Stan wymowy dzieci siedmioletnich w szkole podstawowej

Powszechna Wyższa Szkoła Humanistyczna „Pomerania” w Chojnicach

Wydział Nauk Humanistycznych i Administracji
Studia podyplomowe w zakresie Logopedia szkolna

Iwona Stanek

Stan wymowy dzieci siedmioletnich w Szkole Podstawowej
nr 1 w Chojnicach

Praca dyplomowa
napisana pod kierunkiem
dr Agnieszki Banaszkiewicz

CHOJNICE 2010


Spis treści

Wstęp
Rozdział 1. Mowa i jej mechanizmy
1.1. Fizjologiczne aspekty kształtowania się mowy
1.2. Warunki oraz przebieg prawidłowego rozwoju mowy
1.3. Zaburzenia mowy i języka
1.4. Dyslalia w świetle literatury
Rozdział 2. Program badań własnych
2.1. Cel i przedmiot badań
2.2. Problemy i hipotezy badawcze
2.3. Narzędzie badawcze oraz organizacja i przebieg badań
Rozdział 3. Analiza wyników badań
3.1. Wyniki badań
3.2. Ramowy program terapii logopedycznej
Zakończenie
Spis literatury
Spis tabel
Spis wykresów
Załączniki


Wstęp

Mowa jest delikatną i trudną do opanowania funkcją. Jej rozwój zaczyna się już od pierwszych dni życia dziecka. Sprawne posługiwanie się językiem i mówienie, jest jedną z najważniejszych umiejętności zapewniających człowiekowi pełne uczestnictwo w życiu społecznym. Czuwanie nad prawidłowym rozwojem mowy dziecka od niemowlęctwa, aż do ukończenia kształcenia należy do podstawowych obowiązków rodziców, lekarzy, pedagogów i innych specjalistów z różnych dziedzin wiedzy, szczególnie logopedów.
Rozwój mowy nie u wszystkich dzieci przebiega jednakowo: u jednych szybciej, i te dzieci zaczynają mówić wcześniej, u innych zaś wolniej, co przejawia się późniejszymi początkami mowy i wolniejszym przyswajaniem sobie wymowy pewnych głosek. Różna może być kolejność pojawiania się poszczególnych głosek w trakcie rozwoju mowy. Stopień rozwoju mowy w danym momencie zależy od różnych czynników. Do najważniejszych należą psychofizyczny rozwój dziecka oraz wpływ środowiska i odpowiednia symulacja.
Ćwiczenia w zakresie poprawnej wymowy poprawiają sprawność narządów artykulacyjnych, rozwijają mięśnie języka, szczęk, warg. Taka gimnastyka doskonali techniczną stronę procesu mówienia. Odpowiednio dobrane ćwiczenia rozwijają aparat mowny. Odgrywają one dużą rolę we właściwym przygotowaniu dzieci do uczestnictwa w komunikacji werbalnej.
Celem pracy jest ukazanie stanu wymowy dzieci siedmioletnich w Szkole Podstawowej nr 1 w Chojnicach.
Pierwszy rozdział pracy to kompendium wiedzy na temat mowy i jej zaburzeń, opracowane na podstawie aktualnej literatury fachowej. Rozdział drugi nakreśla cel pracy i przedstawia problemy oraz hipotezy badawcze. Zaprezentowano w nim również wykorzystane narzędzie badawcze oraz syntetyczną charakterystykę organizacji badań. W trzecim rozdziale opisano uzyskane wyniki zestawione w formie wykresów i tabel. Dokonano również odniesienia tych wyników do danych literaturowych. Pracę kończą wnioski z przeprowadzonych badań.


Rozdział 1. Mowa i jej mechanizmy
1.1. Fizjologiczne aspekty kształtowania się mowy

