Autorski program zajęć społeczno-przyrodniczych z elementami hortiterapii

AUTORSKI PROGRAM ZAJĘĆ SPOŁECZNO – PRZYRODNICZYCH
Z ELEMENTAMI HORTITERAPII
dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym

Opracowała
Justyna Jakubowska

Wstęp

O tym, że obcowanie z przyrodą i wykorzystywanie jej naturalnych właściwości
ma moc terapeutyczną i leczniczą, wiadomo już od bardzo dawna. Od zarania dziejów ludzie
obserwując przyrodę i będąc jej nierozerwalną częścią odnajdowali w jej elementach,
a zwłaszcza w roślinach właściwości wspomagające ich procesy życiowe. Ludzie dostrzegając uzdrawiającą moc natury zaczęli również wykorzystywać ogrody do celów terapeutycznych i rehabilitacyjnych. Tak narodziła się idea hortiterapii (hortus – łac. ogród).
Hortiterapia, a w języku polskim ogrodoterapia, ma wiele zalet:
• znacząco łagodzi depresję i lęki, obniża wskaźnik masy ciała, a także zwiększa zadowolenie z życia, jakość życia i poczucie wspólnoty[5],
• nadaje poczucie sprawczości i możliwości wpływu na przyrodę,
• pobudza zmysły i procesy poznawcze,
• wspomaga rozwój emocjonalno-społeczny,
• poprawia koordynację wzrokowo-ruchową oraz sprawność manualną,
• usprawnia komunikację i rozwój mowy,
• wspiera w optymalnym wykorzystaniu potencjału rozwojowego,
• wspiera dzieci w osiąganiu niezależności,
• przeciwdziała pogłębianiu zaburzeń w rozwoju psychoruchowym osób z głębszą niepełnosprawnością ruchową[6].

