Innowacja "Ważna jest gimnastyka buzi i języka"

Innowacja ” Ważna jest gimnastyka buzi i języka”

Autorki: Ewa R., Sylwia S.
Wdrażające innowację: Ewa R., Sylwia S.
Miejsce innowacji: Przedszkole w Tłuszczu
Opis innowacji:
I. Wstęp
II. Opis zasad innowacji
1. Zakres innowacji
2. Okres innowacji
3. Sposób dokumentowania
4. Motywacja wprowadzenia innowacji i oczekiwania z nią związane.
5. Cechy innowacji
6. Cel ogólny
7. Cele szczegółowe
8. Przewidywane efekty
III. Metody i formy pracy
IV. Charakterystyka ćwiczeń usprawniających mowę dziecka
V. Ewaluacja
VI. Bibliografia

I. Wstęp

Rozwój mowy jest niezwykle ważny w życiu każdego człowieka. Mowa daje nam możliwość komunikacji, przekazywania informacji. Pomaga w wyrażaniu opinii, emocji. Służy w nawiązywaniu relacji społecznych. Mowa zaczyna się kształtować już od najmłodszych lat. Rozpoczyna się już w okresie prenatalnym – już wtedy dziecko odbiera bodźce z otoczenia, kształtują się organy mające wpływ na artykulację. Dziecko uwrażliwia się na głos matki. Należy pamiętać o różnicy między artykulacją, a mową. Ta pierwsza oznacza zdolność dziecka do wydawania wyraźnych dźwięków. Mowa natomiast to proces przekazywania i odbierania informacji w zrozumiały sposób. Aby pobudzić rozwój mowy u dziecka należy komunikować się z nim już od narodzin poprzez np. mówienie do niego, czytanie bajek.
Pamiętajmy, że każde dziecko ma własne tempo rozwoju, czyli u każdego ten proces przebiega inaczej – szybciej bądź wolniej. „Dziecko w wieku przedszkolnym na tyle wzbogaca swój język i myślenie, że bez trudu porozumiewa się z dorosłymi za pomocą słów. Tempo poszerzania zakresu słownictwa i nabywania biegłości w mowie może znacznie różnić się miedzy dziećmi.” A. Leszczyńska
W kształtowaniu procesu rozwoju mowy dziecka biorą udział jego najbliżsi, ale również Przedszkole. „Należy do dobrego wychowania dzieci, ażeby dobrze wykształcić narzędzie mowy, ażeby dzieci nauczyć każde słowo doskonale wyraźnie i czysto wymawiać. I to będzie pierwsza nauka, którą dzieci powinny odebrać od matki, ojca i wychowawców” J. Śniadecki

Przedszkole stwarza warunki dziecku to nauki komunikowania się tj. poprzez zabawę, czytanie bajek, spędzanie czasu z rówieśnikami, rozmowy.

W literaturze logopedycznej, czy pedagogicznej funkcjonują różne podziały rozwoju mowy dziecka. Najpopularniejszym jest zaproponowany przez Kaczmarka (1953, 1988):

1. etap przygotowawczy (okres prenatalny)
2. okres melodii (pierwszy rż.)
3. okres wyrazu (1.–2. rż.)
4. okres zdania (2.–3. rż.)
5. okres swoistej mowy dziecięcej (3.–7. rż.)

Okres swoistej mowy dziecięcej przypada na wiek przedszkolny. Tak więc rozwój mowy trzylatka przedstawia się następująco:

• Dziecko trzyletnie sprawnie posługuje się mową, wypowiedzi dziecka są wielowyrazowe; używa zdań złożonych
• mówi dużo i chętnie, opowiada, „głośno myśli” podczas wykonywania czynności
• zasób słów dziecka zwiększa się do ok. 1000 wyrazów
• mówi dosyć gramatycznie, mowę dziecka trzyletniego charakteryzuje zmiękczanie głosek: s, z, c, dz (sz, ż, cz, dż też mogą być wymawiane jako ś, ź, ć, dź)
• głoska „r” może być zamieniona na „l” lub „j”
• brak jest wyraźnych końcówek w wyrazach
• wymowę cechuje opuszczanie sylaby początkowej lub końcowej, np zupa midolowa, kapel (kapelusz), przestawki głoskowe (konalówki-kolanówki), zniekształcenia wyrazów, np: olompocik-kompocik
• czasem się zacina, jąka lub powtarza słowa (zwłaszcza w sytuacjach wzbudzających silne emocje)
• zadaje dużo pytań
• wymienia czynności i przedmioty na obrazku
• rozumie coś się do niego mówi, jeżeli jest to związane z czymś, czego wcześniej doświadczyło
Pamiętajmy - Dziecko poznaje świat dzięki rozumieniu mowy, a posiadanie tej umiejętności pozwala mu wyrazić swoje potrzeby, pragnienia i emocje.