Mowa jest najstarszym sposobem porozumiewania się ludzi. Tylko człowiekowi jest dana zdolność mówienia, słuchania, rozumienia i reagowania na przekazywane treści. Człowiek nie tylko umie wymówić kilkadziesiąt odrębnych dźwięków, lecz także potrafi łączyć je w wyrazy, zdania i tworzyć logiczne wypowiedzi. Mowa nie jest umiejętnością wrodzoną, dziecko przyswaja sobie ją od najbliższego otoczenia drogą naśladownictwa. Wielokrotnie powtarzane przez rodziców nazwy przedmiotów, znajdujących się w otoczeniu dziecka, zostawiają słuchowe ślady w jego mózgu. Dziecko usłyszawszy potem daną nazwę potrafi sobie wyobrazić przedmiot, do którego ona się odnosi, czyli potrafi zrozumieć znaczenie wyrazu, z czasem umie również nazwać przedmiot. „Rozwój mowy jest uwarunkowany genetycznie, zależy od wrodzonych właściwości organizmu człowieka, ale możliwy jest jedynie w kontakcie ze środowiskiem społecznym, z innymi ludźmi”. Postępuje równolegle z rozwojem motoryki narządów artykulacyjnych.
Mowa jest dla człowieka ważną umiejęt¬nością, którą trzeba nabyć drogą systematycznego uczenia się. Jest ona procesem jednolitym, w którym można wyodrębnić czynności nadawania (mówienia) i czynności odbioru (rozumienia) oraz wytwór mówienia i rozumienia, a więc wypowiedź, czyli tekst słowny (foniczny).
W logopedii polskiej definiuje się mowę z dwóch punktów widze¬nia:
- społecznego (porozumiewanie się)
- indywidualnego, tzn. z punktu widzenia każdego człowieka wchodzącego w rozliczne układy społeczne (interakcje).
Mowa w ujęciu indywidualnym to budowanie (mówienie) i odbiór (rozumienie) tekstów (wypowiedzi słownych) na podstawie języka. Tak ujęta definicja pozwala bez trudu wyodręb¬nić podstawowe składniki mowy, szczególnie interesujące logopedę, który w przypadku jej zaburzeń może rozpoznać i zlokalizować ogniwo utrudniające porozumiewanie się, a więc mówienie, rozumienie, język, wypowiedź, określając rodzaj występującej wady.
Jak już wspomniano, istota mowy polega na przekazywaniu i odbiorze informacji. „Mowa ludzka operuje symbolami, a symbol to znak, który nie reprezentuje tylko siebie, lecz wyraża coś innego, co mu zostało przypisane w wyniku pewnej umowy”.
Genowefa Demelowa zauważa, że mowa to są dwa procesy w sensie fizjologicznym i ale jeden w sensie społecznym (porozumiewanie się). Porozumiewanie się jest możliwe tylko wtedy, gdy zarówno nadawca jak i odbiorca)znają ten sam język.
Mowa jest złożoną czynnością psychoruchową i jej opanowanie determinują czynniki:
- prawidłowa praca mózgu, prawidłowo działające narządy mowne, prawidłowy słuch fizyczny, fonematyczny, muzyczny.
„Nadawanie mowy i odbiór mowy zależne są od czynności:
1. mózgu, z których najważniejsze są zjawiska powstające w strukturach korowych, ale ważne są także zjawiska za¬chodzące w układzie pozapiramidowym i drogach nerwowych ;
2. narządów mownych (oddechowych, fonacyjnych i artykulacyjnych), kierowanych przez struktury korowe i zależnych także od działania nerwów obwodowych oraz od budowy anatomicznej wymienionych narządów;
3. narządu słuchu i od jego właściwości, warunkujących słyszenie i rozumienie mowy innych osób, a także kontrolę mowy własnej (w percepcji mowy bierze udział w pewnym stopniu także narząd wzroku, umożliwiający odczytywanie mowy z ruchów ust).
Z powyższego wynika, że czynność mowy jest precyzyjnie złożonym aktem organizmu ludzkiego. Realizować ją może człowiek dzięki prawidłowemu współdziałaniu narządów: obwodowego i centralnego.
Mówienie jest czynnością polegającą na szybkiej sekwencyjności wydawanych dźwięków, wiążącą się z intensywną pracą mięśni aparatu fonacyjnego i artykulacyjnego. W skład narządów uczestniczących w wy¬twarzaniu dźwięków mowy wchodzą: układ oddechowy, układ fonacyjny i układ artykulacyjny.
Oddychanie, które jest niezbędne dla życia człowieka, jest czynnością odruchową niezależną od jego woli. Rządzi nim ośrodek oddechowy układu wegetatywnego, zlokalizowany w rdzeniu przedłużonym. Dla procesu mowy istotną rolę odgrywa oddech sterowany przez człowieka, na który może on wywierać wpływ za pośrednictwem kory mózgowej (np. możliwe jest wstrzymanie oddechu, wydłużanie fazy wydechowej, stopniowe wykonywanie wydechu. Poza tym człowiek może modyfikować tor oddechowy, jak np. podczas śpiewu czy recytacji).
Aparatem, który służy do wytwarzania głosu jest krtań. Jest to organ fonacyjny o bardzo szerokiej skali częstotliwości drgań - wiązadeł głosowych. Krtań jest dolnym odcinkiem górnych dróg oddechowych.
Czynność przekształcania powietrza wydychanego na głoski nosi nazwę artykulacji. Artykulacja związana jest z funkcją tzw. nasady (aparatu artykulacyjnego), którą tworzą trzy jamy rezonacyjne, a mianowicie: jama gardłowa, ustna i nosowa oraz dodatkowy zespół przestrzeni rezonacyjnych utwo¬rzony przez zatoki przynosowe.
Nieprawidłowości w budowie narządów mowy powodują nieprawidłową artykulację, a w rezultacie wady wymowy.

