W świecie, gdzie kultura jest komunikacją, a komunikacja kulturą

Anna Bąk

W świecie, gdzie kultura jest komunikacją, a komunikacja kulturą

Regionalizm nie jest zjawiskiem nowym ani w świecie idei ludzkich, ani na gruncie kulturalnym. Jest potężnym czynnikiem integrującym środowiska i stymulującym powstawanie więzi społecznych, a tym samym budującym poczucie wspólnoty. Regionalizm wynika bezpośrednio z istoty samego regionu. Jednak nie jest to tylko ziemia dziedziczona z ojca na syna, ale obszar podlegający nieustannym przemianom wynikającym z napływu osadników. Zarówno miejsce, jak i ludzie podatni są na wpływy oraz nowe idee. W konsekwencji, zjawiskiem wynikającym z istoty regionalizmu jest dynamiczność jego funkcjonowania, co implikuje pewną spójność wewnętrzną, ale z drugiej strony oznacza zainteresowanie pewną odrębnością. Poznanie kultury najbliższego miejsca przyczynia się więc do ukształtowania otwartej postawy na to, co inne, obce, co odmienne.
Rozpatrując regionalizm jako antytezę czy też alternatywę wobec globalizmu można uznać go jako ogniwo w procesie komunikacji. Komunikacja uczy bowiem tolerancji, zrozumienia innych kultur i szacunku dla nich. Przyczynia się do harmonijnego współżycia i poczucia przynależności do określonego miejsca, do podejmowania przedsięwzięć i brania za nie odpowiedzialności. Na wiedzę o regionie i kulturze składa się nie tylko wiedza historyczna, geograficzna, geologiczna, ekonomiczna czy polityczna. To także, a może przede wszystkim, babcine sposoby leczenia i rady na wszystko, to dziadkowe bajanie o utopcach i wodnikach, to ukryte w zamkowych komnatach legendy, tajemnice i anegdoty. To obyczaje, tradycje, stroje, spożywane posiłki. To wreszcie każde drzewo, każdy kamień, każdy strumyk. To losy rodzin żyjących w tym miejscu z dziada pradziada i przekazujących swoje tradycje z pokolenia na pokolenie . Elementem łączącym te wszystkie aspekty jest komunikacja.
Osoby związane z kulturą rodzimą, z regionem funkcjonują w określonych warunkach i wchodzą w różnorakie interakcje, uczą się postrzegania i interpretowania rzeczywistości, dostrzegają różnice w sposobie myślenia .

Ten współczesny regionalizm to poszukiwanie własnej tożsamości, to postawa stabilizacji w świecie pełnym przemian społecznych, gospodarczych i kulturalnych. W regionalizmie wartościowe i ważne jest to, co wynika z tradycji, korzeni i wspólnej przeszłości. Istotną cechą regionalizmu jest przekonanie, iż doświadczenie i historia łączy grupę ludzi, utożsamia ich z pewną kulturą, ale jednocześnie odróżnia od innych, ucząc tolerancji i szacunku . Współczesny świat na nowo odkrywa wartości lokalne i bogactwo kulturowe, ukierunkowuje się na kształtowanie postaw otwartości oraz wzbogacanie wspólnoty regionalnej. Może się to stać motorem napędowym rozwoju społecznego. Ważnym elementem tej drogi jest więc odwoływanie się do przeszłości i korzeni, będące reakcją na globalizm i obojętność . Prowadzi to do powstania społeczeństwa aktywnego i świadomego swojej wartości. Aktywne społeczeństwo charakteryzuje nowe podejście do terytorium, które ma znaczenie nie tylko z punktu widzenia symboliki miejsca czy też eksploatacji jego zasobów. Dzięki komunikacji możliwe jest konstruowanie strategii ekonomicznych, promowanie współpracy, kreowanie konkurencyjności regionu, ale także określanie szans i zagrożeń rozwoju kultury w obliczu zmieniających się uwarunkowań politycznych i gospodarczych.
