Przygotowanie nastolatka z ASD do matury z języka angielskiego jest wyzwaniem. Aby egzamin wieńczący edukację na poziomie ponadpodstawowym przyniósł oczekiwane rezultaty, wymaga rzetelnego i świadomego przygotowania oraz organizacji pracy. Praca z uczniem z zaburzeniami spektrum autyzmu ukierunkowana na złożenie przez niego tego egzaminu, dla nauczyciela przedmiotu wiąże się ze znajomością wielu aspektów z kilku dziedzin, od metodyki nauczania języków obcych po psychologii. Jest to związane z nietypowymi zachowaniami autystyka spowodowanymi nadwrażliwością lub brakiem wyczucia, trudnościami w rozumieniu aspektów społecznych albo niechęcią do zmiany rutyny, wymieniając zaledwie kilka problemów, które trzeba przezwyciężyć podejmując działania z młodym człowiekiem ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Ponieważ liczba autystyków stale rośnie, poruszanie kwestii wsparcia ich kształcenia pod kątem matury, pomimo wielu wyzwań, staje się koniecznością.
Ograniczenia czy zachowania trudne, które pojawiają się u nastolatków ze spektrum autyzmu, wywołują u nauczyciela języka angielskiego poczucie bezradności i przeciążenia, szczególnie jeśli pozbawiony jest wiedzy o tym zaburzeniu, a także wsparcia merytorycznego. Niełatwo mu zaakceptować oczekiwania, żeby zadbał o dobrostan ucznia autystycznego, dostosował do niego materiały edukacyjne i równolegle realizował program edukacyjny, tym bardziej, że musi skutecznie zarządzać różnorodną klasą. Jeśli jednak pozna sposób myślenia ucznia z autyzmem, jego sposób przetwarzania informacji oraz komunikowania się z innymi ludżmi, i przy tym wykaże się cierpliwością oraz zaangażowaniem w edukację inkluzywną, będzie miał znaczący wpływ na doświadczenia edukacyjne takiego ucznia umożliwiające samodzielny i efektywny egzamin maturalny z tego języka.
Aby chętnie przyswajać sobie wiedzę i umiejętności językowe wymagane na maturze, nastolatek z diagnozą autyzmu musi rozumieć powody, dla których musi złożyć egzamin oraz co dzieje się w trakcie egzaminu. Ponieważ autystyk potrzebuje konkretów, w celu zademonstrowania istoty matury można pokusić się o opowiedzenie krótkiej „historyjki z życia wziętej” (social story) lub scenariusza działań, wyjaśniając cel egzaminu i objaśniając jego przebieg (Buley, 2024). Rozumienie idei egzaminu maturalnego z języka angielskiego będzie ułatwione także dzięki wykorzystaniu gotowych arkuszy maturalnych z poprzednich lat czy zadań typu maturalnego z ich omówieniem. Przy pierwszym arkuszu potrzebny jest nakład pracy, który jednak będzie procentował w każdym kolejnym podejściu do egzaminu próbnego. Co więcej, wytłumaczenie co będzie realizowane, w jakim celu i z wykorzystaniem jakich metod zmniejsza poziomu stresu jaki odczuwa uczeń z ASD. Wynika to z tego, że taki uczeń ma problem z funkcjonowanim poza sytuacje znane i przewidywalne. Nie tylko egzamin maturalny jako taki wymaga określenia powodów zaangażowania. Przed wykonaniem każdego zadania warto jest przedstawić przyczyny podjęcia się tego ćwiczenia i odnieść się do sposobów jego realizacji w trakcie przygotowań do egzaminu maturalnego.
Uczeń z ASD charakteryzuje się obniżoną motywacją wewnętrzną i ciekawością poznawczą (Wilczyńska, 2024). Aby chciał uczestniczyć w ćwiczeniach i maksymalizować swoje wysiłki na rzecz osiągania wysokich wyników, rozwiązaniem może być zebranie informacji na temat jego zainteresowań czy uzdolnień oraz wykorzystanie ich w trakcie zajęć. Korzystanie z szerszej gamy treści zainteresowania umożliwi kierowanie zaciekawienia uczestnika w zajęciach. Kiedy ucznia fascynuje jakiś temat, a my podzielamy jego entuzjazm, możemy sprawić, że stanie się on podstawą rozwoju interakcji. Jego pasja stanie się „wabikiem” wciągającym młodego człowieka w konwersację lub inną aktywność językową (Fascynacje-intensywne ..., 2024). Praktycznym przykładem na udane zajęcia opierające się na zainteresowaniach młodego człowieka oraz równolegle tworzące okazję do wprowadzenia i utrwalenia struktur leksykalnych i gramatycznych może być propozycja serii lekcji na tematy związane z młodzieżą. Szeroki zakres, z jakim wiąże się realizacja tematu opis człowieka, zaproponowany jest w formie dalekiej od tradycyjnej. I tak, opis wyglądu zewnętrznego polegać może na (1) rozmowie z wykorzystaniem zdjęć przedstawicieli młodego pokolenia oraz fotografii z minionych dekad albo (2) wykorzystane mogą zostać zdjęcia celebrytów na początku ich kariery i pochodzące z najnowszych żródeł. Prezentacja cech charakteru może przyjąć formę (1) pytań np. kwestionariusza pod kątem pracy zawodowej i odnosić się do wytypowania jakie cechy i dlaczego stanowią o atrakcyjności zawodowej kandydatów albo (2) poszukiwań, które kompetencje przyszłości młodzież posiada i które chciałaby rozwijać. Temat zainteresowań czy sposobów spędzania wolnego czasu albo emocji towarzyszących młodym ludziom w okresie dorastania mogą zostać zrealizowane z wykorzystaniem autentycznych materiałów dostępnych w mediach i przyczynić się do porównań (1) na tle młodzieży na świecie lub (2) różnych grup wiekowych. Temat „zakamuflowany” w niecodzienne formy typu debata oksfordzka (np. na temat polaryzacji opinii dorosłych na temat nastolatków), lekcję odwróconą (flipped classroom) z wykorzystaniem autentycznych czasopism psychologicznych (np. o tematyce związanej z tym, jak radzić sobie z negatywnymi odczuciami typowymi dla wieku dojrzewania), czy przygotowanie projektu o grupach nieformalnych, przestaje być przez nastolatków „odbębniany”. Ponieważ tematyka zyskuje na atrakcyjności poprzez dobór metod pracy, gwarantowany jest aktywny udział każdego ucznia. Słownictwo należy „przemycić” na przykład w formie kserokopii, aby ułatwić realizację zadań.