1.2. Warunki oraz przebieg prawidłowego rozwoju mowy

Jeśli mowa jest dźwiękowym sposobem porozumiewania się ludzi, to musi istnieć precyzyjny system (systemy) tego porozumiewania się, czyli język.
Leon Kaczmarek pisze, że „ze stanowiska społecznego mowa jest aktem w procesie porozumiewania się. W akcie tym osoba mówiąca, przekazuje informację, a rozmówca ją odbiera. Oba te procesy przekazywanie informacji i jej odbiór, są możliwe tylko dzięki temu, że zarówno nadawca, jak i odbiorca znaja, tzn. umieją ten sam język.
„Mowa jest rodzajem zachowania się, które pomaga dziecku poznawać świat, przekształca go z istoty egocentrycznej w społeczną (...) Język jest zdolnością do porozumiewania się z innymi (...)”.
W akcie mowy (komunikacji językowej) można więc wyodrębnić czynności nadania i odbioru; mówienia i rozumienia według tego samego kodu, w tym samym języku. W jego wyniku powstaje tekst czyli komunikat, który jest właściwie nadany i zrozumiany.
Według Ireny Styczek, akt mówienia jest to dźwiękowe porozumiewanie się ludzi. W tym celu posługują się oni językiem, w którym istnieje system wyrazów i reguł gramatycznych.
Odbiór mowy, czyli jej rozumienie należy łączyć ze słyszeniem dźwięków mowy (analizą i syntezą) oraz powiązaniem ich z określoną treścią. Rozumienie wypowiedzi uzależnione jest od złożonego układu funkcjo¬nalnego, w którym istotne znaczenie mają:
- „słyszalność dźwięków mowy (przy sprawnym narządzie słuchu),
- umiejętność różnicowania głosek (analiza i synteza), związana z funkcją ośrodka Wernickiego - zlokalizowanego w okolicy górnego zwoju skroniowego,
- pamięć słuchowa werbalna (zdolność zatrzymywania w pamięci ciągu wyrazów połączonych związkami logiczno-gramatycznymi) oraz zdol¬ność różnicowania wyrazów, zależne prawdopodobnie od funkcji środkowej części okolicy skroniowej,
- umiejętność znaczeniowego różnicowania wyrazów (zdań) w zależności od kontekstu i związków logiczno-gramatycznych związana z funkcją okolicy ciemieniowo - potylicznej,
- proces autokontroli wymawianiowej, dokonywanej przez osobę mówiącą (w toku wypowiedzi popełniony błąd, dostrzeżony słuchowo, jest natychmiast korygowany) oraz w proces myślowy (obróbka umysłowa – budowa planów, zamierzeń, rozwiązań)”.
Zdrowe dziecko opanowuje zdolność posługiwania się językiem w niewiarygodnym tempie - na przestrzeni około dwu lat staje się zdol¬ne nie tylko do formułowania, ale i do ro¬zumienia zdań, z którymi się nigdy jeszcze nie zetknęło, a których sens jednak pojmuje. Warunkiem dojścia do takiego stop¬nia opanowania języka jest jedynie kon¬takt z mówiącymi ludźmi. W toku rozwo¬ju dziecko opanowuje za pośrednictwem dorosłych różne znaczenia słów. W wieku około dwu lat linie rozwoju myślenia i mowy, które dotąd przebiegały oddzielnie, zbiegają się. Po dwu latach życia dziecko kończy okres przedintelektualny w roz¬woju mowy, będący zarazem okresem przedjęzykowym w rozwoju myślenia. Według niektórych badaczy, między mową a myśleniem istnieje powiązanie tego ro¬dzaju, że jedna z tych kategorii opiera się z konieczności na drugiej w stałym współtworzeniu i oddziaływaniu na siebie.
Psychologia rozwojowa rozpatruje rozwój mowy w dwu aspektach:
- ilościowym, czyli obejmującym zasób używanych słów,
- jakościowym, dotyczącym rozwoju gra¬matycznych form językowych.
Leon Kaczmarek w swojej monografii zatytułowanej „Nasze dziecko uczy się mowy” wyróżnił cztery okresy kształtowania się mowy dziecka:
- okres melodii (od 0 do 1 roku życia) Pierwszym przejawem komunikacji jest krzyk. Od 2-3 miesiąca życia pojawia się głużenie jako forma prewokaliczna. Aktywność ruchowa sprzyja wydawaniu dźwięków. Następnym etapem jest gaworzenie. Wtedy zaczyna się w umyśle dziecka proces kojarzenia (złożona czynność umysłowa). Pod koniec pierwszego roku w mowie dziecka pojawiają się proste wyrazy takie jak: mama, tata, baba. Dziecko potrafi też wykonać a nawet nazwać pierwsze polecenia typu: „da”, „ma”, „kosi kosi”, co świadczy o rozumieniu zawartej w nich treści. Zaczyna się już kształtować system nadawania i odbioru mowy.
- okres wyrazu (2 rok życia dziecka) Rozwija się sprawność artykulacyjna w wymowie samogłosek (oprócz nosowych) i większości spółgłosek. Wyrazy trudniejsze w artykulacji dziecko opuszcza. Ważna jest część nagłosowa i końcowa wyrazu. Wypowiedź jednowyrazowa jest często nośnikiem ogromnego ładunku treściowego. W tym czasie rozszerza się zakres rozumianych słów, bogaci słownictwo, doskonali artykulacja, a dziecko buduje coraz bardziej skomplikowane wypowiedzi, często już dwuwyrazowe.
- okres zdania (2 i 3 rok życia) Pojawiają się liczniejsze, coraz bardziej skomplikowane gramatyczne, proste zdania. Usprawnia się system fonologiczny przy wymowie głosek zmiękczonych (p', b', m', n' ś, ź, ć). Większość głosek wymawiana w izolacji brzmi poprawnie, w wypowiedziach spontanicznych jest jednak upraszczana. W szczególnie trudnych artykulacyjnie fragmentach, dziecko dokonuje substytucji (zamiany na łatwiejsze.
- okres swoistej mowy (od 3 do 6 1ub 7 roku życia) Następuje u dziecka rozbudowana aktywność ruchowa, zainteresowanie zjawiskami świata zewnętrznego i własną osobowością. Dziecko zadaje mnóstwo pytań dotyczących nazwania, objaśnienia przyczyn i skutków, utrwala się wymowa głosek, pojawiają się trudniejsze głoski: sz, ż, cz, dż, r i samogłoski nosowe. Doskonali system gramatyczny i frazeologiczny. Przyjmuje się, że sześciolatek powinien mieć już mowę opanowaną na tyle, by mógł w pełni uczestniczyć w procesie edukacji szkolnej.
Słownik dziecka, ograniczony na począt¬ku okresu poniemowlęcego do kilku zaledwie słów używanych a rozumianych kil¬kunastu, wydatnie bogaci się obejmując w końcu drugiego roku życia około 200-300 słów. Wraz z rozwojem spostrzeżeń rozszerza się słownictwo. Trzyletnie dziecko powinno mieć zasób słownictwa sięgający od 1200 do 1500 słów, które potrafi zrozumieć i wypowiedzieć. Liczba znanych dziecku słów w końcu wieku przedszkolnego sięga 3-4 tysięcy.
W przypadku nieukończonego, w ogólnie przyjętym czasie rozwoju mowy, może stopniowo nastąpić samoistna poprawa wymowy, ale z reguły potrzebna jest już interwencja logopedy, a terapia logopedyczna im szybciej zostaje zastosowana tym jest skuteczniejsza.