Znajomość uprawy roślin zwiększa świadomość własnej wartości i pewności siebie, zwiększa poczucia odpowiedzialności, przydatności i spełnienia. Przebywanie w ogrodzie polepsza koncentrację i pamięć, zwiększa samodzielność, niezależność oraz zdolność rozwiązywania problemów. Praca w ogrodzie uczy dokładności, cierpliwości i kreatywności oraz poszerza wiedzę i umiejętności z otaczającej przyrody. Uczy również planowania pracy i jej poszczególnych etapów. A pracując w zespole zwiększa zaufanie do innych ludzi, podnosi zdolności pracy w grupie oraz komunikację z innymi osobami i zawiązywanie więzi międzyludzkich.
W Polsce terapia ta nie jest oficjalnie uznaną przez ośrodki medyczne formą terapii i rehabilitacji, chociaż zajęcia ogrodnicze włączane są do programów ośrodków dysponujących zapleczem ogrodniczym, takich jak szkoły, przedszkola, domy opieki społecznej, szpitale psychiatryczne, ośrodki odwykowe, warsztaty terapii zajęciowej. Ostatnio jest popularyzowana szczególnie w nauczaniu przedszkolnym, także u dzieci z autyzmem i niepełnosprawnych ruchowo i/lub umysłowo. Terapia ogrodnicza prowadzona jest dla osób z takimi schorzeniami jak: psychiczne; umysłowe; fizyczne; sensoryczne; geriatryczne; wykluczenie społeczne oraz uzależnienia: od alkoholu, narkotyków, a coraz częściej wśród dzieci od Internetu. Ponadto hortiterapia wpływa na obniżenie ciśnienie krwi, stymuluje i wyostrza wszystkie zmysły, które są uruchamiane w otoczeniu przyrody. Oglądanie, dotykanie roślin poprawia nastrój, redukuje stres i napięcie, obniża depresję.
Ogrodoterapię możemy podzielić na terapię czynną lub bierną. Bierna terapia ogrodnicza polega na przebywaniu w ogrodzie, na spacerowaniu, obserwacji, dotykaniu roślin, a przed wszystkim pobudzaniu zmysłów jakie dostarczają rośliny, dzięki którym pacjent wycisza się i następuje obniżenie napięcia. Wykorzystując w tej terapii rośliny możemy stymulować wszystkie pięć zmysłów takie jak dotyk, wzrok, słuch, zapach i smak. Natomiast w ramach czynnej hortiterapii prowadzone są różne rodzaje zajęć w ogrodzie (przygotowanie podłoża, siew nasion, pikowanie rozsady, sadzenie roślin i cebul, pielenie chwastów, podlewanie, cięcie pielęgnacyjne, zbiory kwiatów na suche bukiety, owoców i warzyw, grabienie liści, koszenie trawnika) oraz w szklarni, ogrodzie zimowym, oranżerii (siew nasion, pikowanie, podlewanie, pielęgnacja i przesadzane roślin doniczkowych, rozmnażanie wegetatywne roślin).
Elementy terapii ogrodniczej to działania skoncentrowane na uczniu, w których wykorzystuje się zajęcia ogrodnicze aby osiągnąć specyficzne cele edukacyjne, terapeutyczne lub rehabilitacyjne. Są one skupione na maksymalnej poprawie społecznego,
poznawczego, fizycznego i psychicznego funkcjonowania klientów oraz poprawie ich
ogólnego zdrowia i samopoczucia
Podczas pracy z dziećmi i młodzieżą z niepełnosprawnością intelektualną
jak i ruchową w różnym stopniu należy mieć na uwadze, że bardzo wiele czynności, które
osoby pełnosprawne wykonują automatycznie i są to dla nich sprawy bardzo oczywiste
i proste, natomiast te same czynności dla osób z niepełnosprawnością, a szczególnie dzieci,
są nieraz niemalże nieosiągalne, albo bardzo trudne. Dlatego też niniejszy program zwraca
uwagę na proste (zdawałoby się) czynności, których wykonanie dla uczniów z niepełnosprawnością dorasta niejednokrotnie do rangi sukcesu. Zajęcia związane z pracą w otoczeniu roślin mogą dać osobom z niepełnosprawnością wiele możliwości osiągnięcia ich osobistych mniejszych lub większych sukcesów.
Terapia ogrodnicza pozwoli uczniom korzystać z zajęć związanych z naturą i
roślinami, by wykorzystując te doświadczenia mogli zbliżyć się do swojej własnej natury i
lepiej poznać własne możliwości.
Bardzo ważnym aspektem zajęć praktycznych związanych z ogrodnictwem będzie możliwość nabycia umiejętności wykonywania pracy, które będą mogli wykorzystać w przyszłości. Działania te mogą wpłynąć na zwiększenie szans dla młodzieży z niepełnosprawnością na podjęcie w przyszłości pracy związanej na przykład z pielęgnacją miejskich terenów zielonych, w centrach, szkółkach, gospodarstwach ogrodniczych, związanej z konserwacją terenów osiedlowych, przy instytucjach na przykład użyteczności publicznej. Uczniowie podczas prac związanych z pielęgnacją roślin będą mogli nabyć nie tylko umiejętności dotyczące wykonywania określonych czynności, ale także zdobyć większą pewność siebie, poczucie własnej wartości, umiejętność współpracy w zespole, dostosowania się do wymagań osoby prowadzącej oraz funkcjonowania w społeczeństwie.
Praca związana z pielęgnacją roślin pozwoli na swobodniejszą wymianę myśli, spostrzeżeń, wiedzy, wiadomości na różne tematy, poglądów, radości i trosk pomiędzy uczestnikami zajęć.
Tak prowadzone zajęcia pozwolą na lepsze poznanie się nawzajem, rozwiązywanie problemów, wsparcie emocjonalne poprzez możliwość prowadzenia indywidualnych rozmów z uczniami. Nauczyciel prowadzący zajęcia zyska dodatkowo możliwość na bliższe poznanie uczniów, obserwację zachowania podczas pracy a także będzie mógł wpłynąć na wzmocnienie wzajemnych relacji w grupie uczestników.
Znaczącym i przyjemnym momentem będzie również wspólny odpoczynek po wykonanej pracy, odłożenie narzędzi na bok, przyjrzenie się efektom, doznanie uczucia zadowolenia i dowartościowania, pomimo zmęczenia. To także jest bardzo ważny element nie tylko w procesie nauczania ale terapii i rehabilitacji.