II. Opis zasad Innowacji:

1. Zakres innowacji

Innowacja obejmie dzieci 3 - letnie uczęszczające do Przedszkola. Materiał będzie realizowany przez autorki jako cykl zajęć prowadzonych raz w tygodniu, zajęcia będą połączone z treściami edukacyjnymi w ramach podstawy programowej, poszerzając je o treści zawarte w innowacji tak więc program jest zgodny z podstawą programową wychowania przedszkolnego, która w zakresie wspomagania rozwoju mowy( IV. Poznawczy obszar rozwoju dziecka)zakłada, że dziecko przygotowane do podjęcia nauki w szkole:
 (2)wyraża swoje rozumienie świata, zjawisk i rzeczy znajdujących się w bliskim
otoczeniu za pomocą języka mówionego, posługuje się językiem polskim w mowie
zrozumiałej dla dzieci i osób dorosłych, mówi płynnie, wyraźnie, rytmicznie,
poprawnie wypowiada ciche i głośne dźwięki mowy, rozróżnia głoski na początku i końcu w wybranych prostych fonetycznie słowach;
 (5)odpowiada na pytania, opowiada o zdarzeniach z przedszkola, objaśnia kolejność
zdarzeń w prostych historyjkach obrazkowych, układa historyjki obrazkowe, recytuje
wierszyki, układa i rozwiązuje zagadki;
 (6)wykonuje własne eksperymenty językowe, nadaje znaczenie czynnościom, nazywa je, tworzy żarty językowe i sytuacyjne, uważnie słucha i nadaje znaczenie swym doświadczeniom;

2. Okres innowacji:

Listopad – czerwiec

3. Sposób dokumentowania:

W dzienniku grupy wpisy zajęć innowacyjnych z cyklu – „Ważna jest gimnastyka buzi i języka”

4. Motywacja wprowadzenia innowacji i oczekiwania z nią związane:

Umiejętność poprawnego mówienia jest bardzo ważna. Rodzice coraz częściej zastanawiają się, czy ich dziecko prawidłowo się rozwija, czy rozwój mowy dziecka nie jest opóźniony lub zaburzony. Na zajęciach edukacyjnych i z opinii nauczycieli można zaobserwować, iż dzieci niechętnie wypowiadają się na dany temat w większej grupie , są nieśmiałe. Trudno im przełamać bariery związane z tym lękiem, dlatego istnieje pilna potrzeba systematycznej pracy, ukierunkowanej na doskonalenie mowy i wymowy. Zajęcia te nie zastąpią zajęć logopedycznych, ale pomogą w stymulowaniu umiejętności językowych.

5. Cechy innowacji:
- systematyczność
- celowość
- zintegrowanie innowacji z realizacją zadań wynikających z programu

6. Cel ogólny:
Stymulowanie rozwoju mowy, tak aby dzieci usprawniły stronę artykulacyjną i gramatyczną mowy, osiągnęły sprawność komunikowania się z innymi, potrafiły zakomunikować o swoich potrzebach i emocjach

7. Cele szczegółowe:
• Wspomaganie rozwoju dziecka
• Wyrobienie właściwych nawyków mowy: oddech, zamykanie ust, przełykanie śliny
• Usprawnienie motoryki narządów mowy: mięśni języka, warg, policzków, żuchwy, podniebienia miękkiego
• Tworzenie sytuacji sprzyjających spontanicznemu wypowiadaniu się
• Zachęcanie dziecka do udziału w rozmowie kierowanej, tematycznej
• Wzbogacenie słownictwa
• Przezwyciężenie trudności artykulacyjnych
• Rozwijanie percepcji słuchowej poprzez kształcenie wrażliwości słuchowej, różnicowania dźwięków z otoczenia
• Rozwijanie kompetencji komunikacyjnych dziecka takich jak: społeczne, sytuacyjne – polepszenie funkcjonowania społecznego wychowanka
• Skupienie uwagi i współpraca z osobą ćwiczącą
8. Przewidywane efekty