1.3. Zaburzenia mowy i języka

W codziennym komunikowaniu się, przyzwyczajeni jesteśmy do odbioru tekstów poprawnych językowo i gramatycznie. Porozumiewamy się w obrębie danej społeczności kulturowej w miarę skutecznie. Czasem mogą jednak wystąpić pewne zaburzenia i nieprawidłowości tego procesu.
Zaburzenia mowy i języka to termin szeroki znaczeniowo. Określa się nim wszelkie nieprawidłowości w komunikacji słownej; występujące zarówno z przyczyn egzogennych (zewnętrznych) jak i endogennych (wewnętrznych), aż po zupełne milczenie włącznie. Do podstawowych zaburzeń mowy jako procesu komunikacji należą:
- Afazja - (brak możliwości) i dysfazja (ograniczenie możliwości) mówienia. Zjawiska te wynikają z upośledzenia rozwoju mózgu (zmian patologicznych). Objawiają się dezintegracją systemu komunikacyjnego, bezsensownym użyciu słownictwa, trudnościami w artykulacji głosek, chaotyczną składnią.
- Anartria i dysartria, zjawisko występujące wtedy, gdy proces nabywania sprawności językowej przebiega prawidłowo, bez zakłóceń pracy narządu centralnego. Komunikacja utrudniona jest problemami z realizacją mowy przez zaburzenia jej funkcji werbalnych.
W foniatrii wyodrębniono trójczłonowy podział wad wymowy, mieszczący takie formy jak: mogilalie, paralalie ,deformacje.
W terminologii przyjętej przez językoznawców egzystują one jako:
- Elizje (mogilalia) wada polegająca na braku realizacji jakiegoś fonemu lub fonemów w postaci osobnego segmentu. Częściej dostrzegana w realizowaniu fonemów spółgłoskowych w pozycji nagłosowej, śródgłosowej i wygłosowej:
- pełna, gdy obejmuje wszystkie pozycje
- ograniczona, jeśli wada funkcjonuje tylko w jednej z tych pozycji
- całkowita, gdy wadę daje się sprowadzić do tzw. zera fonetycznego
- częściowa, gdy zmianie ulega sąsiedni segment wokaliczny lub pojawia się pauza.
- Substytucje (paralalia), wady polegające na użyciu substytutu czyli zamianie głoski trudniejszej w wymowie na łatwiejszą. Jeden fonem może mieć nawet kilka substytutów. Zamianie ulegają zarówno spółgłoski (konsonanse) jak i samogłoski (wokale). Substytucja może być:
- konsomatyczna, gdy spółgłoska wymienia spółgłoskę
- wokaliczna, kiedy samogłoska zamienia samogłoskę.

- Deformacje. Obserwujemy je wtedy i gdy wymowa jakiegoś fonemu wykracza poza normy trudności realizacyjnych. Wymowa tego fonemu nie mieści się też w polu realizacji innych fonemów. Powstaje wtedy wadliwa, specyficzna forma określonego fonemu utrudniająca lub wręcz uniemożliwiająca komunikację językową.
Wyżej wymienione zjawiska rozpatrywać można w grupie zaburzeń syntagmatycznych (w związkach składniowych tekstu).

1.4. Dyslalia w świetle literatury

Do najczęściej spotykanych wśród dzieci wad wymowy należą dyslalie. L. Kaczmarek określa dyslalię jako wadę wymowy polegającą na realizacji fonemów niezgodnych z normą wyznaczoną zwyczajem społecznym.
L. Kaczmarek ze względu na ilość zniekształconych głosek wyróżnia:
- dyslalię jednoraką, gdy jeden fonem realizowany jest odmiennie np. zaburzenie dźwięczności, wibracji czy miękkości
- dyslalię wieloraką, jeśli kilka lub kilkanaście fonemów realizowanych jest poza normą np. jednoczesna palatalizacja twardych i depalatalizacja miękkich.
- dyslalię całkowitą, gdy poza realizacją prozodycznych elementów mowy takich jak melodia, akcent wymowa jest bełkotliwa, niezrozumiała dla otoczenia (u dzieci głęboko upośledzonych umysłowo).
Wśród przyczyn dyslalii, (ze względów etiologicznych) wyróżniamy:
- dyslalię centralną, z powodu uszkodzeń korowych struktur mózgu,
- dyslalię mechaniczną, motoryczną, z przyczyn poza mózgowych w wyniku dysfunkcji narządów mownych
- dyslalie audiogenną spowodowaną uszkodzeniami słuchu.
- dyslalię funkcjonalną (środowiskową), gdy występują nieodpowiednie wzorce wymowy, niewłaściwa reakcja otoczenia na próby mówienia.
- dyslalię asocjalną, odznaczającą się psychiczną niechęcią do posługiwania się mową.
Ze względu na objawy w dyslalii można wyróżnić jako jedną z najczęstszych wad wymowy sygmatyzm. Zwany powszechnie seplenieniem. Polega na nieprawidłowej artykulacji głosek dentalizowanych.
• szeregu syczącego: s, z, c, z
• szeregu szumiącego: š, ž, č, z
• szeregu ciszącego: ś, ź, ć z .
W sygmatyzmie wyróżniamy:
- deformacje (sygmatyzm właściwy),
- elizje (mogisygmatyzm),
- substytucje (parasygmatyzm).
W sygmatyzmie właściwym wyróżnia się:
- seplenienie boczne – czubek języka zbliża się przy wymowie głosek dentalizowanych do prawego lub lewego łuku zębowego,
- seplenienie przyzębowe – płasko ułożony przód zbyt mocno przylega do wewnętrznej strony siekaczy,
- seplenienie międzyzębowe – czubek języka wsuwa się między zęby,
- seplenienie nosowe – w czasie artykulacji głosek dentalizowanych powietrze wydostaje się jamą nosową lub przez nos i usta; powstaje poszum nosowy,
- seplenienie świszczące – świszczące, bardzo ostre brzmienie głosek dentalizowanych,
- seplenienie gardłowe – głoski dentalizowane wymawiane są gardłowo,
- seplenienie wargowo – zębowe – tworzy się bardzo wąska szczelina między dolną wargą , a górnymi siekaczami; język bierny , dźwięk podobny do ostro brzmiącego f,
- seplenienie wargowe – tworzy się szczelina między wargami, język bierny,
- seplenienie krtaniowe – dentalizacja głosek kleszczona jest w krtani,
- seplenienie szumiące – głoski dentalizowane wymawiane są charcząco i szmerowo,
- seplenienie przydechowe – głoski dentalizowane wymawiane są przydechowo, przypominają chuchający szmer.
Wśród zaburzeń wymowy dość łatwo dostrzeganą wadą jest tzw. rotacyzm czyli nieprawidłowa realizacja głoski „r”. Wyróżnia się następujące formy wadliwej realizacji tej głoski:

