Edukacja i terapia osób z niepełnosprawnością intelektualną na przykładzie Ośrodka Szkolno-Wychowawczego

EDUKACJA I TERAPIA OSÓB Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ NA PRZYKŁADZIE OŚRODKA SZKOLNO - WYCHOWAWCZEGO

Ograniczenia w sferze intelektualnej oraz w rozumieniu pociągają za sobą trudności w nauce, czyli: rozumienie siebie, innych ludzi, otoczenia, funkcjonowania w życiu. Dlatego edukacja osób niepełnosprawnych intelektualnie jest czynnikiem bardzo ważnym zarówno w rehabilitacji jak i terapii osób dotkniętych niepełnosprawnością.
W. Dykcik definiuje edukację jako „ogół przebytych doświadczeń, znaczących dla kształtowania się kompetencji i tożsamości człowieka lub też ogół jego interakcji ze światem życia, znaczącym dla optymalnego rozwoju osobowości.” 1
Edukacja według Z. Kwiecińskiego to „prowadzenie drugiego człowieka ku wyższym stanom rozwojowym i jego własna aktywność w osiąganiu pełnych i swoistych dlań możliwości. To ogół czynności i procesów sprzyjających rozwojowi oraz stan ich efektów, czyli osiągnięty poziom kompetencji, tożsamości i podmiotowości.” 2
Z definicji tych wynikają wspólne cele i zadania, zarówno w pedagogice ogólnej jak i pedagogice specjalnej, chociaż osiąganymi różnymi metodami. Praca edukacyjna z uczniami z niepełnosprawnością intelektualną jest pracą bardzo specyficzną. Odrębność jej wyraża się w „niemożności przypisania z góry pewnych zadań i treści edukacyjnych do poszczególnych etapów edukacji oraz opisania sylwetki absolwenta, w niemożności wytyczania procedur osiągania celów czy oceniania według obowiązującej skali ocen.”3
Na początku należy scharakteryzować pojęcie kształcenia specjalnego, które odczytuje się jako „planowy, systematyczny, zamierzony proces oddziaływań, mający właściwą dla siebie specyfikę, wynikającą z:
• specyfiki podmiotu oddziaływań
• zachodzących procesów edukacyjno – rehabilitacyjnych
• stosowanych metod postępowania, doboru treści kształcenia oraz wykorzystanych środków dydaktycznych
• nakreślonych wspólnych i swoistych oddziaływań.” 4
Obowiązkiem każdego państwa jest zapewnienie edukacji i odpowiednich warunków do nauki, tak aby każdy człowiek nawet niepełnosprawny intelektualnie miał możliwość rozwoju pod każdym względem. Dlatego bardzo ważnym elementem jest stworzenie odpowiedniej oferty edukacyjnej dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie. W Polsce system szkolnictwa dla dzieci młodzieży niepełnosprawnej obejmuje:5
• oddziały przedszkolne i szkolne zorganizowane w przedszkolach i szkołach ogólnodostępnych
• oddziały przedszkolne i szkolne zorganizowane w zakładach opieki zdrowotnej i domach pomocy społecznej
• przedszkola specjalne, szkoły podstawowe specjalne
• specjalne szkoły przysposabiające do pracy zawodowej
• szkoły zasadnicze specjalne
• indywidualne nauczanie i wychowanie
• integracyjne oddziały przedszkolne i szkolne
• integracyjne przedszkola i szkoły
• ośrodki szkolno – wychowawcze
• zespoły pozalekcyjne zajęć wychowawczych organizowane w zakresie opieki zdrowotnej i lecznictwa uzdrowiskowego.
Istotą systemu kształcenia specjalnego jest „dążenie do powszechności nauczania w dostępnych dla wszystkich uczniów szkołach i zapewnienia uczniom z niepełnosprawnościami warunków realizacji obowiązku szkolnego w sposób dostosowany do tempa ich rozwoju. To potrzeby ucznia wyznaczać powinny sposób realizacji zadań w zakresie nauczania, wychowania i kształcenia.”6 W procesie nauczania należy wziąć pod uwagę specyficzne cechy osób niepełnosprawnych intelektualnie, przede wszystkim: „wolniejsze tempo wytwarzania odruchów warunkowych, mniejszą trwałość i plastyczność związków czasowych, dużą stereotypowość i brak plastyczności w zachowaniu się, braki w zakresie funkcjonowania I i II układu sygnałowego, słabsze powiązywanie i nieprawidłowości w zakresie związków między tymi układami, trudności w wykorzystywaniu słowa w nauczaniu.” 7
W edukacji ważną osobą jest pedagog, który poza sprawowaniem czynności dydaktycznych, powinien być również terapeutą. Nauczyciel - terapeuta powinien korygować zaburzone funkcje oraz stymulować możliwości rozwojowe osoby niepełnosprawnej intelektualnie, poprzez zastosowanie różnorodnych metod, technik i narzędzi. Nauczyciel powinien „aktywizować wszystkie zahamowane lub zaburzone czynności dziecka, co przyczynia się do lepszego zrozumienia i przyswajania treści programowych. Nauczyciel terapeuta powinien wypracować z dzieckiem odpowiednią postawę do procesu uczenia się (...). Od nauczyciela terapeuty wymaga się pogłębienia znajomości ucznia.” 8 Nauczyciel powinien przede wszystkim znać dobrze swojego ucznia, być w stosunku do niego empatycznym i wyrozumiałym, a także rozumieć jego potrzeby, zauważać przede wszystkim możliwości a nie ograniczenia.