Zaproponowane przez nas zabawy i ćwiczenia powinny, zgodnie z założeniami, doprowadzić do tego że dziecko:
• Usprawni funkcje majce wpływ na rozwój mowy, tj. pamięć, koncentrację, myślenie, percepcje słuchową, wzrokową i ruchową
• Usprawni motorykę narządów artykulacyjnych
• Wzbogaci słownictwo
• Zdobędzie nowe doświadczenia werbalne
• Utrwali prawidłową wymowę głosek
• Wyćwiczy właściwy tor oddechowy
• Udoskonali analizę i syntezę słuchową oraz pamięć słuchową
• Sprawnie zacznie komunikować się z otoczeniem
III. Metody i formy pracy.
Realizację zamierzonych celów umożliwi stosowanie odpowiednich metod i from pracy z dzieckiem:
Metody:
- wspierające i stymulujące rozwój dziecka
- słowne: rozmowa, instrukcje, objaśnienia
- percepcyjne: obserwacja, pokaz
- czynne: samodzielnych doświadczeń , zadań stawianych do wykonania
- twórcze
Formy:
- praca z całą grupą
- praca w małych zespołach

IV. Charakterystyka ćwiczeń usprawniających mowę dziecka
Dziecko przyswaja sobie system językowy poprzez działanie w świecie. Jednak to w przedszkolu poprzez świadomy program działania stwarzane są sytuacje do słuchania prawidłowej i bogatej mowy, do zadawania pytań, udzielania odpowiedzi oraz korygowania błędów i wad. Proces przyswajania języka jest możliwy, gdy powiązany będzie z rozwojem wszystkich zmysłów i funkcji psychicznych. Słowo pozwala dziecku poznawać, rozumieć i opisywać świat. Zadaniem naszej innowacji będzie stworzenie warunków do prawidłowego ukształtowania wszystkich umiejętności warunkujących proces nabywania języka.
Ćwiczenia usprawniające narządy mowy dziecka, a więc język, wargi, podniebienie przygotowują do prawidłowego mówienia. Z małymi dziećmi (a takie będą objęte innowacją, gdyż w naszej grupie są również przedszkolaki z końca roku) wyżej wymienione ćwiczenia najlepiej prowadzić w formie zabawy, gdyż małe dzieci mają naturalną skłonność do wielokrotnego powtarzania ulubionej zabawy. Jeśli potraktujemy ćwiczenie jako zabawę, będzie ono dla niego czystą przyjemnością. Rolą wychowawcy jest pokazanie poprawnie wykonanego ćwiczenia i zachęcanie dziecka do pracy przez chwalenie, za podejmowany wysiłek, choćby efekty nie były widoczne od razu. Ćwiczenia logopedyczne zaczynamy od najprostszych, stopniowo zwiększając ich trudność.
1. Ćwiczenia usprawniające aparat artykulacyjny
U większości dzieci z wadą wymowy występuje obniżona sprawność narządów artykulacyjnych (języka, warg, policzków, podniebienia miękkiego). Czasem przyczyną wady wymowy są nieprawidłowości w budowie anatomicznej narządów mowy. Przyczyną bywają także, szczególnie u dzieci młodszych, nieprawidłowe nawyki związane z połykaniem i oddychaniem. Dlatego konieczne jest w tych przypadkach usprawnienie mięśni warg , języka, podniebienia miękkiego, policzków, prawidłowego połykania oraz wypracowanie zręcznych i celowych ruchów powyższych narządów.
Ćwiczenia artykulacyjne:
• Warg:
- przytrzymywanie słomki wargami w płaszczyźnie poziomej – dziecko trzyma, a my próbujemy wyrwać słomkę;
- dokładne powtarzanie samogłosek e-u;
- wymawianie na przemian a-o, przy maksymalnym oddaleniu od siebie wargi górnej i dolnej;
- oddalanie od siebie kącików ust – wymawianie iii;
- zbliżanie do siebie kącików ust – wymawianie uuu;
- naprzemienne ściąganie ust, jak przy wymawianiu głoski u – i;
- gwizdanie;
- cmokanie ustami – przesyłanie całusków;
- parskanie wargami jak koń (wprawianie warg w drganie);
- wibrowanie wargami – odgłos motoru,
- masaż warg zębami (górnymi dolnej wargi i odwrotnie);
- dmuchanie na piórko, watkę lub piłkę pingpongową;
- układnie ust jak przy wymowie samogłosek ustnych, z wyraźną , przesadną artykulacją warg, np. w kolejności: a-i-o-u-y-e, u-a-i-o-e-y, o-a-y-i-u, e-y-i-o-a-u, u-i-y-a-o;
- wymowa samogłosek w parach: a-i, a-u, i-a, u-o, o-i, u-i, a-o, e-o itp.;
- wysuwanie zaokrąglonych warg do przodu, zaciskanie ich i otwieranie przy zamkniętych zębach;
- wysuwanie warg w ryjek, cofanie w uśmiech;
- wysuwanie warg w przód, następnie przesuwanie warg w prawo, w lewo;
- wysuwanie warg w przód, następnie krążenie wysuniętymi wargami – ruch okrężny warg;
- przerzucanie powietrza z jednego policzka do drugiego;
- nadymanie policzków i zatrzymywanie powietrza, następnie powolne wypuszczanie powietrza.