- substytucja (pararotacyzm),
- deformacja (rotacyzm właściwy),
- elizje (mogirotacyzm), .
Rotacyzm właściwy występuje jako:
. rotacyzm języczkowy , gdy wibruje języczek będący zakończeniem podniebienia miękkiego (tzw. „r” francuskie),
- rotacyzm policzkowy, gdy drgające powietrze wypycha jeden lub oba policzki tworząc nieprzyjemny szmer-dźwięk,
- rotacyzm wargowy (labialny), gdy podczas artykulacji wibruje górna warga lub obie,
- rotacyzm wargowo-zębowy (labia-dentalny),gdy podczas artykulacji warga górna zbliża się do dolnych siekaczy lub wargi dolnej zbliżonej do siekaczy górnych,
- rotacyzm krtaniowy, artykulacja „r” krtaniowa, podobna do „k”,
- rotacyzm podniebienny, gdy przy wymowie „r” wibruje całe podniebienie miękkie,
- rotacyzm gardłowy, gdy język zbliża się w czasie wymowy do tylnej ściany gardła,
- rotacyzm międzyzębowy, artykulacja „r” przy drganiu apexu wsuniętego między przednie zęby i inne.
Jeśli zaburzona jest wymowa głoski k, to mamy do czynienia z kappacyzmem, natomiast jeśli jest zaburzona wymowa głoski g, to takie zjawisko nazywamy gammacyzmem.
Prawidłowy sposób wymawiania wszystkich tych głosek wymaga określonej sprawności odpowiednich partii mięśni i języka oraz uchwycenia przez dziecko różnicy w ich pracy.
Specyficznym rodzajem dyslalii jest bezdźwięczność. Może występować aż w trzynastu parach opozycyjnych, w których głoski dźwięczne są realizowane w postaci ich bezdźwięcznych odpowiedników, (bez drgań wiązadeł głosowych). Czasem realizowane są w postaci pół dźwięcznej. Wada ta prowadzi nie tylko do fonetycznej deformacji brzmienia słowa, ale też dlatego do zmiany znaczenia, co stanowi poważne zaburzenie w komunikacji językowej, np. bada-pada; noże-nosze. Najczęstszą przyczyną tego zjawiska są zaburzenia słuchu fonematycznego.


Rozdział 2. Program badań własnych
2.1. Cel i przedmiot badań

W każdej pracy badawczej należy dokładnie określić jej podstawowe cele.
Wynika z tego, że działalność ludzka, jeżeli ma być skuteczna, musi być jednocześnie celowa. J. Półturzycki podaje, iż „cel odpowiada na pytanie: po co badamy? co chcemy osiągnąć? Każde konkretne badanie ma swój cel i trzeba go nie tylko sobie uświadomić, ale wyjaśnić i opisać w metodologicznych podstawach badań własnych”.
W kontekście badań naukowych cel rozumie się jako rodzaj zamierzonego efektu, do którego ma doprowadzić działalność badawcza. Dlatego też niezbędnym warunkiem prawidłowego przeprowadzenia badań naukowych jest uświadomienie sobie i sprecyzowanie celu badań.
Wobec powyższego określiłam cel badania, który stał się wyznacznikiem mojego postępowania, uświadomił mi, do czego dążę i stał się pomocnym w skutecznej realizacji założeń badawczych.
Poprawne posługiwanie się językiem wchodzi w zakres podstawowych wymagań szkolnych, a skuteczne zwalczanie różnorodnych wad i zaburzeń należy do najważniejszych zadań rodziców i nauczycieli.
Podstawowym celem badań było zdiagnozowanie stanu wymowy
u dzieci siedmioletnich.
Po zdefiniowaniu celu przejdę do omówienia przedmiotu badań. Prowadząc badanie naukowe należy określić przedmiot badań. Przedmiotem badań jest określona działalność społeczna ludzi, która związana jest internacjonalnym kształtowaniem człowieka wraz z materialnym i pozamaterialnym jej kontekstem. W. Zaczyński określa „przedmiot badań pedagogicznych jako świadomą działalność edukacyjną”.
Według T. Pilcha i T. Bauman „przedmiotem badania naukowego mogą być tylko obiektywnie istniejące, poddające się pomiarowi zjawiska”.
Przedmiotem moich badań uczyniłam dzieci 7- mio letnie ze Szkoły Podstawowej nr 1 w Chojnicach.