Edukacja jest niezbędnym czynnikiem utrzymania dobrego funkcjonowania dorosłych osób niepełnosprawnych intelektualnie, ponieważ wiedza zdobyta w dzieciństwie w szkole jest bardzo przydatna do radzenia sobie w codziennym życiu osób dotkniętych niepełnosprawnością intelektualną.
Bardzo ciekawie można przedstawić proces rewalidacji osób z niepełnosprawnością intelektualną na przykładzie Ośrodka Szkolno – Wychowawczego. Główną podstawą funkcjonowania tego typu placówki jest, realizacja procesu rewalidacyjno-wychowawczego. Proces ten oparty jest na rocznym Planie Pracy danego ośrodka, który zawiera ogólne cele i zadania do realizacji – przygotowanie osoby niepełnosprawnej do życia w pełni integracji społecznej na miarę jej możliwości. Roczny Plan Pracy uwzględnia wytyczne (priorytety) MEN i Kuratora Oświaty na dany rok szkolny. Oprócz tego dokumentu tworzony jest w ośrodku Program Wychowawczy oraz Program Profilaktyki, w których zawarte są konkretne zadania dla wszystkich wychowanków i wychowawców ośrodka.
Proces rewalidacyjno-wychowawczy w tego typu placówce odbywa się w mniejszych grupach wychowawczych, które są organizowane zgodnie z wiekiem danego wychowanka i jego niepełnosprawnością. Każda grupa wychowawcza posiada doskonałe warunki lokalowe oraz wyposażenie. Pomieszczenia mieszkalne tzw. „gniazda rodzinne” wyposażone są w sprzęt audiowizualny, AGD, komputer z dostępem do Internetu i nowoczesne pomoce dydaktyczne. Sprzyja to zdobywaniu umiejętności i sprawności potrzebnych w codziennym życiu i późniejszej pracy zawodowej dziewcząt. Obok odpowiednich warunków życia, potrzebna jest też ciepła atmosfera domu przyjazna dziecku oraz właściwa organizacja pracy, która będzie uwzględniała potrzeby psychiczne dziecka. Dziecko jest najważniejszym podmiotem oddziaływań wychowawczych. W tym celu w pracy dydaktyczno – wychowawczej bardzo ważne jest by jedna wychowawczyni była stale odpowiedzialna za powierzonych sobie podopiecznych i jak matka była zatroskana o wszystkie dzieci ze swojej grupy. Swoją pracę opiera na dokładnej analizie dokumentacji każdego dziecka, przeprowadzeniu wywiadów z rodziną, prowadzeniu systematycznej obserwacji dziecka i poznawaniu jego potrzeb, możliwości i ograniczeń. Całościową i systematyczną pracę z grupą prowadzi na podstawie przygotowanego programu uwzględniającego wyżej podane czynniki, który jest modyfikowany w miarę postępów wychowanków w opanowaniu umiejętności.
Szczególnym zadaniem codziennego życia w ośrodku jest tworzenie ciepłej, serdecznej, pełnej życzliwości i wzajemnej akceptacji atmosfery domu, w którym dziecko czuje się bezpieczne i radosne. Wszyscy, którzy są nam bliscy, tworzą jedną wielką WSPÓLNOTĘ.
Wychowawcy w każdym podopiecznym widzą wielki potencjał, odkrywają zdolności, talenty i pasje, zgodnie z założeniami myśli pedagogicznej M. Grzegorzewskiej „Nie ma kaleki jest człowiek”. Dzieci i młodzież mieszkające w takim Ośrodku mają możliwość korzystania z kompleksowego wychowania, edukacji, terapii rehabilitacji w sposób ciągły.