• Ćwiczenia języka:
- malowanie sufitu – oblizywanie podniebienia czubkiem języka (pędzlem) przy otwartej buzi;
- biedronka lub muchomor – malowanie czubkiem języka kropki na podniebieniu – przy otwartej buzi;
- trzymanie czubka języka przyklejonego do podniebienia tuż za zębami, otwierać i zamykać buzię;
- trampolina – przy otwartej buzi podnosić i opuszczać czubek języka (nie może on wysuwać się przed zęby);
- świnka – mlaskać;
- dzięcioł –stukać czubkiem języka w podniebienie tuż za zębami – przy otwartej buzi;
- glonojad – przyssać czubek języka do podniebienia tuż za zębami – przy otwartej buzi;
- dotykanie językiem do nosa, do brody, w stronę ucha lewego i prawego
- oblizywanie dolnej i górnej wargi przy ustach szeroko otwartych (krążenie językiem)
- wysuwanie języka w przód i cofanie w głąb jamy ustnej
- kląskanie językiem – konik stuka kopytkami;
- dotykanie czubkiem języka na zmianę do górnych i dolnych zębów, przy maksymalnym otwarciu ust (żuchwa opuszczona)
- język wysunięty w kształcie grota wykonuje poziome ruchy wahadłowe od jednego do drugiego kącika ust
- rurka – wargi ściągnięte i zaokrąglone unoszą boki języka
- język lekko wysunięty opiera się na wardze dolnej i przyjmuje na przemian kształt łopaty i grota
- ruchy koliste języka w prawo i w lewo na zewnątrz jamy ustnej.
- oblizywanie zębów po wewnętrznej i zewnętrznej powierzchni dziąseł pod wargami. Usta zamknięte.

• Ćwiczenia usprawniające podniebienie miękkie:
- przełykanie śliny;
- wdychanie i wydychanie (powolne, swobodne) powietrza przez nos, przy zamkniętych ustach;
- wdech powietrza przez nos, wydech przez otwarte szeroko usta (przy wydechu zacisnąć nos);
- wdech przez nos, wydech przez usta;
- dmuchanie przez usta (początkowo należy zatykać nos);
- wciąganie powietrza (ssanie przez słomkę kawałków papieru, ziarenek grochu, watki, wciąganie wody przez słomkę);
- wciąganie policzków;
- chrząkanie przy zamkniętej buzi;
- naśladowanie chrapania na wdechu i wydechu;
- śmiech z użyciem elementów dźwiękonaśladowczych: ha-ha, he-he, hi-hi itd.
- ziewanie przy szeroko otwartych ustach (żuchwa nisko opuszczona);
- ziewanie połączone z artykulacją głoski a;
- wymawianie sylab: ak-ka, ag-ga, oraz akka, agga;
- balonik (nabieranie powietrza w policzki, zatrzymanie powietrza i powolne wypuszczanie), początkowo z zatkanym nosem;
- balonik z wysuniętym językiem;
- wypowiadanie sylab ze spółgłoską p na końcu, przedłużając zwarcie wargowe, np. ap, op, up, itd.;
- wypowiadanie sylab ze spółgłoską p na początku – po, pa, pu, pe. Moment zwarcia p należy przedłużyć.
• Ćwiczenia policzków:
- nadymanie policzków – gruby miś
- wciąganie policzków – chudy zajączek
- nabieranie powietrza w usta i zatrzymanie w jamie ustnej, krążenie tym powietrzem, powolne wypuszczanie powietrza
- naprzemiennie gruby miś – chudy zajączek
- nabieranie powietrza w usta, przesuwanie powietrza z jednego policzka do drugiego na zmianę.
• Ćwiczenia prawidłowego połykania (wyrobienie nawyku połykania z językiem ułożonym na wałku dziąsłowym):
- unoszenie języka na wałek dziąsłowy za górnymi zębami przy otwartych a następnie zamkniętych ustach
- lizanie czubkiem języka wałka dziąsłowego
- trzymanie czubkiem języka chrupka przy wałku dziąsłowym, jednoczesne połykanie śliny.