W przypadku ucznia z orzeczeniem o kształceniu specjalnym, kluczowe jest dostosowanie nie tylko metod nauczania, ale też wymagań edukacyjnych, Kiedy pojawia się słownictwo o dużym stopniu trudności, abstrakcyjne, idiomy, metafory, żarty, small talk oraz sarkazm, których rzeczywistego znaczenia uczeń neuroatypowy nie rozumie, osoba autystyczna potrzebuje więcej czasu i wsparcia niż przeciętna osoba uczniowska ze względu na dosłowne rozumienie języka. Nie będzie w stanie odczytać ukrytych, wielorakich znaczeń w powiedzeniach typu: ”staję na głowie”, rzucić okiem”, mieć na końcu języka”, „głos Ci się łamie”, „on ma muchy w nosie” cytowanych w „Interpelacji do Ministra Edukacji w sprawie dostosowania arkuszy maturalnych” (Interpelacja nr 2930, 2019). Można podkreślić funkcję takich wyrażeń i skłonić się ku metodom analitycznym wykorzystując naturalne umiejętności autystyka. W sytuacjach kiedy niezbędne jest wyjaśnienie treści niejednoznacznych lub abstrakcyjnych sprawdzić się mogą metody niewerbalne, takie jak metody oparte na działaniu jak np. gry i zabawy językowe, odgrywanie ról, a także wykorzystanie pomocy audiowizualnych, filmów wideo, materiałów audio, ilustracji, gestów, aplikacji i urządzeń, które angażują zmysł wzroku, ze względu na to, że autystyk jest wzrokowcem (Gladfelter et al., 2019). Do wykonania ćwiczeń mających na celu rozumienie ze słuchu, na początkowym etapie nauczyciel może wprowadzić wydrukowaną transkrypcję, w przypadku filmów wideo udostępnić tzw. napisy, stopniowo się z tych pomocy wycofując na kolejnych etapach nauki obserwując gotowość ucznia do polegania na umiejętności słuchania ze zrozumieniem. Ciekawym ćwiczeniem jest też tworzenie notatek na podstawie usłyszanych treści, porównanie z notatkami innych osób, a następnie streszczanie materiału. Mogą przydać się aplikacje do sporządzania notatek typu Evernote, OneNote, Apple Notes, Google Keep, Notion albo Zoho Notes (Lwowska, 2024).
Te same aplikacje mogą mieć zastosowanie w trakcie rozwijania umiejętności czytania. Konieczność posługiwania się przez ucznia tekstem w różnych formach w trakcie egzaminu maturalnego z języka angielskiego stawia nauczycielowi wymagania co do wypracowania optymalnych rozwiązań praktycznych w doskonaleniu umiejętności czytania. Wśród kompetencji językowych wymaganych na maturze znajduje się formułowaniem wniosków i sądów oraz uogólnianie. Praca w parze lub małej grupie jest w stanie przełamać trudności jakie może mieć osoba neuroatypowa z selekcją i wychwyceniem myśli przewodniej, nawet jeśli uczeń z ASD miałby się jedynie przysłuchiwać. Jeśli uczeń czyta tekst wielokrotnie, ale go nie rozumie, pomocna może okazać się technika opowiadania historii (storytelling) albo czytanie tekstu na głos, gdzie uczeń z autyzmem powtarza fragmenty po nauczycielu lub innym uczniu oraz streszcza te fragmenty. W ramach ćwiczeń przedmaturalnych praca z tekstem ukierunkowana może zostać na ewaluację odbieranych informacji. Czytając tekst ekspozycyjno-informacyjny uczeń starannie podchodzi do jego treści, ponieważ jednocześnie dokonuje ewaluacji swojej wiedzy w danym zakresie. Jednak parafrazowanie lub komentowanie poznanych treści, chociaż zazwyczaj atrakcyjne dla większości uczniów szkól ponadpostawowych, u osoby w spektrum może powodować dezorientację, gdyż wymaga odczytywania emocji. Wiedząc to, nauczyciel powinien powstrzymać się przed kierowaniem do ucznia z autyzmem pytań o interpretację np. stanu ducha bohaterów opowieści, filmu, nagrania czy określenia jak sam uczeń czułby się w podobnej sytuacji. Rozwiązaniem może być przećwiczenie różnych tematów z wykorzystaniem wypowiedzi innych uczestników zajęć (metoda wpływu osobistego) (Rafał-Luniewska, 2019) oraz pokazywanie na konkretnych przykładach jak dane zachowanie, wypowiedż lub sytuacja mogą wpływać na odbiór przez innych (historyjki społeczne, czyli krótkie opowiadania wyjaśniające sytuacje społeczne). Adaptacja takich ćwiczeń dodatkowo da możliwość, aby pokazać związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy określoną sytuacją społeczną i reakcją. Oczekiwana jest samodzielna wypowiedż osoby autystycznej zawierająca opinię wzorowaną na „gotowcach”. Również oglądanie filmu, zatrzymywanie i analizowanie pod kątem identyfikowania emocji bohaterów (technika odzwierciedlenia) będzie stanowić punkt odniesienia. Zakładamy, że w następstwie takich ćwiczeń, budując swoją wypowiedż uczeń neuroatypowy skorzysta z naturalnej swojej cechy jaką jest bardzo dobra pamięć mechaniczna.
