Rozwój dziecka w wieku 7 - 10 lat, podstawowe tendencje

ROZWÓJ DZIECKA W WIEKU 7-10 LAT, PODSTAWOWE TENDENCJE

Według T. Wróbla (1974) „wstąpienie do szkoły to wielka zmiana w życiu dziecka. Szkoła staje się dla dziecka od chwili wstąpienia do niej potężnym czynnikiem rozwoju, "(s. 64)." M. R. Radłowiczowie (1981) twierdzą, że „zmienia się zarówno obiektywna pozycja dziecka w jego bezpośrednim środowisku, podobnie jak ulega zmianie odczuwalna przez niego samego pozycja wewnętrzna, subiektywna"(s. 18). Według H. Filipczuk(ł992) „od chwili pójścia do szkoły zmienia się gruntownie codzienny tryb życia i zajęć dziecka. Musi ono w dokładnie określonym czasie wstawać i wychodzić do szkoły, wykonywać prace przewidziane przez program szkolny, włączyć się i ściśle stosować do regulaminu ucznia i w efekcie dobrze opanować przewidziane na poszczególnych szczeblach wiadomości i umiejętności. Rola i zadania ucznia zmieniają gruntownie społeczną pozycje dziecka w zespole rodzinnym -przydają znaczenia ale zwiększają się zadania wobec niego"(s. 19).
L. Wołoszynowa (1967) pisze, że „przejście od dominującej w okresie przedszkolnym działalności zabawowej lub na wpół zabawowej do nauki szkolnej oznacza dla dziecka pojawienie się potężnego obowiązku osobistego i społecznego. Systematyczne nabywane wiedzy szkolnej jest wyraźną i często trudną dla dzieci pracą.
Wejście dziecka w nowe, niezmiernie złożone środowisko szkolne oznacza dla niego przede wszystkim konieczność nawiązania kontaktów z grupą rówieśników, w której się znalazło. Szkoła staje się dla dziecka nie tylko miejscem, gdzie „pobiera" naukę, ale i środowiskiem, w którym coraz bardziej się ono uspołecznia"(s. 54 i 55).
Według B. Wilgockiej - Okoń (1972) „dziecko przychodzące do szkoły musi spełniać określone wymagania rozwojowe pod względem fizycznym i psychicznym" (s. 9). H. Filipczuk (1985) twierdzi iż „rozwój psychiczny jest procesem ciągłym a wszelkie podziały na odcinki czasowe mają przede wszystkim wartość porządkującą, ułatwiającą analizę rozwoju i charakterystykę dzieci w określonym wieku. Młodszy wiek szkolny jest okresem intensywnego rozwoju wrażliwości umysłowej tj. zdolności do odbierania wrażeń wzrokowych, zmysłowych i innych. Rozwój ten dokonuje się dzięki doskonaleniu analizatorów, w znacznym stopniu przyczynia się do niego nauka szkolna oraz różne formy aktywności poza szkolnej" (s. 13-14).
Rozwój psychiczny dziecka ma charakter indywidualny, uwarunkowany różnymi czynnikami oddziałujących nań stymulująco i hamująco. Niemniej jednak możemy dostrzec pewne zjawiska i prawidłowości bardziej ogólne, typowe dla danego wieku. Według R. Więckowskiego (1991) „fakt ten upoważnia do wyodrębnienia pewnych etapów w rozwoju psychicznym. Etapy te nie mają charakteru statycznego, lecz dynamiczny, granica między nimi jest płynna. Każde dziecko ma bowiem indywidualną drogę własnego rozwoju"(s. 67).
Okres, w którym dziecko podejmuje obowiązki szkolne, jest szczególnie korzystny dla jego rozwoju. Osiąga ono bowiem w tym czasie pewną stabilizację psychiczną a jednocześnie objawia zaciekawienie i zainteresowanie otaczającą rzeczywistością. B. Wilgocka - Okoń (1972) twierdzi iż, „łatwo dostosowuje się do różnych kierunków wychowawczych, chętnie się uczy, wykonuje polecenia, przyswaja atmosferę kultury, współżycia i współdziałania" (s. 9).
Dojrzałość szkolna według S. Gerstmana (1969) „ma charakter ogólnego przygotowania dziecka do pracy i życia w szkole, zapewniający mu dalszy prawidłowy i zarazem optymalny rozwój" (s. 226).