W stosunku do każdego rodzaju niepełnosprawności działania wzmacniające, usprawniające, kompensacyjne i substytucyjne są inne i muszą być dostosowane do potrzeb i możliwości jednostki upośledzonej. W każdym jednak przypadku wg. M. Grzegorzewskiej, rewalidacja musi być oparta na:
a) poznaniu każdej jednostki i warunków jej rozwoju, historii jej życia, na poznaniu charakteru i stopnia upośledzenia oraz związanych z tym czynników etiologicznych,
b) uwzględnieniu w metodzie pracy typu układu nerwowego,
c) zorientowaniu się w charakterze oddziaływania środowiska na daną jednostkę upośledzoną,
d) jak najszerszym uwzględnieniu czynników podnoszących próg tolerancji na frustrację,
e) tworzeniu warunków kształtujących nowe motywacje,
f) dostosowaniu pracy do sił i możliwości jednostki,
g) stosowaniu w całej pełni metod kompensacyjnych, usprawniających i dynamizujących. 9
Możemy wyróżnić następujące zasady procesu rewalidacji wg O. Lipkowskiego:
1.Zasada akceptacji – dziecko niepełnosprawne jest traktowane jako dziecko, które z racji swej niepełnosprawności ma inne potrzeby oraz prawo do pomocy i szczególnej opieki jako dziecko, które jest obarczone większymi trudnościami rozwojowymi.
2.Zasada pomocy – ma na celu pomóc dziecku w aktywizacji jego sił biologicznych, w usamodzielnieniu go, w przezwyciężaniu trudności rozwojowych oraz trudności wynikających z upośledzenia, ukierunkowana jest także na kształtowanie odpowiedniej atmosfery i odpowiednich warunków wychowawczych.
3.Zasada indywidualizacji – jest rozpatrywana w dwóch aspektach:
a) jako zasada zmierzająca do dostosowywania procesu nauczania do indywidualnych potrzeb dziecka,
b) jako zasada mająca na uwadze indywidualny cel kształcenia.
4. Zasada terapii pedagogicznej – terapia pedagogiczna wspiera działania terapeutyczne lekarza, psychoterapeuty i jest terapią samodzielną stosowaną w przypadkach zaburzeń funkcjonalnych, na tle dewiacji środowiskowych i niepowodzeń szkolnych. Realizowana jest w 3 fazach:
-przygotowawczej – zmierzającej do ustalenia na podstawie badań anamnestycznych, osobniczych i środowiskowych możliwie dokładnej diagnozy trudności wychowawczych;
-stosowania środków terapeutycznych przez odpowiednią organizację pracy w grupie wychowawczej, rozmowy indywidualne, terapię zabawową itp.
-Oddziaływania na środowisko wychowawcze drogą poradnictwa,
-Zasada współpracy z rodziną – wymaga ona pomocy dotyczącej poradnictwa w zakresie sposobu postępowania z osobą niepełnosprawną oraz nadzoru i współuczestnictwa w zakresie rewalidacji. 10
Bardzo ważną, wręcz nieodłączną rolę w edukacji dzieci i młodzieży odgrywa proces rewalidacji w którym bardzo istotną sprawą jest odpowiednio ukierunkowany rozwój osoby niepełnosprawnej. Natomiast cele i zadania rewalidacji wynikają z założeń Pedagogiki specjalnej, potrzeb edukacyjnych dziecka oraz jego możliwości i ograniczeń rozwojowych.
Praca wychowawcza i rewalidacyjna tego typu ośrodka opiera się na współdziałaniu ze środowiskami wzrostu i rozwoju wychowanka, takimi jak:
-rodzina,
-szkoła,
-środowisko lokalne
Poprzez pracę z samym dzieckiem niepełnosprawnym intelektualnie realizowane są zadania z różnych obszarów procesu rewalidacji, a mianowicie:
-rewalidacji umysłowej/intelektualnej,
-rewalidacji sfery emocjonalnej,
-rewalidacji moralno – społecznej,
-rewalidacji sfery estetycznej,
-rewalidacji sprawności manualnej,
-rewalidacji ruchowej/fizycznej,
-rewalidacji prozdrowotnej,
-rewalidacji indywidualnej.