2.2. Problemy i hipotezy badawcze

Z podjęciem jakichkolwiek badań naukowych wiąże się zagadnienie „problemu badawczego”, bez określenia którego nie sposób rozpocząć pracy badawczej.
Z precyzyjnym określeniem tego terminu wiążą się pewne trudności, gdyż istnieje wiele stanowisk i wiele odmian definicji tego zagadnienia.
T. Pilch uważa, że „problemy w sposób precyzyjny określają zakres naszych wątpliwości, tym samym określają teren badawczych poszukiwań”.
Przy opracowaniu problemów badawczych istotne jest przyjęcie pewnych kryteriów poprawności metodologicznej. Według M. Łobockiego najważniejsze z nich to:
- precyzyjność w sposobie formułowania problemów badawczych;
- usytuowanie tych problemów na tle dotychczasowych osiągnięć naukowych;
- empiryczna sprawdzalność problemów;
- użyteczność praktyczno-społeczna problemów.
Kierując się powyższymi wskazaniami sformułowałam główny problem badawczy, czyli pytanie określające kierunek moich badań: Jaki jest stan wymowy dzieci siedmioletnich w Szkole Podstawowej nr 1 w Chojnicach?
Z problemu głównego można wyprowadzić następujące problemy szczegółowe:
1. W jakim stopniu występują u dzieci siedmioletnich wady wymowy?
2. Jakiego typu wady wymowy stwierdza się w badanej populacji najczęściej?
Kolejnym etapem pracy badawczej jest sformułowanie hipotez. Najkrócej ujmując hipoteza to przypuszczenie, domysł, wysunięty dla wyjaśnienia jakiegoś faktu, który wymaga sprawdzenia celem potwierdzenia lub obalenia danego pomysłu.
Według J. Pietera „hipoteza jest naukowym przypuszczeniem co do istnienia lub nieobecności danej rzeczy czy zjawiska w określonym miejscu lub czasie”.
Natomiast M. Łobocki tak oto określa hipotezę: „Stanowi ona stwierdzenie, co do którego istnieje pewne prawdopodobieństwo, że jest właściwym rozwiązaniem sformułowanych poprzednio problemów badawczych. Jest ona zawsze założeniem badań, a nigdy końcowym rezultatem lub płynącym z nich wnioskiem.”
Hipoteza główna: Zakładam, że stan wymowy dzieci siedmioletnich w Szkole Podstawowej nr 1 w Chojnicach jest zróżnicowany, niektóre dzieci mają poprawną wymowę, inne borykają się z różnego typu wadami wymowy.
Hipotezy szczegółowe:
1. Przewiduję, że ponad połowa dzieci w wieku 7 lat ma wadę wymowy.
2. W badanej populacji najczęściej występują wady wymowy polegające na nieprawidłowej artykulacji głosek dentalizowanych.

2.3. Narzędzie badawcze oraz organizacja i przebieg badań

Narzędziem badawczym określa się przedmiot, będący niezbędny do realizacji badań. W niniejszych badaniach posłużono się kwestionariuszem badań tzw. Kartą logopedyczną (aneks 1.), skonstruowaną na seminarium dyplomowym na podstawie arkuszy badań takich specjalistów logopedów jak: G. Demel, I. Styczek, E.M. Minczakiewicz, T. Gałkowski, G. Jastrzębowska i E.M. Skorek.
Karta składała się z:
- badania motoryki artykulacyjnej (12 prób języka i warg),
- karty artykulacyjnej sprawdzającej wymowę głosek w nagłosie, środgłosie, wygłosie, głosek dwuwargowych, wargowo – zębowych, przedniojęzykowo zębowych, przedniojęzykowodziąsłowych, środkowojęzykowych, tylnojęzykowych, samogłosek.
Przystępując do prowadzenia jakichkolwiek badań empirycznych, badacz musi wpierw zastanowić się i obrać teren, w którym będzie realizował swoje badania oraz przemyśleć procedury, czyli czynności, które będzie po kolei wykonywał.
Organizacja procesu badawczego jest niczym rozłożenie przez badacza czynności potrzebnych do wykonania założonych badań w czasie i przestrzeni, zgodnie z wcześniej założonymi celami. Zależy ona od wielu okoliczności. Do najważniejszych należą jednak charakter oraz cel badań i teren, na którym owe procesy są przeprowadzane. Badacz zanim podejmie się jakichkolwiek czynności, powinien zapoznać się z ogólnym tokiem postępowania badawczego. Według H. Muszyńskiego badacza obowiązują w tym toku między innymi następujące czynności:
- postawienie / sformułowanie problemu badań
- sprecyzowanie hipotezy roboczej
- opracowanie narzędzia badań
- zgromadzenie materiału badawczego
- statystyczne i jakościowe opracowanie wyników
- analiza teoretyczna i wyprowadzenie wniosków z uzyskanych materiałów
Także i w tej pracy proces badawczy był podporządkowany tym regułom.
Przy pisaniu pracy wykorzystałam aktualną literaturę z zakresu logopedii. Bazowałam na opracowaniach: G. Jastrzębowskiej, E. M. Minczakiewicz, L. Kaczmarka, G. Demel i I. Styczek.
Terenem badań była Szkoła Podstawowa nr 1 z Oddziałami Integracyjnymi w Chojnicach im. Juliana Rydzkowskiego
W Szkole Podstawowej nr 1 jest 30 klas, w tym w nauczaniu zintegrowanym jest 14 klas, a nauczaniu blokowym 16 klas.
W placówce jest zatrudnionych 3 logopedów. Dwóch z nich pracuje 9 godzin tygodniowo, jeden 6 godzin tygodniowo. Terapia prowadzona jest indywidualnie, a uczęszczają na nią przede wszystkim uczniowie klas I-IV.
Moje badanie przeprowadziłam w klasie I „C” w dniach 16-20 listopada 2009 roku, w szkolnym gabinecie logopedycznym.
Uczniowie mieli wyznaczony dzień i godzinę badania. Badanie było przeprowadzone indywidualnie w obecności rodzica lub innego opiekuna danego dziecka. Każde badanie trwało 35 minut. Było poprzedzone wstępną rozmową i ćwiczeniami oddechowymi, które się dzieciom bardzo podobały. Ogółem do badanej klasy uczęszcza 26 uczniów, w tym 15 chłopców i 11 dziewczynek.
Wyboru klasy I C do badań dokonałam celowo, ze względu na fakt, iż jestem wychowawcą tej klasy. Dzieci podczas badania były swobodne i chętnie brały w nim udział.