Wyróżnić można sześć cech dojrzałości dziecka do nauki szkolnej. Dzieci te są wystarczająco na swój wiek rozwinięte fizycznie i ruchowo, przy czym opanowały już w pewnej mierze precyzyjne ruchy rąk i palców niezbędne przy pisaniu; -mają dość duży wiedzy o świecie orientacje w bliskim otoczeniu; -potrafią się z dorosłymi i rówieśnikami za pomocą mowy potocznej zrozumiałej dla odbiorcy; -są zdolne do działania intencjonalnego, tj. podejmującą czynności zmierzające do określonego celu i wykonują je do końca; przejawiają w zachowaniu swym określony stopień socjalizacji, tj. liczą się nie tylko z własnymi chęciami i życzeniami, lecz także uwzględniają życzenia rówieśników, potrafią z kolegami zgodnie współpracować i podtrzymywać z nimi przyjazne kontakty, jak również wykonują polecenia dorosłych, skierowane do całej grupy dzieci; -potrafią opanować swoje emocje, a więc powściągnąć gniew i złość, łęki obawę, a w każdym razie nie uzewnętrzniają gwałtownie i w niepohamowany sposób swych stanów uczuciowych. W polskim ustroju szkolnym dzieci rozpoczynają systematyczną naukę w wieku 7 lat i ten rok uważany jest za granice dzielącą etap przedszkolny od młodszego wieku szkolnego. Granica ta jednak jest umowna i ruchoma. Według M. Przetacznikowej (1973) „w wyjątkowych wypadkach uzasadnionym fizycznym i umysłowym rozwojem dziecka może być udzielone zezwolenie na rozpoczęcie wypełnienia obowiązku szkolnego o jeden rok wcześniej łub o jeden rok później" (s. 132).
M. Żebrowska (1979) uważa iż „procesy poznawcze dzieci w młodszym wieku szkolnym charakteryzuje dynamiczny rozwój dokonujący się w kierunku wyodrębniania się usamodzielnienia czynności umysłowych" (s. 562). Z. Skorny, J. Konopnicki, A, Molak (1966) piszą że „rozwój myślenia dziecka w wieku młodszoszkolnym odbywa się na podstawie funkcji i umiejętności wykształconych w tym zakresie w okresach poprzedzających jego wstąpienie do szkoły. W tym wieku kształtują się i doskonałą operacje konkretne, oparte na materiale spostrzeżeniowo-wyobrażeniowym. Dotyczy to zwłaszcza drugiej fazy wieku młodszoszkolnego. W pierwszej, bowiem fazie dziecko operuje jeszcze wyobrażeniami w sposób przed operacyjny, a poziom czynności umysłowych jest w bardzo znacznym stopniu uzależniony od ich konkretnych treści. W drugiej fazie wieku młodszoszkolnego dziecko operując coraz bardziej złożonymi pojęciami, potrafi przeprowadzić rozumowanie i powrócić do punktu wyjścia. Dziecko w tym wieku dokonuje operacji myślowych za pomocą manipulacji przedmiotami lub wyobrażeniami konkretnych przedmiotów, dokonuje tez już niejednokrotnie prób odrywania się w myśleniu od konkretnej treści przedmiotów i operowanie symbolami. Następne stadium określa się jako okres operacji formalnych. Na coraz wyższy poziom wznoszą się dokonywane przez dzieci operacje porównania i klasyfikowania, abstrahowania i uogólniania, analizy i syntezy. Rozumowanie staje się coraz bardziej zgodne z zasadami logiki i przez to łączy się z rozwijającą się umiejętnością wykrywania i ustalania związków psychiczno-skutkowych. W drugiej fazie wieku młodszoszkolnego u dzieci, które w pełni opanowały umiejętności dokonywania operacji konkretnych, odwracalnych i operują coraz bardziej złożonymi pojęciami.
W okresie młodszoszkolnym, w wyniku działania związanego z rozpoczęciem systematycznej nauki, dokonuje się dalszy rozwój wrażeń. Podstawą tego rozwoju jest doskonalenie się analizatorów, co sprzyja różnicowaniu się poszczególnych wrażeń oraz obniżaniu progów: wrażenia i różnicy. Dziecko zaczyna dostrzegać coraz słabsze podniety i zauważać drobne różnice zachodzące między podobnymi podnietami." (s. 99).