Założenia wstępne programu
• Program skierowany jest do uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym Szkoły Podstawowej Specjalnego Ośrodka Szkolno - Wychowawczego
• Program zawiera propozycje zajęć warsztatowych i terenowych związanych z pielęgnacją i użytecznością roślin ozdobnych oraz użytkowych a także czynnym i biernym obcowaniem z przyrodą.
• Czas trwania zajęć: godzina lekcyjna 45 minut.
• Zadania dostosowane będą do indywidualnych możliwości intelektualnych i fizycznych uczniów.
• Uczniowie będą wykonywali zadania w swoim tempie. Praca niedokończona na jednych zajęciach może być kontynuowana na zajęciach następnych – liczy się efekt końcowy pracy.
Cele główne programu
• Wspieranie rozwoju społecznego i intelektualnego dzieci i młodzieży
• Wykorzystanie bogactwa świata przyrodniczego oraz bodźców płynących z otoczenia
naturalnego do wspomagania procesów nauczania, terapii i uspołeczniania dzieci
i młodzieży.
• Popularyzacja wiedzy z zakresu edukacji regionalnej
Cele szczegółowe
• Wzbudzanie zainteresowania światem przyrody a w szczególności królestwem roślin
• Kształtowanie postawy badawczej dążącej do poznania prawidłowości zachodzących cyklicznie w środowisku przyrodniczym
• Wdrażanie do twórczego myślenia, samodzielności i kreatywności
• Rozwijanie umiejętności dochodzenia do wiedzy poprzez obserwacje, doświadczenia i
eksperymenty
• Wdrażanie do nabywania umiejętności planowania i bezpiecznego wykonywania prac
związanych z pielęgnacją roślin
• Doskonalenie umiejętności wnikliwej obserwacji, formułowania pytań i poprawnego
wyciągania wniosków
• Rozwijanie samodzielności i wytrwałości w procesie odkrywania i rozwiązywania
problemów
• rozbudzanie zainteresowania ekologią przez florystykę
• Wykorzystanie wiedzy ogrodniczo - przyrodniczej w życiu codziennym
• Rozwijanie kompetencji z zakresu komunikacji
• Uświadomienie roli zieleni w najbliższym otoczeniu i regionie
• Kształtowanie postawy proekologicznej
Cele terapeutyczne
• Wdrażanie do celowej pracy i rozbudzenie wiary we własny siły
• Podnoszenie motywacji do pokonywania trudności
• Podnoszenie poczucia własnej wartości
• Stwarzanie atmosfery bezpieczeństwa
• Dostarczenie uczniom dodatkowych pozytywnych przeżyć emocjonalnych i
estetycznych
• Nauka komunikacji w języku „Ja”
• Integracja zespołu klasowego, zacieśnianie więzi koleżeńskich a także współdziałanie w grupie
• Empatia przez kontakt ze światem roślin
• Rozwijanie umiejętności relaksowania się

Metody
• doświadczenia i eksperymenty
• obserwacje kierowane i spontaniczne
• zabawy i gry dydaktyczne
• metody audiowizualne
• zabawy ruchowe
• praca z albumem, książką
• z praca w ogrodzie
• spacery, wycieczki
• konkursy plastyczno- techniczne i wystawy prac

Formy
Zastosowane zostaną następujące formy pracy: jednolita (indywidualna, grupowa, ) oraz zróżnicowana, uwzględniająca różnice indywidualne między uczniami.

Środki dydaktyczne
Narzędzia ogrodnicze sadzonki, nasiona ,podręczniki, ilustracje, albumy, czasopisma,
prezentacje multimedialne, surowce wtórne, nagrania CD, quizy, zagadki, rebusy.

Spodziewane efekty

Dla szkoły:
• uatrakcyjnienie zajęć lekcyjnych
• wzbogacenie oferty edukacyjnej szkoły
• podniesienie jakości pracy szkoły

Dla uczniów:
• rozwijanie samodzielności, dokładności i odpowiedzialności
• rozwijanie twórczego myślenia i kreatywności
• zdobywanie umiejętności planowania
• obniżenie stresu, napięcia oraz występowania zachowań agresywnych
• zwiększenie pewności siebie i podniesienie poczucia własnej wartości
• poprawa koncentracji uwagi
• większa koordynacja ruchowa i równowaga
• umiejętność współpracy z innymi (praca w grupie)
• wzrost zainteresowania wiedzą ogrodniczą i przyrodniczą,
• zrozumienie potrzeby dbania o przyrodę i najbliższe środowisko
• nauka aktywnych form spędzania czasu
• poprawa kondycji fizycznej

Osoby zaproszone do współpracy
Wychowawcy i nauczyciele w ramach zespołu zadaniowego dla II etapu edukacyjnego.

Ewaluacja
Zadaniem ewaluacji jest rozszerzenie i modyfikacja materiału dotyczącego edukacji
społeczno - przyrodniczej, dostosowanie do warunków Ośrodka i możliwości wysiłkowych
uczniów, dla których jest ona przeznaczona.

Literatura:
Nowak j. 1997. Oddziaływanie roślin na samopoczucie, zachowanie i zdrowie
człowieka. Zesz. Probl. Post. Nauk rol. 449: 13-22.
Nowak j. 2001. Socjoogrodnictwo.. . Zesz. Probl. Post. Nauk rol. 3:57 – 70.
Nowak j. 2005. Wpływ roślin ozdobnych na zdrowie człowieka. Zesz. Probl. Post. Nauk
rol. 504: 33-42.
Nowak j. 2008. Terapia ogrodnicza w krajach europejskich. Zesz. Probl. Post. Nauk rol.
525: 271 - 276