2. Ćwiczenia oddechowe
Mówienie jest nierozłącznie związane z oddychaniem. Ćwiczenia te poprawiają wydolność oddechową, sprzyjają wydłużeniu fazy oddechowej, rozruszaniu przepony, co powoduje poprawę jakości mowy. Ćwiczenia te ułatwiają także koncentrację. Dla funkcji mowy ważna jest umiejętność wdychania i wydychania powietrza przez usta, usta i nos, oraz tylko przez nos. Dźwięki naszego języka wymawianie są tylko na wydechu . Ćwiczenia prowadzone są najczęściej w formie zabawowej, przy wykorzystaniu różnych środków, np. piórek, piłeczek, chrupek, wiatraczków itp. Są też wplatane w opowieści i zabawy ruchowe.
Przykłady:
• Wdech nosem (usta zamknięte) i wydech ustami
• Dmuchanie na „zmarznięte ręce”
• Dmuchanie na własną brodę, grzywkę
• Zdmuchiwanie lekkich przedmiotów z ręki
• Dmuchanie w np. wycięte z bibułki listki, wiatraczek, kulkę z waty
• Spacer po łące – dmuchanie i wąchanie kwiatów
• Mecz – dmuchanie na piłeczkę pingpongową do bramki (zabawa w parach), dmuchanie na piłeczkę przez słomkę
• Echo – powtarzanie za nauczycielką sylab: ma, mu, me, mi, my
• Puszczanie baniek mydlanych
• Naśladowanie lokomotywy – wydmuchiwanie nadmiaru pary – ffff, szszsz , sapanie lokomotywy pfpfpfpfpfpfpf, powoli rusza coraz szybciej czczczczczcz
• Naśladowanie balonika – wypuszczanie powietrza z jednoczesnym odgłosem ssss
• Nadmuchiwanie balonika
• Naśladowanie syreny – eu-eu-eu, au-au-au, na jednym wydechu
• Wyścig chrupek – dmuchanie w parach
• Dmuchanie na piórko, żeby nie spadło
• W pozycji leżącej – wdech nosem, bezdech, wydech ustami, bezdech (pluszowa zabawka leżąca na brzuchu unosi się i opada), - w pozycji stojącej – wdech nosem i uniesienie rąk do góry, wydech ustami i opuszczanie rąk w dół
• Dmuchanie przez słomkę do kubka z wodą, wywoływanie bąbelków.
3. Ćwiczenia słuchowe
Stanowią one bardzo ważną grupę ćwiczeń ponieważ, często opóźnienia czy zaburzenia rozwoju mowy pojawiają się na skutek opóźnień rozwoju słuchu fonematycznego (tzw. słuchu mownego). Stymulując funkcje słuchowe przyczyniamy się do rozwoju mowy dziecka.
W przedszkolu program rozgranicza ćwiczenia słuchowe dla dzieci młodszych i starszych. Pierwsze rozpoznają dźwięki naturalne pochodzące z otoczenia, dla dzieci starszych przewidziana jest słuchowa analiza mowy. W toku zajęć słuchowych zaleca się wprowadzanie efektów akustycznych wydawanych przez instrumenty muzyczne, zegary, dzwony itp.; rozpoznawanie głosu szmeru, źródła dźwięku (ilości, głośności).
Przykłady ćwiczeń dla dzieci młodszych:
• Co słyszę? - dzieci siedzą z zamkniętymi oczami i nasłuchują, rozpoznają odgłosy dochodzące z sąsiedztwa, ulicy.
• Zgadnij, co wydało dźwięk? - uderzanie pałeczką w szkło, fajans, metal, kamień, drewno itp. Toczenie różnych przedmiotów po podłodze ( np. piłki, kasztana, kamienia), rozpoznawanie odgłosu przez dzieci.
• Rozpoznawanie różnych przedmiotów w zamkniętym pudełku po wydawanym odgłosie – groch, kamyki, gwoździe, cukier, kasza itp.
• Uderzanie o siebie klockami, łyżeczkami, garnuszkami; uderzanie łyżeczką o pustą szklankę, o szklankę z wodą, klaskanie, darcie papieru, gniecenie papieru, przelewanie wody( z wysokości, z niska), drapanie po szkle, papierze, stole.
• Rozpoznawanie głosu, szmeru, źródła dźwięku – miejsca, kierunku, odległości, ilości dźwięków (dużo- mało), głośności ( cicho – głośno).
• Szukanie ukrytego zegarka, radia, dzwoniącego budzika.
• Rozróżnianie i naśladowanie głosów zwierząt: kota, psa, krowy, kury, koguta, kaczki, gęsi itp.
• Rozróżnianie odgłosów pojazdów: samochodu, pociąg, motoru, traktora itp.
• Rozpoznawanie po dźwięku różnych urządzeń domowych, np. odkurzacz, mikser, suszarka, pralka itp.
4. Ćwiczenia fonacyjne
Celem tych ćwiczeń jest kształtowanie u dziecka poprawnej emisji głosu. Dążymy więc do tego, aby przy jak najmniejszym obciążeniu wiązadeł głosowych uzyskać jak najlepsze
brzmienie i jak najlepszą nośność głosu.
• Wypowiadanie samogłosek na wydechu (a-e-i-o-u-y), każdą samogłoskę osobno
• Ćwiczenia emisyjne na samogłoskach – straż pożarna, policja, pogotowie
• Powtarzanie kilka razy tą samą głoskę : aaa, uuu, eee
• Mruczenie na głoskach nosowych: mmm, nnn, ma, mo, mi, mo, mu
• Naśladowanie szumu wiatru
• Przeciąganie pojedynczych samogłosek ustnych na jednym wydechu: zawody, kto dłużej wymówi: aaaa, oooo, uuu, iiii, yyyy
• Ćwiczenia modulacji: wymawianie samogłosek z przerwami (głoska o spada po schodach o-o-o-o-o-o), wymawianie głosek jak najciszej (usypiamy misia: śśśśśśś) i jak najgłośniej (ryczy niedźwiedź: uuuuuuu)
• Śpiewanie gamy: do, re, mi, fa, sol, la, si, do
• Echo – powtarzanie dźwięków za nauczycielką
• Naśladowanie śmiechu różnych osób: - staruszki (che-che-che), - kobiety (wesołe: cha-cha-cha), mężczyzny (rubaszne: ho-ho-ho), - dziewczynki (piskliwe: chi-chi-chi)
• Wypowiadanie sylab, wyrazów, zdań z różną siłą głosu (od szeptu do krzyku)
• Wymawiane rymowanek, wyliczanek na jednym wydechu.