Problemem, który pojawia się wraz z rozwojem regionalizmu, jest poszukiwanie skutecznych sposobów komunikacji międzykulturowej oraz wzajemne korzystanie z dorobku kultur, które istnieją na jednym terenie, które zachodzą na siebie i które mają ze sobą bezpośredni kontakt. Komunikacja międzykulturowa zakłada już w etymologii słowa istnienie odmiennych grup, porozumienie, kooperację oraz dążenie do wypracowania paradygmatu współistnienia. Regionalizm najlepiej rozwija się w sytuacjach zróżnicowanego i ustawicznego kontaktu z człowiekiem i jego kulturą. Tylko w takich warunkach kształtuje się innowacyjność. Badania międzykulturowe odwołują się do zasad demokracji, praw każdej grupy, do pluralizmu, koncepcji relatywizmu kulturowego. Regionalizm zmierza ku koncepcji społeczeństwa wielokulturowego, liberalnego, nastawionego na tradycję i dialog . To właśnie regionalizm stanowi podstawę społecznego kontaktu, ukierunkowuje ludzkie działania, nadaje im sens, porównuje i wartościuje. Ludzie, tworząc kulturę, wchodzą z nią w różnego rodzaju interakcje i związki. Powstaje w ten sposób swoisty system kultury, a wraz z nim system społecznego przekazu. Regionalizm pełni tu funkcję jednoczącą i orientującą. Zmiany wartości, norm społecznych, zasad zachowania wynikające z istnienia innych kultur bądź funkcjonujących we własnej kulturze kształtują formy komunikacji. Ich brak może doprowadzić do rozpadu systemu kultury i systemu społecznego. Proces dochodzenia jednostki lub grupy do wzajemnego uznania wartości, kreowania więzi i wspólnoty dokonuje się na drodze nieustannych negocjacji . Komunikacja jest tu czynnikiem podstawowym i niezbędnym. W ten sposób kultura zawiera swoisty immanentny dialog z regionalizmem. Dialog ten kojarzy się ze zrozumieniem i konsensusem. Implikuje on współistnienie i jest traktowany jako imperatyw pokoju. Brak dialogu, brak komunikacji prowadzi do izolacji, samotności, napięć, konfliktów, przemocy i wojen . W świecie, gdzie kultura jest komunikacją, a komunikacja kulturą regionalizm nabiera specjalnego znaczenia. Potrzeba międzykulturowego zrozumienia nie zaczyna ani nie kończy się na granicach poszczególnych krajów czy regionów. Efektywna współpraca wymaga również zrozumienia i dostosowania się do odmiennych wzorców komunikacyjnych. Regionalizm istnieje nie tylko poprzez odrębność terytorialną, ale przede wszystkim poprzez wartości i sposoby zachowania jednostki lub grupy. Możliwe jest to dzięki przewartościowaniu sposobu myślenia o regionie jako o koncepcji dualistycznej łączącej więź i odrębność.
Ludzie, komunikując się ze sobą, z przeszłością i historią, wnoszą swój wkład w dorobek całego narodu. Posiadają świadomość kim są, skąd pochodzą, kim byli ich członkowie oraz świadomość jak żyć, aby podtrzymać te tradycje i obyczaje . Kulturę cechuje trwałość. Aby jej wytwory zostały uznane za ponadczasowe i uniwersalne potrzebna jest otwarta komunikacja. Im więcej różnic kumuluje się w kulturze i wzajemnych relacjach tym częściej dochodzi do konfliktów. Jednak z drugiej strony, biorąc pod uwagę regionalizm oraz cechy społeczeństwa wielokulturowego, jasno można stwierdzić, iż konflikty nie wynikają bezpośrednio z różnic kulturowych, ale od zachodzących w nim procesów demokratyzacji, wzajemnego zrozumienia się i przede wszystkim dialogu. Paradygmat współistnienia wymusza więc wzajemną komunikację, akceptując równorzędność, a nie wyższość kultur, transkulturowość potrzeb, dążeń i aspiracji . Człowiek coraz częściej staje przed perspektywą nie tyle wielości, co interakcji kultur. Perspektywa międzykulturowości