W sytuacji kiedy rodzaj ćwiczenia przewyższa kompetencje ucznia z ASD powodując silny niepokój lub agresję, nauczyciel może asystować uczniowi, podchodząc do niego w celu udzielenia pomocy czy wyjaśnień. Może posadzić ucznia w pierwszej ławce i mieć pod kontrolą jego stan emocjonalny, tempo wykonywania zadań, zaangażowanie w wykonanie zadania itp. Jeśli emocje związane z zadaniem zaczynają wywoływać zachowania nieakceptowalne, wprowadzenie mini przerwy daje uczniowi w spektrum wytchnienie. W jednym z blogów poświęconych przygotowaniom do egzaminów autorki, która sama boryka się z autyzmem, pojawiają się porady podkreślające potrzebę wprowadzenia przerwy (Autistics and Exams, 2014).
Zabieganie o stworzenie odpowiednich warunków pracy w czasie zajęć języka angielskiego może przybrać różne formy, od wyeliminowania elementów rozpraszających, poprzez podzielenie ćwiczeń na mniejsze dawki, zachowanie schematu pracy i stałości działań, po wyrażne zaznaczenie końca określonej aktywności. Takie techniki pozwalają uczniowi z ASD skoncentrować się i pracować bez odczucia przytłoczenia. Ponieważ autystyk stosunkowo szybko traci cierpliwość, sprawdza się wykorzystanie tzw. gniotków. Zabawki sensoryczne niwelują negatywne odczucia już na wczesnym etapie, redukując napięcie ucznia zanim dojdzie do ich eskalacji (Kesherim, 2024). Zastosowanie akronimu BRAVE jest w stanie zredukować zdenerwowanie przed testem (Breathe deeply, Relax, Attitude is everything, Visualise yourself in your favourite places, End is in sight). Nauka technik relaksacyjnych, w tym technik oddychania, chodzenie i skupienie się na liczeniu kroków czy zabawa dłońmi, mogą pomóc zredukować napięcie (Kesherim, 2024). Większość z takich ćwiczeń może być z powodzeniem wykorzystana w sytuacji egzaminacyjnej, tym bardziej, że osoba neuroatypowa będzie składała egzamin w oddzielnej sali.
Stosowanie różnorodnych metod czy technik angażowania i utrzymania motywacji ucznia może iść w parze z wykorzystaniem naturalnych umiejętności autystyka, które odpowiednio wzmocnione nie tylko będą promować rozwój, ale także mieć wpływ na samopoczucie, poczucie własnej wartości oraz na umiejętność radzenia sobie z wyzwaniami. Do takich cech należą wspomniana wcześniej świetna pamięć, która przyczynia się do szybkiego wzrostu słownictwa, skrupulatność i dbałość o szczegóły, logiczne myślenie i zdolność dostrzegania zależności, które umykają innym, specjalistyczna wiedza w wybranych dziedzinach znacznie wykraczająca poza program nauczania, wrażliwość słuchowa pozwalająca na opanowanie języka obcego bez błędów w wymowie (Rybaczuk, Advancing Teaching Autistic...). Pochwały na forum klasy/grupy pod adresem autystyka oraz wykorzystanie fachowej wiedzy ucznia lub jego pasji w konkretnym obszarze np. poprzez angażowanie w projekty związane z zainteresowaniami, mogą, wpłynąć na jego motywację i zaangażowanie.
Mówiąc o motywacji, na poziomie pojedynczej lekcji nauczyciel języka angielskiego może albo angażować ucznia z ASD w działanie dla samego działania albo w wykonanie konkretnego działania w celu osiągnięcia nagrody. Dzięki odpowiednim metodom aktywizującym nauka języka angielskiego pod kątem egzaminu może stać się satysfakcjonująca i efektywna. Jedną z takich metod jest ekonomia żetonowa polegająca na przyznawaniu punktów za każde poprawne zachowanie lub wykonanie zadania. Po zdobyciu określonej liczby punktów mogą być one wymienione na konkretną nagrodę (np. naklejkę, cytat motywacyjny, lizaka). Po zaobserwowaniu zachowań pożądanych, sugerowane jest stopniowe wycofywanie z nagradzania żetonowego na rzecz wzmocnień w postaci pochwały słownej. Ważna jest praca w oparciu o pozytywne wzmocnienia (Dasputa, 2024) oraz (Flick, 2024). Ścisłe kontrolowanie sytuacji wiążące się z odpowiednim sposobem wydawania poleceń, krótkich i konkretnych, udzielanie podpowiedzi oraz pochwała to sposoby na pracę nad motywacją autystyka.
Na poziomie merytorycznym przygotowanie do egzaminu maturalnego z języka angielskiego wymaga wyodrębnienia kluczowych zagadnień egzaminacyjnych i ich usystematyzowania. Plan działania ułatwia szeregowanie pod względem ważności. Przemyślany dobór metody nauki pozwala na dopasowanie do zdolności ucznia w taki sposób, że nie będzie ani przestymulowany ani zanudzony. Może więc sprawdzić się technika przeplatania łatwe-trudne. Niezbędne jest częste powtarzanie oraz rozszerzanie leksykonu i struktur. Na rekomendację zasługuje używanie oryginalnych materiałów (m.in. nagrań wystąpień polityków w języku angielskim jak np. mowa motywacyjna JFK Kennedy'ego albo Martina Luthera Kinga, materiałów prasowych jak np. The Guardian, The NY Times, The Sun, prezentacji z TED Talks, krótkich filmów dokumentalnych). Powtórki powinny być oparte o tworzenie map myśli (mind maps), diagramów sekwencji działań (flow charts), tabeli, projektów grupowych stosowanie fiszek ze słownictwem, robienie notatek, nagrywanie samego siebie albo wreszcie nagrywanie filmów (Exam Tips ..., 2018). Sugerowane są też aplikacje Duolingo czy Memrise pozwalające na naukę w indywidualnym tempie oraz korzystanie z interaktywnych gier i quizów online jak Kahoot. Nadzorowane oglądanie, czyli oglądanie filmów i seriali w języku angielskim z odpowiednim kontekstem i dyskusją o treściach oraz słownictwie jest kolejną propozycją atrakcyjnych powtórek struktur leksykalno-gramatycznych. Wykorzystanie social mediów, czyli obserwowanie kont w języku angielskim, dołączanie do grup i forów, uczestnictwo w live chatach i transmisjach, a może tworzenie własnych postów w języku kierunkowym także pozwala na aktywne zaangażowanie i kreatywną naukę (Wesoła, 2025). Wykorzystanie gramatycznych dryli tłumaczeniowych, czyli ćwiczeń, w których nauczyciel w pełni kontroluje odpowiedzi ucznia, to bardziej tradycyjne rozwiązanie.