W młodszym wieku szkolnym rozwija się postrzeganie dziecka i jego Spostrzegawczość, która polega na dążeniu do zauważenia i wyodrębnienia w danym materiale w postrzeganiu momentów i szczegółów, które dotąd uchodziły uwadze, na zdolności znajdowania i odkrywania nowych momentów i faktów. U dziecka spostrzeżenia początkowo formują się w procesie aktywnego działania zewnętrznego. Według M. Żebrowskiej (1979) „u dzieci rozpoczynających naukę szkolną rozwój spostrzegania idzie w parze z rozwojem zdolności do wyodrębnienia poszczególnych cech spostrzeganych przedmiotów i do uogólniania tych cech. W pierwszym roku nauczania spostrzeganie nabiera charakteru czynności wyodrębnionej od innych i celowej. Dzieci różnicują i uogólniają cechy przedmiotów. Rozwój postrzegania w młodszym wieku szkolnym polega głównie na tym, że dziecko nabiera umiejętności skupienia się na przedmiocie spostrzeganym i obserwowanym" (s. 566-569). M. Przetacznikowa i G. Makiełło-Jarża (1974) uważają, że „spostrzeżenia dzieci w młodszym wieku szkolnym stają się bardziej analityczne, to znaczy uczeń nabywa umiejętności wyodrębniania rozmaitych cech i własności w spostrzeganych przedmiotach, uczy się te własności rozpatrywać oddzielnie i dostrzegać je także w innych, podobnych obiektach" (s. 135).
Uwaga dzieci rozwija się i kształtuje pod wpływem nauki szkolnej, staje się coraz bardziej zdobią do koncentracji, trwałości i przerzutności. W okresie szkolnym uwaga dziecka rozwija się pod względem ilościowym i jakościowym. Rozwój ilościowy polega na zwiększeniu się jej trwałości. Na przykład w klasie pierwszej dziecko może skupić uwagę na opowiadaniu nauczyciela nie dłużej niż kilka minut. Według M. Przetacznikowei i G. Makiełło-Jarża (1974) „rozwój jakościowy uwagi polega na pojawieniu się uwagi dowolnej. U dziecka rozpoczynającego naukę w szkole podstawowej dominuje początkowo uwaga mimowolna. Dziecko spostrzega i wyodrębnia w swym otoczeniu, w różnych przedmiotach i zjawiskach zewnętrznych, przede wszystkim to, co je zaciekawia, co zwraca uwagę bądź to z powodu nowości i niezwykłości, bądź też właśnie dlatego, że kojarzy mu się z czymś dobrze znanym z doświadczenia" (s. 135). Dlatego też podawanie nowych
wiadomości oraz kształcenie odpowiednich umiejętności powinno dokonywać się w sposób poglądowy, urozmaicony, budzący zainteresowanie. J. Konopnicki, A. Molak, Z. Skorny (1966) uważają że „wymagania stawiane dziecku przez szkołę sprzyjają rozwojowi uwagi dowolnej" (s. 154).
Wiek młodszoszkolny jest okresem przełomowym dla rozwoju pamięci dziecka. U dziecka rozpoczynającego naukę występuje początkowo głównie pamięć mechaniczna. W młodszych klasach szkoły podstawowej uczenie się polega zwykle na wielokrotnym powtarzaniu przyswojonego materiału, który zapamiętany jest w dosłownej formie występującej w podręczniku. Ten sposób uczenia powoduje, że uczeń nieraz bezbłędnie recytuje zapamiętany materiał, nie potrafi jednak odpowiedzieć na pytanie sformułowane w odmienny sposób niż sugerował to podręcznik. Ta przewaga pamięci mechanicznej uwarunkowana jest przede wszystkim brakiem umiejętności uczenia się. W tym wieku pamięć ma charakter obrazowy, dzieci zapamiętują przede wszystkim to, co sami spostrzegli w trakcie bezpośrednich kontaktów z różnymi przedmiotami i zjawiskami. Łatwiej zapamiętują wszystko to, co przyciągnęło ich uwagę i wzbudziło zainteresowanie, U dzieci w młodszym wieku szkolnym przeważa zapamiętywanie mimowolne. Dziecko nie jest w stanie systematycznie uczyć się i zapamiętywać treści, które są dla niego nie ciekawe, gdyż w pamięci dziecka utrwalają się głównie wydarzenia i fakty budzące jego zainteresowanie. W szkole podstawowej rozwija się stopniowo dowolne zapamiętywanie materiału podawanego na lekcji przez nauczyciela oraz dowolne przypominanie i odtwarzanie tego materiału, a to oznacza, że rozwija się pamięć dowolna, W miarę rozwoju myślenia w toku nauki szkolnej kształtuje się także pamięć logiczna. Umożliwia ona uczniom opanowanie skomplikowanych zagadnień i uczenie się materiału programowego ze zrozumieniem. M. Żebrowska (1979) pisze, że „w młodszym wieku szkolnym dokonuje się rozwój pamięci oraz takie cechy jak: szybkość, trwałość i pojemność. Jednak stosunkowo słaba jest jeszcze gotowość pamięci, czyli łatwość odszukiwania i wydobywania z zasobu pamięciowego tych wiadomości, które są potrzebne w danej chwili" (s. 581-587).
