Teoria umysłu w autyzmie

U podstaw zastosowania tej koncepcji leży przekonanie o poznawczym podłożu trzech głównych deficytów: zaburzeń społecznych, nieprawidłowości w komunikowaniu się, sztywności w zachowaniu się. „ Przypuszcza się, że to zaburzenie wrodzonego mechanizmu poznawczego, umożliwiającego dostrzeganie i wykorzystywanie skojarzeń abstrakcyjnych odczuć rozgrywających się w psychice”. Pierwszą definicję teorii umysłu można znaleźć u Davida Premacka i Guya Woodruffa w artykule z 1978 roku „Does the chimpanzee have a theory of mind?” (The Behavioral and Brain Sciences, 4, 515-526). Autorzy określają ją następująco: „[...] ktoś ma <teorię umysłu> to znaczy, że przypisuje stany umysłowe sobie i innym” (s.515) (przyp.red.). Właśnie jej zawdzięczamy zdolność przewidywania związków między zewnętrznymi stanami rzeczy a wewnętrznymi stanami umysłu. Nazywamy to zdolnością do mentalizowania (mentalizing). Czasownik mentalizować ma opisywać czynność automatyczną i całkowicie nieuświadomioną. Dochodząc do spójnych interpretacji stanów umysłu, ludzie obywają się na ogół bez drobiazgowych i przydługich analiz. Odpowiednie operacje, bez względu na to jak są skomplikowane , są przeprowadzane przez nasz umysł tak, że nie jesteśmy ich świadomi. Ludziom nie mającym autyzmu czytanie w umysłach (mind reading) przychodzi z zadziwiającą łatwością. Osoby dotknięte autyzmem, mówią niekiedy o niemożności zrozumienia myśli i uczuć innych ludzi. Doktor Michael Rutter (1983,s.526) pisze o młodym człowieku, który:
„[...] skarżył się na to, że nie potrafi czytać w umysłach. Zdawało mu się, że inni ludzie mają szczególny zmysł, który pozwala im odczytywać myśli innych ludzi i przewidywać ich reakcje i uczucia. Wiedział o tym, ponieważ innym udawało się nie wyprowadzać ludzi z równowagi, natomiast on nieustannie popełniał gafy; nie zdawał sobie sprawy z tego, że robi lub mówi coś niewłaściwego, dopóki ktoś nie zaczął się złościć lub denerwować.
Hipoteza ślepoty na stany umysłowe wyjaśnia wiele charakterystycznych dla autyzmu zaburzeń w funkcjonowaniu społecznym i komunikacji. Należy odpowiedzieć na pytanie, czy dzieci autystyczne przypisują innej osobie przekonania i na tej podstawie przewidują jej zachowanie? Aby mieć pewność, że mamy do czynienia ze zrozumieniem przekonań , a nie rzeczywistych stanów rzeczy, badanie dotyczy rozumienia fałszywych przekonań. Teorię umysłu bada się w tzw. Zadaniach „fałszywych przekonań” (folse belief task). Zazwyczaj dziecku pokazywane jest w formie obrazkowej:
• Dwie osoby A i B przebywające w tym samym pomieszczeniu
• Osoba A wychodzi, osoba B w tym czasie chowa lub przestawia coś w otoczeniu
• Osoba A wraca.
Dziecko jest pytane: Jak sądzisz gdzie A będzie szukała przedmiotu? Oczywiste jest, że osoba A będzie szukała przedmiotu tam gdzie go zostawiła. Aby odpowiedzieć na pytanie trzeba odróżnić swoje własne przekonanie od przekonania osoby, której nie było w pomieszczeniu, kiedy nastąpiła zmiana miejsca przedmiotu. W przeprowadzanych badaniach wśród osób z autyzmem wyniki wykazały, że nie potrafiły prawidłowo odpowiedzieć na to pytanie. Dzieciom z autyzmem sprawiają kłopot zadania wymagające wnioskowania II rzędu np. osoba A pomyślała, że osoba B pomyślała.
Hipotezę poddano sprawdzeniu po raz pierwszy w Londynie w MRC Cognitive Development Unit w latach osiemdziesiątych pod kierownictwem Johna Mortona. Zbadano, że umysł niemowlęcia jest wyposażony w mechanizmy , które gromadzą wiedzę na temat różnych aspektów świata. Nowo narodzone dziecko jest uposażone w oczekiwania względem ludzi i przedmiotów, które nazwano motorami. Jeżeli ten mechanizm nie działa prawidłowo to rozwój prowadzi do autyzmu. Ten sam mechanizm odpowiada również za zdolność rozumienia udawania.
Leslie uważa, że o zabawie z pozorowaniem można mówić w trzech sytuacjach:
• dziecko używa przedmiotów jakby były innymi przedmiotami;
• przypisuje obiektom właściwości, których one nie mają;
• odnosi się do nieobecnych obiektów tak, jak gdyby były obecne w jego otoczeniu.
Obserwacje prowadzone przez Simona Baron- Cohena potwierdzają tezę, że dzieci autystyczne nie bawią się spontanicznie.
Dziecięce mózgi uczą się rozmaitych informacji o świecie poprzez tworzenie kopii, czyli reprezentacji ludzi, zdarzeń i przedmiotów. Reprezentacje wprowadzają świat do umysłu. Około drugiego roku życia prawidłowo rozwijające się dzieci potrafią tworzyć reprezentacje tego co ludzie zamierzają zakomunikować. Umysł odłącza reprezentacje od rzeczywistości, odłączone nie są już kopiami świata, można je połączyć z myślami innej osoby. Jeżeli dziecko ma wystarczająco dużo doświadczeń w wieku około pięciu lat będzie dysponowało podstawami teorii umysłu. Zatem kłopoty z mentalizowaniem są wynikiem usterki mechanizmu odłączania reprezentacji od rzeczywistości.
Teoria umysłu znalazła zastosowanie we wczesnej diagnozie autyzmu. Baron- Cohen i współpracownicy opracowali kryteria, które są pomocne w rozpoznawaniu autyzmu:
• zabawa z pozorowaniem, udawaniem
• współdzielenie uwagi i monitorowanie wzrokiem
• zainteresowania społeczne i zabawa społeczna oparta na naprzemiennej aktywności obu stron.
Simon Baron- Cohen, badacz teorii umysłu wprowadził system „czytania umysłu”, który składa się z czterech komponentów:
1. ID (itentionality detektor)- wykrywacz intencji, mechanizm percepcyjny, który interpretuje stymulację w kategoriach osiągnięcia celu, sprowadza się do popędu;
2. EDD (eye direction detektor)- wykrywacz kierunku patrzenia;
3. SAM (shared attention mechanizm)- mechanizm współdzielenia uwagi, odczytywanie czy podmiot i inna osoba skupia uwagę na tym samym;
4. TOMM (theory of mind mechanizm)- teoria mechanizmu umysłowego, integrowanie wiedzy o stanach umysłu w użyteczną teorię.
Wśród dzieci autystycznych wyróżniamy dwie grupy, jedna z zaburzonym SAM i TOMM, druga z zaburzeniami tylko w obrębie TOMM.

Bibliografia:
Baron- Cohen S., How to butli a baby that can read minds: Cognitive mechanisms in mindreading, „Current Psychology of Cognition”13, s. 513-552
Leslie A., Pretense and representation: The origins of „theory of mind”. Psychological Review. 94, 412-426
Rutter M., Cognitive deficits in the pathogenesis of autism. Jurnal of Child Psychology and Psychiatry, 24, 513-531
Uta Frith, Autyzm. Wyjaśnienie tajemnicy, GWP, Gdańsk 2004