Nauka języka angielskiego związana jest z kształtowaniem umiejętności skutecznego porozumiewania się, a skuteczność komunikacji w znacznym stopniu uwarunkowana jest opanowaniem obcojęzycznej leksyki. Przyswojenie bogatego słownictwa zapewnia władanie językiem na odpowiednim poziomie. W edukacji osoby neuroatypowej oznacza to zachęcanie do wzbogacania języka poprzez wyszukiwanie wyrazów bliskoznacznych, korzystanie ze słownika, przedstawiania znaczenia pojęć za pomocą przeciwieństw. Naturalne umiejętności osoby autystycznej pozwalają jej osiągać wysoki poziom języka w sferze leksykonu, a przeplatające się, i tym samym uzupełniające się metody uatrakcyjniają proces nauki. Choć rozmaitość stosowania metod nauki języka angielskiego jest wskazana, nie może zabraknąć zachowania umiaru, gdyż niewskazany jest nadmiar bodżców (Zaorska i Trajdowska, 2024).
Podobnie nauczanie gramatyki ucznia z ASD, dzięki odpowiednim strategiom, przestaje być wyzwaniem nie do pokonania. Już samo rozbicie zasad gramatyki na mniejsze części, tym samym łatwiejsze do opanowania, powinno przynieść pożądane skutki. Wyjaśnienia powinny być logiczne i zwięzłe, oparte o schematy, bo tak myśli osoba ze spektrum autyzmu, a towarzyszyć mają im przykłady, w tym przykłady z życia, książek lub artykułów. Najlepiej jeśli przykłady powiązane są z zainteresowaniami ucznia. Ważne są też powtórzenia odwzorowujące zdanie modelowe, umożliwiające konstruowanie własnych zdań przez uczniów po stopniowym wycofaniu pomocy naukowych, na których mogli się wzorować (tzw. technika rusztowania - scaffolded procedure). Podobnie jak przy nauce złożonych struktur leksykalnych, do wprowadzenia i ćwiczeń struktur gramatycznych mogą zostać wykorzystane arkusze ćwiczeń, gry lub aktywności interaktywne, pomoce wizualne typu wykresy (np. time lines), ilustracje lub zdjęcia (Nauczanie pisania ..., 2025). Przyjemną acz skuteczną formą nauki gramatyki są piosenki (np. Don't stop believing” Journey czy „Starman” Davida Bowie, zawierających przykłady zdań imiesłowiowych) lub skandowane slogany (chants – np. „A comma's a pause at the end of a(n if) clause”, aby zapamiętać interpunkcję towarzyszącą zdaniom przydawkowym). Zalecane jest przeprowadzanie regularnego sprawdzania zdobytej wiedzy i umiejętności, ponownie poprzez krótkie formy. Można do tego wykorzystać teksty użytkowe, w których zaznaczone przez podkreślenie zostaną omawiane konstrukcje gramatyczne. W celu odtwarzania struktur gramatycznych sprawdzić się powinny techniki pamięciowe (mnemoniki, czyli rymowanki, akronimy), a także praca z podziałem na role w sytuacjach odtwarzających rzeczywiste konteksty. Kierujemy się zasadą: od struktur prostych po coraz bardziej złożone, nie zakładając, że znajomość złożonych gwarantuje opanowanie prostych (Dumitrescu, 2024).
W celu powtarzania słownictwa oraz gramatyki na rekomendację zasługują ćwiczenia w mówieniu wykonywane w parze. Choć interakcje z innymi stanowią zazwyczaj poważny problem dla ucznia z ASD, muszą pojawić się jako integralna część zajęć języka angielskiego, o ile cel jakim jest sukces edukacyjny na maturze ustnej ma zostać osiągnięty. Może się zdarzyć, że osobie autystycznej będzie trudniej wyrażać zdania, wypowiadać je, ale nie tworzyć na poziomie konceptu. Innymi słowy: autysta może mieć kłopot z tym „co powiedzieć”, „po co mówić cokolwiek”. Charakterystyczne są dla niego monologi, bez względu na poziom zainteresowania rozmówcy, będzie podawał informacje i uzyskiwał je, ale nie będzie rozumiał istoty dwustronnej komunikacji z zachowaniem naprzemienności wypowiedzi. Wsparcie stanowią komiksy lub krótkie filmiki, idealnie nadające się do odtwarzania, wzorowania na nich przez autystyka. Korzystnym rozwiązaniem w trakcie pracy w parze z osobą autystyczną jest wybór innego ucznia dojrzałego emocjonalnie i zaawansowanego językowo lub podjęcie współpracy z uczniem w spektrum przez samego nauczyciela. Pożądana jest demonstracja jak może wyglądać dialog ze względu na cechę uczniów z ASD, jaką jest uczenie się przez powtórzenie (Skewes et. al, 2020). Ponadto, konwersacje 1:1 mogą opierać się na wprowadzeniu relacji z życia (social storytelling), opowieści opartych o fakty, zasłyszanych historii, poznanych z literatury, prasy czy internetu. Autystyk ma sposobność zrozumienia kontekstu społecznego, różnych perspektyw osób zaangażowanych w interakcję oraz prezentację oczekiwanych zachowań w zależności od kontekstu. Konieczne jest, aby nauczyć zwrotów inicjujących i podtrzymujących rozmowę, bo to one nastręczają uczniowi z ASD największe trudności. Kolejnym elementem korzystnym z punktu widzenia przygotowania ucznia ze spektrum do matury z języka angielskiego w części ustnej jest pokazanie związku przyczynowo-skutkowego. Odgrywanie scenek (roleplays), treningi zachowań i zwrotów przydatnych w relacjach z ludżmi, wcielanie się w różne role w celu ćwiczenia odmiennych stylów wypowiedzi oraz nagrywanie scenek i analizowanie oraz korygowanie zachowań (wideotrening komunikacji) przynosi wielowymiarowe korzyści. Ponieważ metoda ta wymaga koncentracji, aktywnego słuchania, adekwatnej reakcji, zastosowania odpowiedniego stylu wypowiedzi w zależności od rozmówcy i okoliczności dialogu, kształtuje praktyczną umiejętność prowadzenia rozmowy niezbędną w części ustnej matury. Ponadto, ze względu na to, że wiąże się z uczeniem nie tylko języka jako takiego, ale norm kulturowych i umiejętności społecznych, wkład ćwiczeń w mówieniu w parze w przygotowanie młodego człowieka w spektrum autyzmu w interakcje z innymi ludżmi przenosi się na szerszy kontekst niż maturalny.