lepiej oddaje i akcentuje transkulturowy charakter procesów wzajemnego uczenia się, włączania w obszar własnych standardów wartości innych grup w sposób, który jest daleki od wymuszania i asymilacji . W 1863 roku, podczas powstania styczniowego, godłem tajnego Tymczasowego Rządu Narodowego był trójdzielny herb z wizerunkiem Orła Białego (Polska), Pogoni (Litwa), Archanioła (Ruś). Terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego stanowiło swoistą ekumenę kilku narodowości. Dlatego Józef Piłsudski, po wkroczeniu z wojskiem polskim do Wilna w kwietniu 1919 roku, wydał dwujęzyczną, polsko-litewską odezwę „Do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego”. Z kolei Czesław Miłosz w swoich tęsknotach za ojczyzną pisał: ...ja bardzo chętnie uważam się za obywatela Wielkiego Księstwa, aczkolwiek zdaję sobie sprawę, że nie da się go wskrzesić. ... Mój profesor, Wiktor Sukiennicki, uważał siebie za Litwina o kulturze polskiej. ... Ja wielokrotnie mówiłem, że żaden ze mnie Litwin, skoro po polsku piszę. Gdybym natomiast chciał badać swoje korzenie, to jest jasne, że muzyka litewska jest na przykład dla mnie dziesięciokrotnie bliższa niż polska, ponieważ jest to muzyka, myślę o pieśni ludowej, którą słyszałem w dzieciństwie . W takich warunkach konstruowane systemy wartości stanowią połączenie idei zaczerpniętych z różnych systemów kulturowych. Istotą tego typu pogranicza jest wspólny spadek kulturowy, tzw. spuścizna kulturowa oraz więź mieszkańców pogranicza z ich wspólnym dorobkiem. To powoduje zachowanie ciągłości kulturowej, zapewniając trwałe współistnienie. Biorąc pod uwagę koncepcję komunikacji, to oprócz pogranicza kulturowego istnieje również pogranicze interakcyjne. Nie muszą występować zapożyczenia, podobieństwa językowe, wspólne losy i przeżycia, ponieważ jest wola poznania, porozumienia i dialogu, chęć interakcji pomimo różnić, a właściwie dzięki nim. Można to uznać za ustawiczny proces komunikacji międzyludzkiej, przechodzenia od monologu do dialogu kultur, od globalizmu do regionalizmu, od dominacji stereotypów i uprzedzeń do zrozumienia i tolerancji. Rezultatem dokonujących się kontaktów jest nabycie umiejętności współżycia i negocjacji. Wejście w interakcję w warunkach pogranicza nie jest związane z przymusem, ale stanowi kwestię preferencji, wyboru. Kultura pogranicza stawia przed człowiekiem trudne zadanie budowania rzeczywistości z zachowaniem szacunku dla odmienności innych .
Komunikacja kulturowa stanowi również istotny element edukacji regionalnej w szkole. Komunikacja pomiędzy nauczycielem a uczniem oraz pomiędzy uczniem a regionalizmem ułatwia wychowankowi odkrywanie jego tożsamości kulturowej oraz poszukiwanie własnego miejsca w świecie. Nieodzowne staje się więc stworzenie optymalnych warunków do poznania i poszukiwania dziedzictwa kulturowego, kształtowania otwartej postawy wobec pluralizmu oraz przygotowanie do twórczego i aktywnego życia . Współczesna szkoła, odwołując się do regionalizmu, wiele uwagi poświęca kształceniu kompetencji kulturowych i społecznych ucznia, dąży do jego pełnego rozwoju i wzbogacania osobowości. Zatem bardzo istotne jest doskonalenie umiejętności i sprawności porozumiewania się, wypowiadania własnych sądów na określony temat dotyczący kultury czy otaczającego świata. Czerpiąc natchnienie z regionalizmu, wychowanek ma okazję pełnić funkcję autentycznego nadawcy komunikatu językowego, świadomego celu oraz zasadności wypowiedzi dotyczącej kultury . Nowoczesna szkoła kształtuje model regionalizmu kreatywnego, preferuje aktywizujące metody i