Rozdział 3. Analiza wyników badań

3.1.Wyniki badań

Badania przeprowadzono w Szkole Podstawowej nr 1 z Oddziałami Integracyjnymi im. Juliana Rydzkowskiego w Chojnicach.


Do klasy uczęszcza 26 dzieci, w tym 15 chłopców (57,7%) i 11 dziewcząt (43,3%). Poddałam je badaniu, używając do tego celu kwestionariusza obrazkowego do badania i oceny rozwoju mowy i wymowy - Antoni Balejko „Sprawdź jak mówię i wymawiam”, Białystok 2003.


Na podstawie badań kwestionariuszem udało się wyłonić dzieci z wadami wymowy. W badanej klasie jest 14 dzieci z wadami wymowy. Zostały one poddane dalszym badaniom (Karta logopedyczna).


W badanej klasie jest 14 dzieci z wadami wymowy co stanowi 53,8% badanych.
Badaniem uzupełniającym objęłam 14 dzieci z wadami wymowy. Pierwszym badanym aspektem był głos.


Wśród badanych prawidłowy głos miało 11 dzieci. Dwoje dzieci miało cichy głos, a jedno chrypkę.
Następnie badałam tor oddechowy.


Prawidłowy tor oddychania miało 92,8 badanych. Jedno z dzieci oddycha ustawicznie przez otwarte usta.


Połykanie to złożony proces, w którym uczestniczą mięśnie i receptory unerwione przez odpowiednie nerwy czaszkowe, a w jego integracji biorą udział ośrodki korowe i pniowe. Niektórym dzieciom sprawia ono problem. Połykanie śliny u 85,7% dzieci przebiegało prawidłowo. Nieprawidłowo (infantylnie) ślinę połykało 2 dzieci, czyli 14,3% badanych.

U jednego dziecka, u którego stwierdziłam pararotacyzm zbadałam słuch fonemowy według B. Rocławskiego „Słuch fonemowy i fonetyczny” wyd. Glottispol, Gdańsk 2005. Badania wykazały, że dziecko ma dobry słuch fonemowy.
Następnie poddałam wyłonione 14 dzieci badaniom motoryki artykulacyjnej. Przebadałam uczniów w aspekcie 12 prób języka i warg.

Po przeprowadzeniu badań uznałam, że języki dzieci mają prawidłową budowę, jednak jeśli chodzi o sprawność, to 4 dzieci ma obniżoną sprawność posługiwania się językiem. Dzieci miały problemy z ułożeniem języka w kształcie grotu, w rurkę w rynienkę oraz łopaty. Jedno dziecko miało oprócz tego problem z unoszeniem języka do podniebienia i ruchem okrężnym językiem po zębach.
Kolejnym badaniem były próby warg.


W przypadku trójki dzieci stwierdziłam obniżoną sprawność warg. Dotyczyło to nakładania wargi górnej na dolną, nakładania wargi dolnej na górną, przesuwanie kącików ust w prawo i lewo, gwizdania, układanie warg w ryjek parskania konia, nadymania policzków oraz przepychania powietrza wewnątrz jamy ustnej.
Na podstawie karty logopedycznej (aneks) oraz badań uzupełniających ustaliłam następujące wady wymowy u uczniów (tabela 5).


Podstawową wadą dzieci w klasie I c jest seplenienie. Dotyczy ono 12 dzieci.
Dwoje dzieci ma wady sprzężone.
Zarówno u Sebastiana, jak i u Natalii występuje seplenienie międzyzębowe i reranie międzyzębowe.
Z badań wynika, że w 29 %, a niekiedy nawet w 44% populacji dzieci zdrowych stwierdza się różne dysharmonie i nieprawidłowości w rozwoju języka oraz mowy. U połowy z nich są one niewielkie i ustępują w ciągu pierwszych lat życia samoistnie bez specjalistycznej pomocy. Pozostałe 15-20 proc. dzieci wymaga jednak pomocy logopedycznej, której czas trwania uzależniony jest od rodzaju i nasilenia trudności. Decydujący jednak dla skuteczności tej pomocy, dla oczekiwanego jej efektu, jest moment jej rozpoczęcia.