Choć jeszcze trudniejsze niż rozmowa może okazać się tworzenie wypowiedzi pisemnej, zaangażowanie nauczyciela w stworzenie dla autystyka okazji do odpowiednich ćwiczeń w pisaniu przełożyć się powinno na sprostanie przez tego ucznia wymogom egzaminacyjnym. To po raz kolejny zwrócenie uwagi ucznia oraz przećwiczenie kilku aspektów, tj. na komponenty dobrej pracy pisemnej, takich jak: czytanie polecenia ze zrozumieniem, zapanowanie nad formą i treścią, zastosowanie adekwatnych struktur, poprawność gramatyczna i ortograficzna oraz odpowiednia ilość słów. Przygotowanie osoby z autyzmem do redagowania wypowiedzi pisemnej oznacza również konieczność nauczenia szerokiej gamy słownictwa, wśród którego nie może zabraknąć leskykonu związanego z opisem emocji ze względu na to, że uczeń ze spektrum autyzmu używa niewiele słów w pozytywnym zabarwieniu emocjonalnym (Chojnicka i Wawer, 2024). Dodatkowo założyć należy, że uczeń z ASD będzie miał trudności z „przełączaniem kodu” (Mistal, 2023), wobec czego jeśli na maturze na poziomie podstawowym przy konstruowaniu maila do przyjaciela oczekiwany jest styl nieformalny, a na maturze na poziomie rozszerzonym artykuł lub rozprawka opiniująca wymagające zastosowania stylu formalnego, uczeń autystyczny naturalnie dla siebie zastosuje bardzo formalny język, niemal specjalistyczny bez względu na wymogi egzaminu. Trudności związane z zastosowaniem odpowiedniego stylu wypowiedzi pisemnej, bez wcześniejszych ćwiczeń, wiązać się będą ze stratą punktacji. Ponadto uczeń musi wiedzieć, że dobrze napisana rozprawka to przede wszystkim jasno sprecyzowana teza zapowiadająca oczekiwaną strukturę rozprawki, dobry artykuł posiada przykuwający uwagę tytuł oraz zawiera ciekawe pytania lub zwroty skierowane do czytelnika, a poprawnie skonstruowany list we wstępie ma określony powód, dla którego został napisany oraz zawiera elementy typowe dla tej formy (zwroty rozpoczynające i kończące). Nauczyciel musi pokazać, jak wprowadzić te komponenty, a autystyk powinien wszystko kilkakrotnie przećwiczyć. Nie musi przez wszystko przechodzić sam. Sprawdzi się pisanie modelowej pracy wspólnie z klasą i zapisywanie jej przez nauczyciela lub wybranego ucznia na tablicy, wzajemna edycja i informacja zwrotna oraz koncentrowanie się na samym procesie pisania, a nie tylko na produkcie końcowym.
Przy nauce tworzenia wypowiedzi pisemnych typu maturalnego pomocna może być lista zadań do wykonania, tj. konkretne informacje dotyczące każdej formuły jak np. przy rozprawce wyrażającej opinię, informacja o tym, że:
1. praca musi zawierać wyrażenie i uzasadnienie własnego stanowiska na zadany temat,
2. we wstępie przedstawiamy temat i jasno sformułowaną opinię (akapit 1),
3. zaznaczamy, że omawiane zostaną argumenty/uzasadnienie wspierające opinię oraz podane zostaną przykłady popierające opinię (nadal akapit 1),
4. podane zostaną trzy argumenty potwierdzające słuszność opinii, każdy rozwinięty (akapit 2),
5. pokazany ma być przeciwny punkt widzenia z przytoczonymi trzema kontrargumentami, z zaznaczeniem, że to opinie innych osób (akapit 3)
6. użyte muszą zostać zwroty wprowadzające argumenty (Firstly, Secondly, In addition) oraz zwroty wyrażające opinię (np. In my opinion, I strongly believe, As far as I am concerned),
7. główne punkty powinny być podsumowane, a opinia powtórzona innymi słowami niż we wstępie w podsumowaniu,
8. wykorzystane muszą zostać zwroty charakterystyczne dla zakończenia (In conclusion, To sum up).
Po zakończeniu pisania, uczeń odnosi się do checklisty, aby upewnić się, że każdy element został wprowadzony (np. uczeń sprawdza czy rozprawka, którą utworzył odpowiada na polecenie, czy ma wyodrębnione akapity, czy płynnie i logicznie przechodzi z jednej myśli w następną, czy nie ma powtórzeń słów, czy struktury gramatyczne są zróżnicowane – można ustalić jakie konstrukcje mają konkretnie być zastosowane: strona bierna, zdanie warunkowe itp., czy zmieścił się w wymaganej ilości słów). Demonstracja przykładowej gotowej pracy pisemnej dostępnej w internecie, np. wśród odpowiedzi do arkuszy maturalnych CKE, z omówieniem szczegółów będzie zdecydowanie pomocna. Regularne sesje pisania odwzorowujące modele pomogą rozwijać nawyk i rytm pisania.