techniki. Nowoczesna szkoła opiera swoje zadania na komunikacji, motywuje, inspiruje i wyzwala aktywność swoich wychowanków. Nie zabija ciekawości poznawczej młodego człowieka, ale korzystając z dialogu i zasad partnerstwa stymuluje i powala wychowankowi nie tylko odpowiedzieć na zadane prze niego pytania, ale także pytać, formułować cele i rozwiewać nurtujące go wątpliwości. Młody człowiek ma wtedy poczucie przynależności do narodu, tradycji i kultury, jednocześnie nie wykluczając historii i współczesności oraz szacunku do innych narodów . Każdy region ma swoją specyficzną kulturę kształtowaną przez pokolenia zawierającą wartości, które utożsamiają ucznia z jego „małą ojczyzną” . Bez odrobiny wysiłku poznawczego i komunikacyjnego ze strony nauczyciela, żadne miejsce nie otworzy się przed uczniem. Bez partnerstwa i dialogu pomiędzy szkołą a domem nie uda się stworzyć specyficznego klimatu koncepcji regionalizmu, charakterystycznego dla tego jedynego miejsca na ziemi . Jednakże, w tym miejscu warto postawić kilka pytań dotyczących regionalizmu z punktu widzenia młodego człowieka. Czy dla nastolatka żyjącego w epoce globalizmu poznanie kultury swojego regionu jest atrakcyjne? Czy w obecnym świecie wartości ponadkulturowe ogrywają jeszcze ważną rolę w procesie identyfikacji młodego człowieka? Czy poczucie jedności z historią i przeszłością jest choć trochę modne? Współczesny globalny świat wydaje się być dla młodego pokolenia światem normalnym, obowiązującym i najlepszym z możliwych. Paradoksalnie, szybko zachodzące zmiany oraz chęć adaptacji wymagają od uczniów komunikacji, pewnego przeskoku z jednego dyskursu kulturowego w drugi. Kontakty te są jednak chwilowe i powierzchowne. Konstrukcja tożsamości i poczucie bezpieczeństwa młodego człowieka są więc zagrożone. Globalizacja i kultura masowa niweluje różnice w wyglądzie czy sposobie zachowania. Współczesny nastolatek jest pragmatyczny, tolerancyjny wobec inności i odmienności, ale jednocześnie cechuje go brak zaangażowania i sceptycyzm wobec idei regionalizmu. Znamienne w tej kwestii jest więc wpajanie dzieciom tolerancji i umacnianie patriotyzmu. Edukacja regionalna powinna być prowadzona od najmłodszych lat przedszkolnych, aby kształtować w świadomości młodego człowieka przywiązanie do „małej ojczyzny”.
Podsumowując, każda kultura kreuje swoje idee, podejmując próby wcielenia ich w życie. Kształtuje człowieka wielowymiarowego, otoczonego koncepcją regionalizmu, podporządkowanego określonym wartościom – prawdy, piękna, miłości, wolności. Człowiek jest nośnikiem określonych cech kulturowych, które przyswaja i wyraża w subiektywny sposób. Pozwala to zdać sobie sprawę z faktu, iż regionalizm może być przeszkodą lub czynnikiem wspomagającym proces interakcji. Dość często występują problemy z zachowaniem własnej tożsamości. Komunikacja staje się fundamentem idei międzykulturowości, a jednostka jej twórcą, uczestnikiem i odbiorcą. Dzięki komunikacji możliwe jest dokonywanie porównań, odkrywanie, wskazywanie, negocjowanie, a przede wszystkim prowadzenie dialogu, co jest istotną kategorią charakteryzującą paradygmat współistnienia . Kultura i regionalizm to przeszłość i tradycja, to wszystko, co stworzyli poprzednicy. Kultura i regionalizm to także teraźniejszość – wszystko to, co było uczynione i jest nadal kontynuowane, to co złe, co zostało zniszczone i ponownie odbudowane lub bezpowrotnie zdewastowane. To także wszystko, co dobre, co daje powód do dumy i radości. Kultura i regionalizm to także przyszłość – wszystko to, co pozostawimy i przekażemy naszym przodkom .