Według M. Żebrowskiej (1979) „mowa dziecka przekraczającego próg szkoły, nie przestając doskonalić się jako narzędzie społecznej komunikacji, przeobraża się wyraźnie i systematycznie. Rozszerzać zaczyna się jej funkcja symboliczna i coraz silniejszy staje się związek z myśleniem. Włączenie mowy do działania, wyrażające się w umiejętności myśleniowej analizy sytuacji, uświadamiania sobie celu działania, obmyślenia planu jego realizacji i środków do tego prowadzących, staje się jednym z ważniejszych dla rozwoju dziecka kierunków przeobrażeń dokonujących się w wieku szkolnym w funkcjach mowy. Drugi kierunek rozwoju mowy to zachodzący stopniowo proces jej uwewnętrznienia się. Najważniejsze osiągnięcia w dziedzinie mowy w młodszym wieku szkolnym to przyswojenie sobie przez dzieci umiejętności czytania i pisania. W tym czasie następuje dalszy wzrost ilościowy słownictwa od 3600 do 7200 wyrazów z końcem tego okresu rozwojowego, a także kształtowanie bardziej doskonałej struktury gramatycznej języka. Dla rozwoju mowy w wieku szkolny bardzo ważny jest jej związek z rozwojem innych funkcji psychicznych oraz procesem dydaktyczno-wychowawczym, który staje się dla dzieci od chwili rozpoczęcia nauki w szkole nowym i bardzo istotnym czynnikiem rozwoju. W młodszym wieku szkolnym, głównie pod wpływem nowych zadań natury poznawczej, jakie stawiają przed dzieckiem w systematycznej i codziennej z nim pracy szkoła i nauczyciel, przeobrażeniu ulegają wszystkie procesy poznawcze, a w szczególności myślenie. Jedno z podstawowych, jakościowych przeobrażeń, jakiemu ulega myślenie w okresie między 7 a 11 rokiem życia, polega na tym, iż staje się ono samodzielną, wewnętrzna czynnością poznawczą, operującą pojęciami, realizowaną w słowach i przebiegającą zgodnie z zasadami logiki. Myślenie to zwane bywa myśleniem pojęciowym, abstrakcyjnym, symbolicznym albo słowno-logicznym. Rozwój myślenia dziecka w wieku młodszoszkolnym dokonuje się w tym kierunku stopniowo, na drodze interioryzacji czynności zewnętrznych opartych na spostrzeżeniach lub na wyobrażeniach przedmiotów i przekształcenia się tych czynności w operacje myślowe. W młodszym wieku szkolnym dziecko znajduje się w okresie kształtowania się i organizowania operacji konkretnych" (s. 592-623). Wielkim przeobrażeniom w kierunku coraz większej intelektualizacji emocji oraz rozwoju uczuć wyższych ulega w wieku szkolnym sfera emocjonalna, co pozostaje w związku z rozwojem całej osobowości dziecka. W pierwszych latach wieku szkolnego nierzadko dziecko wyraża swoje emocje w sposób burzliwy. Z wiekiem zachodzą pod tym względem zmiany i w drugiej fazie dziecko potrafi coraz lepiej panować nad reakcjami emocjonalnymi. Dziecko zaczyna odznaczać się coraz częściej trwalszymi przejawami i formami reakcji emocjonalnych. Staje się ono zdolne do przeżywania trwających dłużej stanów emocjonalnych łub nastrojów uczuciowych, które powstają pod wpływem sytuacji i zdarzeń mających bardziej istotne znaczenie dla potrzeb i dążeń dziecka. Według M. Żebrowskiej (1979) „najwyższą formą życia emocjonalnego, jaka staje się dostępna dzieciom na poziomie tego wieku, są rozwijające się uczucia wyższe jako trwały, określony i już w znacznym stopniu uświadomiony przez dziecko stosunek emocjonalny do ludzi, przedmiotów, zjawisk, tzn. do otaczającej je rzeczywistości. W ścisłych współzależnościach pozostają ze sobą: rozwój uczuciowy i społeczny. Trudno jest rozróżnić je, gdyż splatają się ze sobą. Jednak współcześnie dąży się do określenia specyficznych właściwości rozwoju społecznego" (s. 624-626). Przez rozwój społeczny rozumie się najczęściej szereg zmian, jakie dokonują się w osobowości jednostki powodując to, że jednostka staje się zdolna do konstruktywnego uczestnictwa w życiu społecznym. Dzięki