Zastosowanie przez nauczyciela języka angielskiego właściwych metod pracy i skrupulatnie opracowanego planu działania ma za zadanie przygotować ucznia z ASD do poprawnego rozwiązywania testów maturalnych w określonym czasie, tak by zdobył jak największą liczbę punktów. Pamiętając, że standardowy egzamin pisemny z języka angielskiego na maturze trwa 120 minut na poziomie podstawowym, 150 minut na poziomie rozszerzonym, a w przypadku matury dwujęzycznej czas trwania to 180 minut, zaś egzamin maturalny w części ustnej trwa 15 minut, należy wziąć pod uwagę kolejne wyzwania przed jakimi stoi autystyk: zarządzanie czasem oraz podejmowanie złożonych działań. Osoba w spektrum autyzmu często doświadcza zaburzeń wykonawczych, które wpływają na planowanie, organizację, priorytezację zadań i poczucie czasu. Czas może być „ulotną koncepcją”, dlatego potrzebna jest ustalona rutyna oraz wskazówki wizualne pomocne w śledzeniu upływu czasu (Florek, Dziecko z autyzmem ...).
Efektywne wykorzystanie czasu ma olbrzymie znaczenie dla powodzenia realizacji zadań maturalnych, ale uczeń w spektrum autyzmu zwykle nie potrafi dokończyć zadań na czas, a sfrustrowany po nieudanym zadaniu może nie chcieć angażować się w kolejne. Propozycją na „oswojenie” czasu może być nastawienie timera na czas zadania lub grupy zadań. Można wykorzystać zegary analogowe lub inne wizualne harmonogramy pomocne w śledzeniu upływu czasu i kolejności zadań (Nixon & Schweizer, 2020). Dodatkowo, przejrzenie arkusza maturalnego i wyznaczenie czasu na wykonanie każdego zadania może stać się praktycznym rozwiązaniem dla autystyka (Balaam, 2024). Zademonstrowanie jak kontrolować czas ma znaczenie również przy próbach tworzenia wypowiedzi ustnej, kiedy uczeń odpowiada zdawkowo czy powierzchownie omawiając temat (kończy przed czasem) lub przeciwnie, rozgaduje się, bo ma tendencję do niepotrzebnych dygresji czy skupianiu się na szczegółach albo temat obejmuje jego zainteresowanie, które osiągnęło poziom obsesji (brakuje mu czasu). Przy nadmiernej koncentracji na wybranym temacie (fiksacji) i kontynuowaniu wątku bez względu na reakcję otoczenia należy przerwać wypowiedż, poprosić o zapisanie argumentów, aby uczeń podjął próbę wykorzystania wiedzy, która bezpośrednio wiąże się z tematem, ale rezygnacji z odniesień z nim nie powiązanych. O ile stosunkowo łatwo wypracować schemat działań mających na celu usprawnienie realizacji pojedynczych zadań w określonym czasie, co zwykle ma miejsce na lekcji, o tyle realizacja kilku zadań, z czym wiąże się test maturalny z języka obcego, stanowić może duże wyzwanie, pamiętając, że dodatkowo, uczeń musi zrealizować kilka zadań na oczekiwanym poziomie (Wild, 2018).
Wśród wielu rozwiązań nauki organizacji czasu przez ucznia autystycznego, na uwagę zasługuje metoda Pomodoro. Metoda ta polega na pracy w krótkich, ale intensywnych blokach czasu z regularnymi przerwami, a ma na celu optymalizację wykorzystania dostępnych zasobów czasowych i zwiększenie produktywności. Pozwala na prioretyzowanie zadań co umożliwia koncentrację i skuteczne wykonanie zadań w jak najmniejszym czasie bez uszczerbku na ich jakości. Używanie timera do mierzenia czasu i przerw zapewnia strukturę i dyscyplinę. Metoda Pomodoro jest idealna do dużych wyzwań, więc powinna sprawdzić się na egzaminie maturalnym z języka angielskiego. Inna metoda to metoda bloków czasowych (time blocking), która polega na podziale całego czasu przewidzianego na wykonanie np. egzaminu na bloki czasowe, z których każdy dedykowany jest konkretnemu zadaniu lub grupie zadań. Metoda ta redukuje czas spędzony na decyzje, co robić następnej kolejności i odwołuje się do struktury, która dla autystyka jest punktem odniesienia (Effective Autism ..., 2025).
Uczeń z ASD może mieć trudności z podejmowaniem złożonych zadań nie tylko z powodu problemów z zarządzaniem czasem, ale również z uwagą, planowaniem, organizacją i rozumieniem poleceń. Musi skupić się na zadaniu, choć z natury szybko rozprasza się. Ponadto może przerosnąć go potrzeba stworzenia planu działania, podzielenia go na kroki i organizacja czasu. Ponieważ rozumie dosłownie, sporo czasu zajmie mu interpretacja niewerbalnych komunikatów. Nowa sytuacja wymagająca zastosowanie zdobytej wiedzy to kolejna trudność, z którą w kontekście egzaminu autystyk musi się zmierzyć. Naprzeciw takim wyzwaniom powinny wyjść nie tylko ćwiczenia dostosowane do jego potrze czy powtórzenia, ale i stawianie go w sytuacjach odzwierciedlających lub przypominających egzaminacyjne.
