Szkoła jako środowisko wychowawcze

Istotą szkoły jako instytucji społecznej jest stworzenie wydzielonego i – na ile się da- odizolowanego układu społecznego, w którym realizowane będą specyficzne zadania: nauczanie i wychowanie. W miarę upowszechniania szkolnictwa szkoły wprawdzie odeszły od pełnej izolacji, ale nadal tworzą specyficzne systemy, w których uczniowie i nauczyciele na czas pobytu w szkole w jakimś zakresie oddzieleni są od świata zewnętrznego nie tylko fizycznie, ale też zestawem praw i obyczajów w relacjach wewnątrz tego systemu. A zatem szkoła, na niewielką skalę, tworzy środowisko wychowawcze .
Jak twierdzą autorzy Biblioteczki Reformy MEN – „O wychowaniu w szkole”, wychowanie jest to proces formowania osobowości ucznia, aby ten umiał dokonywać wyborów w demokratycznym społeczeństwie.
Dlaczego wychowanie jest tak ważnym elementem w pracy szkoły? Wynika to z trudności, jakie mają młodzi ludzie w poruszaniu się w pluralistycznym społeczeństwie, dużej konkurencyjności, bogatej oferty różnego rodzaju zachowań, wartości czy pseudowartości itp. Młody człowiek, któremu brakuje doświadczenia, ma często kłopoty z zaistnieniem w tym świecie. Nierzadko też wybiera drogę, która prowadzi do rozczarowań a nawet tragedii.
Szkoła jest jedną z instytucji, poza rodziną i kościołem, która zajmuje się wychowaniem młodego pokolenia w istotnym zakresie. Spójność działań na tych trzech płaszczyznach daje szanse na skuteczne wychowanie. Szczególna zgodność powinna dotyczyć wyznawanych wartości.
Ważność wychowania podkreślona została w Podstawie Programowej Kształcenia Ogólnego na każdym etapie kształcenia, poprzez wymóg uchwalenia i realizację szkolnych programów wychowawczych. Szkolny program wychowawczy zawiera całościowy zapis zadań wychowawczych, które zamierza realizować konkretna szkoła. Jest stworzony i realizowany przez wszystkich nauczycieli. Obejmuje między innymi :
• zadania wychowawcze każdego nauczyciela, wynikające z zadań ogólnych szkoły,
• zadania i treści wychowawcze odpowiednie dla poszczególnych zajęć edukacyjnych,
• zadania wychowawców klasowych,
• treści wychowawcze, wynikające ze statutu i regulaminów szkolnych,
• plan działań okresowych i okolicznościowych,
• tworzenie i kultywowanie ceremoniału szkolnego,
• zasady współpracy wychowawczej z rodzicami,
• zasady współpracy wychowawczej z samorządem terytorialnym,
• tematyczne, okresowe programy wychowawcze, zasady funkcjonowania i zadania samorządu szkolnego.
Warto także przytoczyć inne zapisy z Podstawy Programowej w kontekście wychowawczym. Nauczyciele w swojej pracy wychowawczej, wspierając w tym zakresie obowiązki rodziców, winni zmierzać do tego, aby uczniowie w szczególności :
1. Znajdowali w szkole środowisko wszechstronnego rozwoju osobowego (w wymiarze intelektualnym, psychicznym, społecznym, zdrowotnym, estetycznym, moralnym i duchowym).
2. Rozwijali w sobie dociekliwość poznawczą, ukierunkowaną na poszukiwanie dobra i piękna w świecie.
3. Mieli świadomość życiowej użyteczności zarówno poszczególnych przedmiotów szkolnych, jak i całej edukacji na danym etapie.
4. Stawali się bardziej samodzielnymi w dążeniu do dobra w jego wymiarze indywidualnym i społecznym, godząc umiejętnie dążenie do dobra własnego z dobrem innych, odpowiedzialność za siebie i innych, wolność własną z wolnością innych.
5. Poszukiwali, odkrywali i dążyli na drodze rzetelnej pracy do osiągnięcia wielkich celów życiowych i wartości ważnych dla odnalezienia własnego miejsca w świecie.
6. Uczyli się szacunku dla dobra wspólnego jako podstawy życia społecznego oraz przygotowywali się do życia rodzinie, społeczności lokalnej i w państwie w duchu przekazu dziedzictwa kulturowego i kształcenia postaw patriotycznych.
7. Przygotowywali się do rozpoznawania wartości moralnych, dokonywania wyborów i hierarchizacji wartości oraz mieli możliwość doskonalenia się.
8. Kształtowali w sobie postawę dialogu, umiejętności słuchania innych i rozumienia ich poglądów, umieli współdziałać i współtworzyć w szkole wspólnotę nauczycieli i uczniów.
Szkolny program wychowawczy, o którym pisze Podstawa Programowa, wskazuje w sposób całościowy wszystkie treści i działania o charakterze wychowawczym. Opracowując taki program trzeba znać potrzeby uczniów w zakresie szeroko rozumianego wychowania. Łatwo bowiem można wyznaczyć sobie szczytne idee i dopasować sposoby ich osiągania oraz minąć się z istotnymi potrzebami uczniów w konkretnej szkole czy klasie. Informacje na ten temat są niezbędne również do opracowania planów konkretnych lekcji, a w konsekwencji do opracowania planów ćwiczeń .
Cele wychowania mają zawsze charakter postulatywny, otwarty, są wyrazem wartości i dążeń społeczeństwa, w którym są realizowane. Wychowanie szkolne powinno godzić oczekiwania i interesy społeczne z oczekiwaniami, rozwojem i nabywaniem tożsamości osobowej przez wychowanka, a także stanowić wspomaganie jego indywidualnego rozwoju, wspieranie go w urzeczywistnianiu swojego człowieczeństwa w kontakcie z innymi.
A. F. Szołtysek pisze, że wychowanie jest wydobywaniem na jaw tego wszystkiego, co skrywa natura ludzka, co jest jej wewnętrznym potencjałem, niepowtarzalnym bogactwem i dzięki czemu wychowanek staje się osobą świadomie realizującą siebie. To chyba najważniejsze przesłanie dla szkoły jako środowiska wychowawczego oraz dla wychowawcy, który przede wszystkim realizuje zadania wychowawcze. Dobry wychowawca to ten, który angażuje się – gdy istnieje potrzeba –w oddziaływania pedagogiczne, uzyskując zadawalające rezultaty .
Każda szkoła, chce czy nie chce, wytwarza mikro-środowisko wychowawcze. Na ile silnie oddziała ono na uczniów, zwłaszcza na ich przyszłe życie? Różnie tu bywa. Oczywiście, szkoła nie jest głównym czynnikiem sprawczym w procesie wychowania, ale pozostaje istotnym komponentem systemu, w którym wzrastają dzieci i młodzież.