różnorodnym kontaktom z rówieśnikami, a później ze starszymi kolegami, zaczyna się intensywnie zaczyna się intensywnie rozwijać świadomość społeczna, przechodząc różne etapy. Wstępujące do szkoły dziecko osiągnęło pewien stopień dojrzałości społecznej i emocjonalnej pozwalający mu na adaptacje do sytuacji szkolnej i grupy uczniowskiej. W pierwszych miesiącach pobytu w szkole na ogół nauczyciel traktowany jest jak ktoś najlepszy, dziecko obdarza go wielkim zaufaniem, bywa często większym autorytetem niż rodzice. Początkowo stosunek dziecka do nauczyciela przypomina ustosunkowanie się dziecka do osób mu bliskich. Stopniowo kontakty między uczniem i nauczycielem zaczynają się układać na innej płaszczyźnie. Dziecko uczy się zachowania dystansu między sobą a nauczycielem. Jednocześnie ulega zmianom stosunek dziecka do rówieśników. W pierwszym roku nauki dziecko nie ma rozwiniętego poczucia przynależności do zespołu klasowego. O zawarciu przyjaźni decyduje bliskość zamieszkania posiadanie atrakcyjnych przedmiotów, wspólne siedzenie w ławce. Przyjaźnie są więc krótkotrwałe. Zdaniem M, Żebrowskiej (1979) „w drugiej fazie młodszego wieku szkolnego dokonuje się proces kształtowania się grupy. Dziecko staje się pełnowartościowym i świadomym członkiem zespołu klasowego z jego regułami życia. Dziecko liczy się z opiniom rówieśników. Przyjaźnie zawierane są na podstawie oceny charakterologicznej kandydata. Dobry kolega musi być sprawiedliwy, można mieć do niego zaufanie, można na nim polegać. W młodszym wieku szkolnym podstawowym kryterium dla zdobycia popularności są dobre wyniki w nauce. Dzieci nie akceptowane przez rówieśników, starają się czasem zdobyć popularność za wszelką cenę. Są agresywne wobec innych dzieci, błaznują na lekcjach. Postawa uczniowska cechuje się także realizmem. Uczucia dotyczą konkretnych rzeczy i zjawisk. Na ich charakter decydujący wpływ wywiera postawa uczuciowa osób bliskich dziecku: rodziców, przyjaciół, nauczycieli" (s. 626-634). M. Przetacznikowa (1973) uważa, że „poza szkołą i poza rodziną oraz instytucjami wychowania pozaszkolnego zaczyna też działać na dziecko coraz intensywniej szersze otoczenie, zarówno po przez tak zwane dobra kulturalne (książka, film, telewizja, video), jak i poprzez przypadkowe i nie zamierzone wpływy ludzi sytuacji, życia ulicy" (s. 141).
Według S. Szumana (1969) „wśród wielkiej różnorodności czynników działających na dziecko w tym stadium jego rozwoju znaczenie szkoły jako instytucji kształcącej i wychowawczej jest szczególnie istotne dzięki temu, iż jest to oddziaływanie systematyczne, długotrwałe i łączące przekazywanie wiedzy z ćwiczeniami funkcji psychicznych i ukierunkowanym kształtowaniem osobowość" (s. 13).

Opracowanie:
Karina Wenta

Spis literatury cytowanej

Filipczuk H. (1992), Rodzice i dzieci w młodszym wieku szkolnym,
Gerstman S. (1969), Psychologia, W-wa, wyd. PZWS
Konopnicki J., Molak A., Skorny Z. (1966), Psychologia wychowawcza, W-
wa, wyd. PZWS
Przetacznikowa M. (1973), Podstawy rozwoju psychicznego dzieci i
młodzieży, W-wa, wyd. PZWS
PrzetacznikowaM., Makiełło-Jarża G. (1974), Psychologia rozwojowa, W-
wa, wyd. WSiP
Radwiłowiczowie M.R. (1981), Nauczyciel klas początkowych, W-wa, wyd.
WSiP
Szuman S. (1969), O czynnikach kształtujących psychikę dziecka,
„Kwartalnik Pedagogiczny", nr4, s. 13
Więckowski R. (1991), Edukacja wczesnoszkolna-jej istota, podstawowe
problemy, „Życie Szkoły", nr2, s. 67
Wilgocka-Okoń B. (1972), Dojrzałość szkolna a środowiskowa, W-wa, wyd.
PWN
Woloszynowa L. (1967), Rozwój i wychowanie dzieci w młodszym wieku
szkolnym, W-wa, wyd. NK
Wróbel T. (1974), Praca nauczyciela w ki. I-IV, W-wa, wyd. WSiP
W-wa, wyd. NK
Żebrowska M. (1979),Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, W-wa,
wyd. PWN