Warto zauważyć, że w czasie odpowiednio dwóch do trzech godzin zegarowych, w zależności od poziomu egzaminu maturalnego, z czasem dodanym ze względu na orzeczenie, w części pisemnej uczeń musi wykonać zadania z zakresu słuchania, czytania i pisania. Już ta różnorodność sprawdzenia umiejętności językowych stanowić może wyzwanie. Kolejną kwestią, nad którą musi zapanować osoba autystyczna jest rzeczywisty poziom egzaminu. Wymagania egzaminacyjne na maturę podstawową odpowiadają poziomowi B1, z elementami B1+ w zakresie rozumienia wypowiedzi w Europejskim Systemie Opisu Kształcenia Językowego. Matura rozszerzona z języka angielskiego odpowiada poziomowi B2, z elementami C1 w zakresie rozumienia wypowiedzi. Matura dwujęzyczna odpowiada biegłości językowej na poziomie C1, a nawet C2 w niektórych zadaniach, szczególnie w zakresie rozumienia tekstów. Oznacza to, że wymagana jest biegłość posługiwania się językiem angielskim na poziomie średniozaawansowanym w przypadku matury na poziomie podstawowym, a w przypadku egzaminu maturalnego rozszerzonej lub dwujęzycznej oczekuje się biegłości na poziomie średniozaawansowanym wyższym, a w rozumieniu tekstów i słuchania na poziomie zaawansowanym. Oczekuje się, że zdający maturę będzie rozumieć złożone teksty pisane i mówione, swobodnie komunikować się w różnych sytuacjach, a także tworzyć spójne wypowiedzi pisemne i ustne. Im wyższy poziom egzaminu maturalnego, tym bardziej prawdopodobne, że w tekstach pisanych i zadaniach ze słuchu pojawią się bardziej wymagające struktury gramatyczno-leksykalne, obejmujące m.in. idiomy i kolokacje, sprawdzające umiejętność myślenia abstrakcyjnego i wyciągania wniosków z kontekstu. Produkcja językowa wymaga umiejętności tworzenia spójnych i logicznych wypowiedzi pisemnych oraz swobodną komunikację w mowie na tematy związane z życiem codziennym. Receptywne umiejętności na poziomie C1 lub C2 wymagają od zdającego zrozumienia skomplikowanych tekstów i wypowiedzi, w tym niuansów językowych i kontekstów, adekwatnych argumentów i przykładów.
Na podstawie orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego uczeń z autyzmem otrzyma na egzaminie maturalnym arkusz dostosowany do dysfunkcji oraz uwzględniający przedłużenie czasu, możliwość nieprzenoszenia odpowiedzi na kartę odpowiedzi, będzie słuchał nagrania z wydłużonymi przerwami na zapoznanie się z zadaniami oraz przystąpi do egzaminiu w oddzielnej sali (https://cke.gov.pl). Poprzez eliminację presji czasu i hałasu zostanie zmniejszony lęk. Minimalizacja bodżców rozpraszających umożliwi koncentrację. Ale bez odpowiednich wzorców i ćwiczeń w czasie treningów przedmaturalnych autystyk z dużym prawdopodobieństwem nie będzie w stanie osiągnąć wymaganej punktacji na egzaminie.
Podsumowując, w trakcie pracy z autystycznym nastolatkiem pod kątem egzaminu maturalnego z języka angielskiego warto rozważyć:
dostosowanie metod do indywidualnych potrzeb ucznia
wdrażanie zasad panujących na lekcji i konsekwentne ich egzekwowanie
wprowadzenie nowych elementów po wcześniejszym wyjaśnieniu, że nastąpią i czego będą dotyczyć
rutynę, stałą strukturę całej lekcji lub pojedynczych ćwiczeń
proste i krótkie instrukcje, najlepiej napisane na tablicy
określony czas na wykonanie zadań, który jest odpowiednio długi
podział zadań na krótsze części
wykorzystanie metod niewerbalnych do nauki słownictwa
stosowanie modelu edukacji opartej na doświadczeniu
poznanie zainteresowań ucznia i ukształtowanie zajęć tak, aby te pasje ucznia wykorzystać
przedstawianie materiału abstrakcyjnego w sposób możliwie najbardziej konkretny
łączenie nowych zagadnień z zainteresowaniami nastolatka
umożliwienie wyboru miejsca w sali
pracę w oparciu o pozytywne wzmacnianie oraz powtórzenia
pomoc w sytuacji stresującej poprzez przewidywanie, zapobieganie i rozwiązywanie problemów.
Autyzm to „inny wzorzec rozwoju”, inna rzeczywistość, a nie choroba czy niepełnosprawność (Tur, 2016). Nauczyciel języka angielskiego przygotowujący ucznia ze spektrum autyzmu do egzaminu maturalnego jest w stanie ułatwić odkryć to czego autystyk jeszcze sobie nie świadomił oraz/lub „uruchomić procesor, który nie działa” (Zakłócenia w dziedzinie ..., 2014).
BIBLIOGRAFIA:
Buley, G. (2024). Seven Tips to Support Autistic Students through Exam Season. https://schoolsweek.co.uk/seven-tips-to-support-autistic-students-through-exam-season.
Wilczyńska, M. (2024). Autyzm nastolatków jako wyzwanie dla młodzieży z ASD. https://strefalogopedy.pl/artykuly/autyzm-nastolatkow-jako-wyzwanie-dla-mlodziezy-z-asd-2504.html.
(2024). Fascynacje-intensywne zainteresowanie osób w spektrum autyzmu. https://polskiautyzm.pl/fascynacje-intensywne-zainteresowanie-osob-w-spektrum-autyzmu .
(2019). https://www.sejm.gov.pl/interpelacja-nr-29303-do-ministra-edukacji-narodowej-w-sprawie-dostosowania-arkuszy-maturalnych-do-potrzeb-uczniow-z-autyzmem-i-zespolem-aspergera.
Lwowska, K. (2024). Jak wykorzystać aplikacje do robienia notatek w nauce języków. https://www.lingvika.pl/jak-wykorzystac-aplikacje-do-robienia-notatek-w-nauce-jezykow.
Rafał-Luniewska, J. (2019). Wskazania dla nauczyciela do pracy z uczniem z autyzmem i zespołem Aspergera w przedszkolu i szkole. https://ore.edu.pl/wskazania-dla-nauczyciela-do-pracy-z-uczniem-z-autyzmem-i-zespolem-aspergera-w-przedszkolu-i-szkole.
