniowe dostosowanie dziecka do wymagań stawianych przez szkołę i życie codzienne, w zakresie dostępnym dla dziecka. Celem takich działań powinno być doprowadzenie do tego, aby dziecko możliwie dobrze radziło sobie samo z matematyką.

Sukces w reedukacji dzieci z dyskalkulią wymaga od terapeuty rozległej wiedzy i doświadczenia w zakresie reedukacji osób z dyskalkulią i innymi zaburzeniami funkcji symboliczno-komunikacyjnych, a także zaangażowania i twórczego podejścia, uwzględniającego specyfikę każdego dziecka.

Literatura:

E. Gruszczyk-Kolczyńska ., Dzieci ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się matematyki, WSiP, Warszawa 1994
E. Gruszczyk- Kolczyńska, „ Niepowodzenia w uczeniu się matematyki u dzieci klas początkowych”,
E. Srebro, P. Bąbel, „ Dyskalkulia”. „ Nauczanie początkowe”, nr 4. Kilece 2005 s. 13- 17.