3.2. Ramowy program terapii logopedycznej

Wśród badanych było najwięcej dzieci z sygmatyzmem, czyli nieprawidłową realizacją głosek dentalizowanych wszystkich trzech szeregów. W badanej grupie wystąpił również rotacyzm.
Z dziećmi należy prowadzić ćwiczenia usprawniające język i wargi;
- wysuwanie języka do przodu; unoszenie czubka języka do wałka dziąsłowego (stawianie kropek na suficie), unoszenie na górną wargę (język wąski, wydłużony, zęby widoczne); unoszenie języka za górne zęby (język wąski), cofanie go za wałek dziąsłowy; kierowanie języka w kąciki ust (zęby widoczne); oblizywanie warg; kierowanie języka w kierunku czubka nosa, w kierunku ucha lewego, ucha prawego i na brodę (maksymalne rozciągnięcie języka w płaszczyźnie pionowej i poziomej); „liczenie” zębów czubkiem języka po stronie zewnętrznej i wewnętrznej; „kląskanie” językiem; głośne ssanie cukierka (język przylega do podniebienia twardego), „koci grzbiet”, „zamiatanie podłogi”, „łyżka”, „koszyczek”
- wysuwanie warg do przodu (zęby widoczne); tworzenie ryjka; rozchylenie warg jak przy uśmiechu; wciąganie warg do wewnątrz (chowanie); robienie dzióbka; zagryzanie dolnej wargi górnymi zębami i górnej wargi dolnymi zębami; utrzymywanie między wargami rurki, kartki papieru czy patyczka i próbowanie go wyciągnąć
- ćwiczenia oddechowe (dmuchanie na piórka, piłeczki pingpongowe, płomyk
świec, baniek mydlanych, baloników)

- wywołanie głoski w izolacji z właściwym ułożeniem artykulatorów (w tym praca przed lustrem)
- utrwalenie wywołanej głoski w nagłosie, śródgłosie, wygłosie
- utrwalenie korygowanej głoski na materiale językowym(w logotomach,
- w wyrazach, zdaniach)
- automatyzację prawidłowej wymowy głosek w mowie kontrolowanej
- automatyzację prawidłowej wymowy głosek w mowie spontanicznej.


Zakończenie

Mowa człowieka stanowi wysoko zorganizowaną zdolność porozumiewania się między sobą ludzi zgodnie z zasadami przyjętymi w danej grupie lub społeczeństwie. Jest to zdobycz dość późno nabyta przez człowieka w rozwoju gatunkowym i łatwo ulega rozmaitym wpływom zakłócającym jej poprawność i funkcjonalność.
W ciągu całej swojej pracy z dziećmi w przedszkolu, a teraz w szkole, z roku na rok obserwuję (i jest to niepokojące), iż mowa dziecka i jego wymowa ulega pogorszeniu. Dzieci mają coraz bardziej ubogie słownictwo, w ich wypowiedziach często brak spójności i logiki, występuje u nich coraz więcej wad wymowy.
Zadaniem niniejszej pracy było ukazanie stany wymowy dzieci 7-mio letnich ze Szkoły Podstawowa nr 1 z Oddziałami Integracyjnymi im. Juliana Rydzkowskiego w Chojnicach. Badaniami objęłam celowo klasę I c, gdyż jestem jej wychowawcą.
Podczas przeprowadzania badań dzieci bardzo chętnie współpracowały ze mną, ponieważ dobrze mnie znają.
Przygotowując się do swoich badań założyłam, że stan wymowy dzieci siedmioletnich w Szkole Podstawowej nr 1 w Chojnicach jest zróżnicowany, niektóre dzieci mają poprawną wymowę, inne borykają się z różnego typu wadami wymowy. Przewidywałam, że ponad połowa dzieci w wieku 7 lat ma wadę wymowy.
Przeprowadzone badania wykazały, że 53,8% badanych uczniów ma wady wymowy. Podstawową wadą dzieci w klasie I c jest seplenienie. Dotyczy ono 12 dzieci.
Założone hipotezy potwierdziły się.
Aby pomóc dzieciom w przezwyciężaniu trudności wymowy należy prowadzić z nimi indywidualną terapię. Te dzieci, które systematycznie uczęszczają na zajęcia logopedyczne, czynią duże postępy.


Spis literatury

1. Demel G., Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Warszawa 2009
2. Demelowa G., Elementy logopedii, WSiP, Warszawa 1979
3. Gałkowski T., Jastrzębowska G. (red.) Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 1999
4. Hołyńska B., Zabawy rozwijające mowę dziecka, Warszawa 1986
5. Hurlock E., Rozwój dziecka, PWN, Warszawa 1960
6. Kaczmarek L., Nasze dziecko uczy się mowy, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1966
7. Łobocki M., Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków 2007
8. MEN o pomocy psychologiczno-pedagogicznej, Biblioteczka Reformy nr 40, Warszawa 2001
9. Minczakiewicz E. M., Logopedia, Mowa. Rozwój, zaburzenia, terapia, WSP, Kraków 1997
10. Minczakiewicz E. M., Początki i rozwój polskiej logopedii, Wydawnictwo Edukacyjne, Kraków 1998
11. Muszyński H., Wstęp do metodologii pedagogiki, Warszawa 1970
12. Nowak J. E. , Wybrane problemy logopedyczne, Bydgoszcz 1993
13. Pieter J., Ogólna metodologia pracy naukowej, Wrocław 1967
14. Pilch T., Bauman T., Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Warszawa 2001
15. Półturzycki J., Jak studiować zaocznie, Wydawnictwo UMK, Toruń 1997
16. Rodak H., Terapia dziecka z wadą wymowy, WUW, Warszawa 2002
17. Skorek E. M., Z logopedią na ty. Podręczny słownik logopedyczny, Kraków 2005
18. Styczek I., Logopedia, PWN, Warszawa 1983
19. Węglińska M., Jak pisać prace magisterskie, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2004
20. Zaczyński W., Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1997
21. Zaleski T., Opóźnienia w rozwoju mowy, PZWL, Warszawa 2002