(2014). Autistics And Exams. https://spectrumeye.wordpress.com/2014/08/22/autistics-and-exams.
Kesherim, R. (2024). How to Support Teens with Autism. https://www.totalcareaba.com/autism/how-to-support-teens-with-autism.
Kesherim, R. (2024). How to Calm a Child with Autism. https://www.totalcareaba.com/autism/how-to-calm-a-child-with-autism.
Rybaczuk, M. Methodology Tips for Teachers: Advancing Teaching Autistic Students in ESL Classroom. https://www.onestopenglish.com/methodology-tips-for-teachers/advancing-teaching-autistic-students-in-esl-classroom/1000463.article.
Dasputa, S. (2024). Teaching Foreign Languages to Autistic Students. https://specialsaathi.com/2024/07/17/teaching-foreign-languages-to-autistic-students.
Flick, A. (2024). Helping Learners With Autism Who Have English As A Second Language: The Power Of Non-Verbal Strategies. https://www/orchidacademy.com/blog/helping-learners-with-autism-who-have-english-as-a-second-language-the-power-of-non-verbal-strategies.
Exam Tips for Helping Students with Autism. (2018). https://youngminds.org.uk/wp-content/uploads/2018/12/exam-tips-for-helping-students-with-autism1.pdf.
Wesoła, B. (2025). Dziecko ze spektrum autyzmu w szkole: Pedagodzy stają przed ogromnym wyzwaniem jak wspierać uczniów. https://strefaedukacji.pl/dziecko-ze-spektrum-autyzmu-w-szkole-pedagodzy-staja-przed-ogromnym-wyzwaniem-jak-wspierac-uczniow.
Zaorska, M, Trajdowska, J. (2024). Czy nauczanie dzieci z autyzmem języka angielskiego ma sens na podstawie opinii rodziców dzieci autystycznych. http://kontekstypedagogiczne.pl/widok-czy-nauczanie-dzieci-z-autyzmem-jezyka-angielskiego-ma-sens-na-podstawie-opinii-rodzicow-dzieci-autystycznych.
Nauczanie pisania uczniów z autyzmem. (2025). https://www.crossrivertherapy.com/nauczanie-pisania-uczniow-z-autyzmem.
https://sindromedown.net.
Dumitrescu, M. How to Teach Grammar to Students with Special Educational Needs. (2024). https://edict.ro/how-to-teach-grammar-to-students-with-special-educational-needs.
Chojnicka I., Wawer, A. (2024). Jak nastolatki w spektrum piszą wypracowania. Journal of Autism and Dvelopmental Disorders. https://psych.uw.edu.pl/jak-nastolatki-w-spektrum-autyzmu-pisza-wypracowania.
Mistal, P. (2023). Interakcja językowa z osobami ze spektrum autyzmu za pomocą technologii komunikacji zdalnej. http://phavi.umcs.pl/interakcja-jezykowa-z-osobami-ze-spektrum-autyzmu-za-pomoca-technologii-komunikacji-zdalnej.
Florek, A. Dziecko z autyzmem i z zespołem Aspergera w szkole i przedszkolu. (1-21). (https://ore.edu.pl/wp-content/uploads/phocadownload/pracownie/dziecko-z-autyzmem-i-z-zespolem-aspergera-w-szkole-i-przedszkolu.pdf.
Nixon, B., Schweizer A. (2020). Autism Speaks: How to Manage Exams. Virginia English Journal (2-13). https://www.autismspeaks.org.
Balaam, L. (2024). How to Manage Exams. https://myport.port.ac.uk/guidance-and-support/additional-suport-and-disability-advice/autism-toolkit/teaching-learning/how-to-manage-exams.
Wild, S. (2018). Professional practice: Preparing exams. https://www.autism.org.uk/advice-and-guidance/professional-practice/preparing-exams.
https://www.leanactionplan.pl.
Egzamin maturalny w Formule 2023. https://cke.gov.pl.
Tur, N. (2016). „Zanim skrytykujesz dziecko z zespołem Aspergera, uruchom empatię” - rozmowa o tym, jak wyjątkowo i intensywnie odbierają świat osoby z Zespołem Aspergera. https://www.nishka.pl/zanim-skrytykujesz-dziecko-z-zespolem-aspergera-uruchom-empatie-rozmowa-o-tym-jak-wyjatkowo-i-intensywnie-odbieraja-swiat-osoby-z-zespolem-aspergera.
(2014). Zakłócenia w dziedzinie podobieństwa komunikacji językowej osób z autzmem i co z tego wynika. LingVaria (IX: 1-14). https://journals.akademicka.pl/zaklocenia-w-dziedzinie-podobienstwa-komunikacji-jezykowej-osob-z-autyzmem-i-co-z-tego-wynika.
Benwell, T. Teaching English to Autistic Learners. Learning Difficulties: Autism. https://englishclub.com/learning-difficulties/autism.php.
Withers, R. (2019). Seven Tips for Teaching Teens with Autism. https://blunt-therapy.com/seven-tips-for-teaching-teens-with-autism
Kaperoni, V. (2024). Teaching English as a Foreign Language to Children With Autism. https://eltnews.gr/post/teaching-english-as-a-foreign-language-to-children-with-autism.
(2025) Resources for Autistic Teenagers. https://www.autism.org.uk/advice-and-guidance/topics/resources-for-autistic-teenagers.
Effective Autism Study Tips. Maximizing Academic Success for Students on the Autism Spectrum. 2025. https://effective-autism-study-tips/maximizing-academic-success-for-students-on-the-autism-spectrum.
Skewes J.C., Kemp T., Paton B. & Hohwy J., 2020. How Are Attention, Learning and Social Recognition Related on The Non-Clinical Autistic Spectrum. Acta Psychologica 210, 103-157
Gladfelter A., Barron K.L. & Johnson E., 2019. Visual and Verbal Semantic Production in Children with ASD, DLD and Typical Language. National Library of Medicine.