Z tych głównych zadań z różnych obszarów procesu rewalidacji wypływają szczegółowe zadania pracy rewalidacyjnej oraz wychowawczej:
-kształtowanie prawidłowego systemu wartości,
-rozwijanie zachowań prozdrowotnych,
-rozwijanie inicjatywy i samodzielności wychowanków,
-rozbudzanie i zaspokajanie zainteresowań podopiecznych,
-rozwijanie ich uzdolnień, zainteresowań,
-kształtowanie kompetencji społecznych,
-emocjonalne wiązanie całej społeczności grupowej,
-kształtowanie nawyków pracy nad sobą, samodoskonalenia i samokształcenia,
-przygotowanie dzieci do samodzielnego i wartościowego zagospodarowania czasu wolnego,
-wdrażanie do samodzielności i zaradności życiowej,
-współpraca z rodzicami lub opiekunami dzieci,
-racjonalne i urozmaicone zagospodarowanie czasu wolnego wychowanków,
-wdrażanie do aktywnych form rekreacji,
-wdrażanie do życia w integracji społecznej,
-rozwijanie samodzielności w zdobywaniu wiedzy, informacji i umiejętności,
-kształtowanie poczucia odpowiedzialności za własne decyzje,
-budowanie współpracy i koleżeństwa,
-gotowości niesienia pomocy innym,
-nauczanie zasad kultury,
-dbałości o kulturę języka, nauka słuchania innych,
-pomoc wychowankom ze specyficznymi trudnościami w nauce,
-kształtowanie postawy tolerancji i akceptacji dla innych.
Bardzo istotną sprawą, zasługującą na uwagę, oprócz rewalidacji grupowej jest rewalidacja indywidualna poszczególnych wychowanków. Pełny Plan takiej rewalidacji zawarty jest w Indywidualnym Programie Edukacyjno – Terapeutycznym dla każdego wychowanka. Program taki powstaje na podstawie analizy dokumentacji psychologiczno – pedagogicznej, medycznej oraz osobistych wypowiedzi – spostrzeżeń różnych specjalistów mających kontakt z wychowankiem na różnych płaszczyznach. Efekty takiej indywidualnej pracy rewalidacyjnej z dzieckiem w dużym stopniu zależą od jego osobistego zaangażowania się w realizację zadań rewalidacyjnych, które podejmuje wychowawca.
Pracując z osobą niepełnosprawnością intelektualną, trzeba pamiętać, że jesteśmy ciągle w drodze. Idąc, trzeba mieć świadomość celu. Nie można się zatrzymać, by nie nastąpiło cofanie się. Człowiek jest istotą nieznaną, pełną tajemnic, zawsze mobilizuje do ciągłego poszukiwania, poznawania oraz zgłębiania. Osoba niepełnosprawna , jest jak „biała hostia” – krucha i delikatna, podatna na zranienie i podeptanie. Praca z taką osoba wymaga ogromnej pokory, szacunku i godności. Konieczna jest nie tylko ochrona przed nietolerancją i przemocą, ale również stwarzanie możliwości prowadzenia godnego życia na różnych obszarach ludzkiej egzystencji. Jednak niejednokrotny trud włożony we wszelkie działania jest o wiele większy niż osiągane cele. Jednakże każdy kolejny krok, uśmiech na twarzy dziecka - przepełnia radością i daje siłę do walki o coraz większą sprawność wychowanków powierzonych naszej opiece z tak wielką ufnością i miłością.

Autorka: s. Lucyna Mil

BIBLIOGRAFIA:
1. W. Dykcik (1998), Pedagogika Specjalna, Wydawnictwo Naukowe, Poznań, s.63.
2 Z. Kwieciński (1989), Składniki i aspekty edukacji. Potrzeba całościowego ujęcia, [w:] Socjalizacja – osobowość – wychowanie. H. Muszyński (red.). Poznań, s.47.
3 M. Piszczek (red) (2003), Aktywizacja zawodowa uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu znacznym i umiarkowanym, Przewodnik dla nauczycieli, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno – Pedagogicznej, Warszawa, s.5.
4 J. Sowa, F. Wojciechowski, (2003), Rehabilitacja edukacyjna w zarysie. Ujęcie systemowe, wyd. Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji w Zamościu, s.131.
5 J. Sowa, F. Wojciechowski, (2003), Rehabilitacja edukacyjna w zarysie. Ujęcie systemowe, wyd. Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji w Zamościu, s.132.
6. Ministerstwo Edukacji Narodowej, o kształceniu integracyjnym i specjalnym, Biblioteczka Reformy, Warszawa, sierpień 2001, s.
7 E. Pasternak (1994), Materiały z metodyki kształcenia upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim w szkole specjalnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, s.17.
8 Cz. Kossakowski, A. Kraule (2005), Normalizacja środowiska życia osób niepełnosprawnych, Wydawnictwo Warmińsko-Mazurskie w Olsztynie, s.225.
9 M. Grzegorzewska, Pedagogika Specjalna, PIPS, 1964 ., str.92,93
10 O. Lipkowski, Pedagogika Specjalna, PWN, Warszawa 1984 r., wyd. V i poprzednie str.43-45