V. Ewaluacja
Ewaluacja przeprowadzona zostanie na podstawie:
• Zapisów dokumentacji zajęć w dzienniku
• Bezpośredniej obserwacji dzieci
• Analizie ich wypowiedzi
• Rozmowy z dziećmi
• Rozmowy z rodzicami
• Ankiety dla rodziców

Wyniki ewaluacji zostaną przedstawione Dyrektorowi, Radzie Pedagogicznej i Rodzicom po zakończeniu innowacji.
Plan innowacji w toku realizacji może ulec zmianie.
VI. Bibliografia:
1. Demel G. Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Warszawa 1994 r.
2. Chmielewska E. Zabawy logopedyczne i nie tylko, Kielce 1997
3. Galewska-Kustra, Pucio uczy się mówić, Nasza Księgarnia
4. Galewska-Kustra, Wierszyki ćwiczące języki, Nasza Księgarnia
5. Hącia A., Co robi język za zębami, PWN
6. Kamińska B., Siebert B., Podstawy rozwoju mowy u dzieci, artykuł
7. Michalak-Widera I., Węsierska K., Zabawy buzi i języka dla każdego smyka, Katowice 2009
8. Styczek I. Logopedia, Warszawa 1978 PWN
9. Szłapa K., Cmokaj, dmuchaj, parskaj, chuchaj. Ćwiczenia oddechowe i artykulacyjne dla najmłodszych, Gdańsk 2012.
Zabawy logo